recenzje / ESEJE

Zapchana pamięć. Kilka pytań o „Latakię” Szymona Słomczyńskiego

Antoni Zając

Recenzja Antoniego Zająca książki Latakia Szymona Słomczyńskiego, wydanej w Biurze Literackim w wersji elektronicznej 14 sierpnia 2017.

Biuro Literackie kup książkę na poezjem.pl

Wydany w ostatnim miesiącu minionego roku tom finalisty Nagrody Nike Szymona Słomczyńskiego jest zbiorem gęsto zaszyfrowanych tekstów, które wymagają wielokrotnej, uważnej lektury. Warto zmierzyć się z ważnymi pytaniami, które ta poezja uporczywie zadaje zarówno czytelnikowi/czytelniczce, jak i samej sobie.

Nowe wiersze Szymona Słomczyńskiego nie należą do łatwych. Ta poezja (tak samo zresztą jak jej lektura) utkana jest z niepewności, zwątpień i momentów zatrzymań językowej maszyny, która odgrywa tutaj jedną z głównych ról. Napisane w wysokim, eleganckim rejestrze utwory są jednocześnie organizowane i dezorganizowane przez specyficzną (nad)produkcję zaciemnionych znaczeń, które często kumulują się w polisemii. Obcujemy z nią przecież nawet w samym tytule zbioru – Latakia, a zatem portowe miasto w Syrii, jest także latakią, czyli gatunkiem tytoniu. Już na wstępie nasuwa się pierwsze pytanie o relację, zależność między Latakią i latakią oraz o to, jakie znaczenia to napięcie przynosi. Odpowiedzi na te pytania nie tylko nie muszą być jasne, ale także – tak to już u Słomczyńskiego wygląda – mogą w ogóle nie nadejść.

W tym ogromnie gęstym tomie mamy do czynienia z otchłannym wirem odniesień, kontekstów,  różnorakich hiperłączy. Ta gra ma swoje znaczenie, jeśli można tak powiedzieć, zarówno wewnętrzne, jak i zewnętrzne – a zatem nie tylko stanowi pewną metodę prezentacji treści, ale także wydaje się komentować samą siebie. Poza ogromną erudycją i niewątpliwym talentem pozwalającym mu na budowanie skomplikowanych intertekstów Słomczyński ma także umiejętność dokonywania głębokiej poetyckiej autorefleksji – większa część pomieszczonych w Latakii utworów traktuje (również) o poezji i o możliwości stosowania różnych poetyckich strategii.

Dzieje się tak chociażby w otwierającym tom wierszu „Ostatki”: bohaterka wybiera się na tańce, które mogą być szyframi albo szarżami. A może mowa tu nie tylko o tańcach? Może uprawnione będzie przypuszczenie, że mamy tu do czynienia z zalążkiem prowokacyjnej ars poetica? Być może to właśnie pomiędzy szyframi i szarżami zawiera się ta poezja – z jednej strony enigmatyczna i hermetyczna, z drugiej jednak – nigdy nierezygnująca z zadawania pytań, chociażby o możliwość funkcjonowania poezji zaangażowanej. Poeta wydaje się tutaj zresztą wikłać w bardzo ważną dla współczesnej polskiej poezji dyskusję o lirycznych reprezentacjach doświadczeń uczestnictwa w zdarzeniach o charakterze społeczno-politycznym, ale unika zajmowania wyraźnego stanowiska, wybierając raczej pozycję nieufnego obserwatora.

Ulubiony krytyczny zabieg Słomczyńskiego polega na uruchomieniu „maszyny zaangażowania”, a następnie zepsuciu jej, co powoduje – choćby czasową – utratę zaufania w polityczną moc oddziaływania wiersza. Przyjrzyjmy się większemu fragmentowi utworu „Casino Loyal”, który wydaje się mieć dla tej jego strategii poetyckiej charakter emblematyczny:

Zachód jest hazardzistą.
Wschód jest krupierem. Rozwiń
wprawne, mandarynkowe
chmury w zasięgu tarczy.
Krajobraz się ogrywa
w pogodnych rekwizytach.
Słońce byłoby płaskie.
Tarcza to metonimia.

Nie udawaj malarza.
Malowane nie działa.
O słońcu się milczy przy
uczulonych na światło.
[…]
Co szepczą latakianki
cichym latakijczykom
w wyciszonej Latakii?

Od wschodu, od zachodu
bezdźwięczne bombowce
w bezszelestnej obstawie.

Tekst zaczyna się od klarownego rozdzielenia ról, które wpisują się w metaforykę zwiastowaną, jak się z początku zdaje, przez jego tytuł. A jednak wnet obraz zostaje rozmontowany – „tarcza to metonimia”, a wizerunek jest tylko fatamorganą, którą zmalował poeta. Malowane nie zadziała, a Latakia pozostanie obszarem ciszy, którego dosięgnąć być może nigdy nie zdołamy.

Metoda Słomczyńskiego polega na ironicznym rozdzieraniu wartkich toków łatwych wywodów, które stają się na drodze drobnych – wydawałoby się – przesunięć całkowicie niemożliwe. Nie da się tu nie wpaść w tradycyjną pułapkę ironii, która neguje znaczenie tak dalece, że neguje także i samą negację, powodując, że obie strony poetyckiego kontraktu stają się całkowicie bezradne, ponieważ wytracony zostaje jakikolwiek punkt zaczepienia. Ta świadomość zmusza Słomczyńskiego do ciągłego zadawania pytań sygnalizujących przeczucie ryzyka relatywizacji:

debiutuje
Tu-160
z animuszem,
amunicją kasetową.

Czy to istnieje
ostrzej niż społeczeństwo,
strzygi albo jednorożce?
(„Ponad głowami przechodniów”)

Tak niewiele tutaj wiary w możliwość jakiejś synchronizacji, jakiegoś uzgodnienia, które mogłoby funkcjonować w ramach dwóch podstawowych poetyckich paktów: między czytelnikiem/czytelniczką i autorem/autorką oraz między, powiedzmy, słowem, obrazem i rzeczywistością. Zamiast tego mamy do czynienia z jakąś dziwną przestrzenią nieoznaczoności:

Czarnowidzenie o pisaniu
całkiem blisko granicy z Litwą:
nie wiedzieć, kto do kogo pije,
co z czym się gryzie, nie znać nawet
obrazów z własnych ścian, a zresztą
jakie one własne?
(„Archiwum rdzeni wiertniczych”)

Wydaje mi się, że właśnie przestrzeń ma w Latakii kluczowe znaczenie. Słomczyński nieustannie tworzy jej gęste mapy – topograficzne palimpsesty skupiające w sobie niejasne, fragmentaryczne wizerunki. Nierzadko ma się wrażenie, że nazwy, imiona, przedmioty, miejsca składają się na jeden ciemny nurt, który anuluje podział na zmyślone i istniejące. Oznaczałoby to chyba także niemożność stworzenia jakiejś spójnej mapy pamięci, która pozwoliłaby na okiełznanie wiru słów i zdarzeń. Możliwość archiwum zostaje przekreślona; sądzę, że projekt Słomczyńskiego ciąży raczej ku czemuś, co określić można mianem ANarchiwum. Mowa tu o pewnym krytycznym projekcie pamięciowości, ale nie jej entropii – autorowi Latakii daleko bowiem do poznawczego nihilizmu. Nigdy nie zaniecha zadawania pytań, nigdy także nie zadowoli się beztroską konstatacją o przygodności języka i istnienia w stylu Richarda Rorty’ego. Właśnie o tym wydaje się pisać Słomczyński w świetnej “Hydrotechnice”:

To nie jaz i piętrzę na
odświeżanie starych numerów;
nieczysto gram na szkodę,
a mogło być tak rzewnie:
trzecia nad ranem, Młynówka Królewska
(dawno zasypana) w roli, odpowiednio,
nieprzyzwoitej pory i pustego parku,
czyli czasu i miejsca, plus właściwa zwłoka
zamiast powetowanej szkody, no i pięknie!

To by nie drażniło, tak jak drażni teraz, tylko tyle
śluz otwarto, tyle wody przelano, a imiona rzek
są wciąż trwalsze od naszych. Pamięć się zapycha,
nowe numery nie wchodzą i bądź tu zrozumiały.

Jaz jest hydrotechniczną budowlą służącą do stałego utrzymywania poziomu wody w zbiorniku. Słomczyński chce anulować możliwość – mam tu świadomość nazewniczego ryzyka – „jazowej geopoetyki pamięci”, polegającej na prostej prezentacji wspomnienia umocowanego w konkretnej i jasnej czasoprzestrzeni. Nie da się już niczego w ten sposób przywołać; Młynówka Królewska nie może już stać się symbolem, „odpowiednio, nieprzyzwoitej pory i pustego parku”. Słomczyński nie chce i nie może porzucać pamięci, ale ma świadomość tego, że jawi się ona przede wszystkim jako gęsty amalgamat, że jest ona „zapchana” mimo wszelkich prób udrażniania jej za pomocą poetyckich śluz. Hydrotechnika, a raczej hydrokrytyka Słomczyńskiego wymaga odrzucenia także literackiej strategii polegającej przede wszystkim na bezrefleksyjnym wytwarzaniu archiwów czasów i miejsc. Taka strategia skutkuje bowiem wyłącznie powstaniem katalogu pozbawionych referencjalności „imion rzek”, które zapychają pamięć, nie zaś realnym upamiętnieniem.

Otwarte pozostają pytania zupełnie kluczowe, a mianowicie – czy w ogóle możliwa jest inna geopoetyka pamięci? Czy ANarchiwum funkcjonuje wyłącznie w trybie krytycznym, czy też ma związek z jakimś projektem pozytywnym? Czy jesteśmy skazani na utopienie w wirze symulakrów? Czy można upamiętnić Latakię w taki sposób, aby nie stała się tylko jedną z pustych nazw? Czy może zaistnieć jej obraz, a nie tylko obrazek? Słomczyński nie pozostawia łatwych odpowiedzi ani na powierzchni, ani w gęsto zaszyfrowanej głębi swoich tekstów – „wybieram doraźne domknięcie i uchylam je szeptem”, pisze w jednym z utworów z poprzedzającego Latakię tomu Dwupłat. To sprawia niewątpliwie, że lektura Latakii jest poniekąd doświadczeniem frustrującym. Chyba jednak także właśnie na otwieraniu nowych rejonów niepewności polega praca, którą ma do wykonania poezja w ogóle, a już poezja współczesna w szczególności.


Pierwotnie recenzja ukazała się w „Kontakcie” 193, 13.02.2017. Dziękujemy redakcji i autorowi za zgodę na przedruk.

O AUTORZE

Antoni Zając

Student polonistyki w ramach MISH UW. Interesuje się poezją współczesną i filozofią żydowską. Obecnie zajmuje się przede wszystkim twórczością Paula Celana i Waltera Benjamina.

powiązania

Pomiędzy patrzeniem

recenzje / ESEJE Antoni Zając

Recenzja Antoniego Zająca towarzysząca wydaniu almanachu Połów. Poetyckie debiuty 2018, który ukazał się nakładem Biura Literackiego 3 czerwca 2019 roku.

WIĘCEJ

Przedmioty i ich ludzie? “Nakarmić kamień” Bronki Nowickiej

recenzje / ESEJE Antoni Zając

Recenzja Antoniego Zająca książki Nakarmić kamień Bronki Nowickiej, towarzysząca nowemu i rozszerzonemu wydaniu książki, która ukazała się nakładem Biura Literackiego 11 września 2017 roku.

WIĘCEJ

Updates

recenzje / ESEJE Sonia Nowacka

Recenzja Sonii Nowackiej książki Latakia Szymona Słomczyńskiego, wydanej w Biurze Literackim w wersji elektronicznej 14 sierpnia 2017.

WIĘCEJ

Malowane nie działa

wywiady / O KSIĄŻCE Marcin Orliński Szymon Słomczyński

Rozmowa Marcina Orlińskiego z Szymonem Słomczyńskim, towarzysząca premierze książki Latakia, wydanej w Biurze Literackim 12 grudnia 2016 roku.

WIĘCEJ

Segregacja wariantów

recenzje / ESEJE Michał Pranke

Recenzja Michała Pranke, towarzysząca premierze książki Latakia Szymon Słomczyńskiego, wydanej w Biurze Literackim 13 grudnia 2016 roku.

WIĘCEJ

Czas powodzi

recenzje / KOMENTARZE Szymon Słomczyński

Autorski komentarz Szymona Słomczyńskiego do książki Latakia, wydanej w Biurze Literackim 13 grudnia 2016 roku.

WIĘCEJ