Szkolna choroba krytyki literackiej

Spoglądając z mojego miejsca siedzenia – zza katedry, przez pryzmat mojego zawodu – nauczyciela, stwierdzam, że dzisiejsza krytyka literacka bądź – aby nie szafować od razu wielkimi hasłami – krytyczne komentarze, cierpią na chorobę szkolną. Szczególnie od czasu, kiedy znaczna część tekstów dotyczących literatury zaczęła być publikowana w internecie. Dzięki rozwijającej się technologii krytykiem może stać się każdy, a więc i dobry uczeń.

Nie ma nic gorszego, nic bardziej odtwórczego niż prace dobrego uczenia. Szczególnie dobrego ucznia kiepskiego nauczyciela, który wyznacza jeden właściwy wzorzec i do niego każe z uporem biednemu adeptowi nauk humanistycznych dążyć. Nauczyciela najczęściej bazującego od lat na tych samych notatkach i tekstach. Sam nie pisze tekstów krytycznych, a nawet nie czyta niczego poza podręcznikowymi propozycjami i lekturowymi dinozaurami, które na miano dinozaurów zasługują częstokroć nie ze względu na jakość, ale bycie skamieliną.

Wzorem krytyki w przestrzeni szkolnej staje się recenzja. Recenzja pisana na ocenę, a więc spełniająca pewne kryteria, pewne punktami określone ramy, wypełniająca formy, choć chciałoby się rzec z przekąsem, o wiele bardziej adekwatnie – foremki. Bo wyłącznie taka praca stanie się godna szóstki.

Z takich dobrych uczniów wyrastają nudni krytycy. Recenzenci z uporem rozpoczynający swoje teksty od życiorysów autorów książek, w rozwinięciu powtarzający najczęściej oczywistości wyłowione w sieci, po czym wszystko kończący oceną. Jakimś zużytym przymiotnikiem, który równie dobrze sprawdzi się w opisie smaku babcinych zrazów i wieczorowej kreacji. Nadające się do talent show.

Tacy dobrzy uczniowie szukający jedynie słusznego wzorca w krytycznoliterackim tekście stają się nosicielami szkolnej choroby. Zarażają wszystkich wkoło potrzebą tworzenia skali. Swoistych list przebojów. Daje się te gwiazdki, te punkty, te noty w dzienniku. Wracamy z uporem do momentu, kiedy książka była bytem samoistnym, gotowym do włożenie w przeznaczone jej miejsce na półce. Jakbyśmy zapominali o tym, co w literaturze zdaje się najciekawsze, o tym, czego uczył nas między innymi Jorge Louis Borges. Książka jest relacją, punktem powiązań. Elementem niekończącej się mapy myśli. Czasami stanowiącej wyjście do czegoś nowego, niejasnego¹.

Niejasność jest jednak obca temu, co dzieje się na ogół w szkolnictwie. Niejasności nie uda się ocenić. Nie uda się jej wpisać w kryteria, nie uda się zaplanować. W szkole, a co za tym idzie – w krytycznoliterackich pracach dobrych uczniów, lepiej sprawdzają się kamyk lub cebula, stworzenia tak idiotycznie doskonałe². Łatwiej je jednoznacznie opisać niż żywy organizm wiersza czy powieści.

Docenieni przez nauczycieli z uporem udających mistrzów, dobrzy uczniowie zarażają tych gorszych i tych wybitnych. Zarażają oświeceniową wiarą w gatunek, w tekst spełniający normy, tworząc kolejne kopie, ksera innych tekstów. Spełniając wyznaczone normy, doceniają tylko literaturę spełniającą normy i oczekiwania.

Czy taka literatura warta jest umieszczenie wysoko w rankingach, to już zupełnie inna historia.

[1] Por. Zbigniew Herbert, Próba rozwiązania mitologii, w: Wiersze zebrane, Warszawa 2011.
[2] Por. Wisława Szymborska, Cebula, w: Widok z ziarnkiem piasku, Warszawa 1997 oraz Zbigniew Herbert, Kamyk, w: Wiersze zebrane, dz. cyt.