Połów

Marta Podgórnik: U progu nowej edycji Połowu, i w ogóle kolejnych odsłon pracy redaktorskiej, dopada mnie zmęczenie i jego siostra bliźniacza, frustracja. A jednak, dwubiegunowo, jest i pewien, sterany, rodzaj reanimowanego entuzjazmu, z jakim kiedyś przystępowałam do tzw. działań na tym polu. Nie mam tu na myśli sytego zadowolenia z osiągniętych met, myślę raczej o dopingu męczących falstartów. Co się zrobiło dobrze? Nie mnie to oceniać; ile bym nie zapewniała, i tak nie udowodnię, że nie chciałam źle. Ilu świadków bym nie postawiła, znajdzie się ktoś, czyjego głosu nie usłyszałam, gdy był na to czas.

Roman Honet: Wątpliwości związane z wybieraniem autorów do Połowu mam poważne, zdarza się, że potem do mnie wracają, ale nie tak dotkliwie, bym czuł się z tego powodu zadręczony. Muszę wziąć odpowiedzialność za własne wybory, więc ją biorę. Własną niepewność zostawiam w myślach. Oczywiście mogę się omylić, nie dosłyszeć, jak sama to powiedziałaś, czyjegoś głosu – zawsze pewna część umknie, choćby dlatego, że nie każdy, kto pisze interesujące wiersze, bierze udział w Połowie – ale roztrząsanie, kto ma do mojego wyboru blisko, a kto na niego patrzy z dystansu, z dezaprobatą czy politowaniem, oznacza dla mnie marnowanie czasu. Dla mnie najważniejsze jest, żeby mnie nie mierziły i nie krępowały własne wybory. Brzydziłyby mnie zwłaszcza wtedy, gdyby okazały się zachowawcze i asekuranckie: liczba zestawów nadsyłanych na Połów jest na tyle znaczna, że można łatwo wskazać na wiersze pod zbiorczym tytułem “świetnie skrojone i zszyte, ale nie wiem po co” i zanim na to samo pytanie odpowiedzą sobie czytelnicy, czy udzieli na nie odpowiedzi upływający czas, a nastąpi to nieuchronnie, zawsze można przez chwilę odpocząć w promiennym cieniu autorów, którzy różnicy między słowami “pisać” a “przepisywać” doszukują się w ilości liter. Skoro znaleźliśmy się przy słowach, słowo “odpoczywać” można zastąpić słowem “funkcjonować” – jest nieco bliższe naturze zjawiska. Dręczyłyby mnie też, gdybym na przykład posługiwał się magicznym kluczem, przedmiotem absolutnie z tej ziemi, który ma to do siebie, że można nim otworzyć chałupę, pagórek, kalafiora i gniazdo z pawianami, a ze środka i tak wyjdą znajomi. Moja największa wątpliwość to niedosłyszenie czyjegoś głosu nie przez pomyłkę, ale zignorowanie go w oczywisty sposób. Może to być również kilka głosów – wtedy okaże się, że mówi do mnie świat, ale ja go nie słyszę: oddaliłem się już do swojego, zabalsamowałem w swoich własnych nawykach i gustach, przed zmumifikowaniem oczywiście poddając je absolutyzacji. Być może to jest naturalna kolej rzeczy, osobiście sądzę, że tak, i że ten proces odrywania się od czytania poezji współczesnej nie sprawia bólu, ale przyjemność, tyle że wtedy trzeba sobie wyraźnie powiedzieć: nie nadążam, koniec, nie chcę udawać tego, kim może kiedyś byłem, trzeba wykrztusić dwa proste słowa: nie wiem.

Chętnie bym usłyszał o Twoich wątpliwościach związanych z Połowem, myślę o wszystkich edycjach, w których brałaś udział, a także – jeśli mogę pozwolić sobie na ciekawość – o owych “głosach”, których nie dosłyszałaś. Nadal je pamiętasz?

Pewnie, że pamiętam. Mało tego, słyszę te głosy “nie dosłyszane” z biegiem czasu coraz nieznośniej. Ja się przywiązuję do swoich zaniechań, z nimi wstaję i kładę się spać. Jakieś tam tzw. sukcesy od razu przekierowuję do zsypu niepamięci (czyli: super, trafiony wybór, Autor popłynął tratwą, w której skleceniu Mu być może pomogłam, na szerokie wody, krzyżyk Mu na drogę i do zobaczenia), ale to błędy i zaniechania stanowią koło zamachowe mojego parostatku chęci. Ciekawe, skądinąd, że bardziej pamiętam o tym, czego nie usłyszałam. Może dlatego, że mimo (reanimowanego, jak wspomniałam) entuzjazmu i zaangażowania, nie dane mi było przeżyć, jako redaktorce działu debiutów, iluminacji. Wiesz, ja ciągle czekam na kogoś, kto zluzuje mnie z pomnika… To żart oczywiście, choć próżność własna redaktorów, jurorów, wydawców, etc., to osobny temat, który być może jeszcze poruszymy. Tymczasem – ja naprawdę czekam na zaskoczenie, i nie podzielam Twojej obawy, że moglibyśmy nie nadążyć, nie rozpoznać. Powiedzmy sobie gorzko: stając wobec pytania, czy coś nas nie rusza, bo nie nadążamy, czy też nie rusza nas, bo to kiepska literatura, ja bez próżności, ale zdroworozsądkowo, zakładam drugą opcję. Wiem, ilu niedocenionych Szekspirów, Wojaczków i Poświatowskich się wścieka (to zresztą dobrze, jeśli się wściekają), ale – przy całym moim idealistycznym podejściu – nie ma nic złego w opanowaniu podstaw konstrukcji wypowiedzi wiązanej. Emocje, intencje i czyste serduszka – to za mało, by moje (czytelnika) serduszko zapukało w rytmie cza-cza.

Mówisz o niebezpieczeństwie absolutyzacji własnego gustu. Ja nie widzę w tym niczego zdrożnego, o ile jest to gust do dobrych, po prostu, wierszy. Kiedy czytam kolejny zestaw, oczywiście nachodzą mnie myśli, czy aby Autor/Autorka nie pisze, nie operuje w bliskiej (lub odległej) mi dykcji. Lecz wnet te myśli przeganiam, jeśli wiersz jest po prostu dobry, a dla mnie “dobry” znaczy: “poruszający”, w jakikolwiek sposób. Twój język nie jest moim językiem (to oczywista oczywistość) i kłamstwem byłoby twierdzenie, że się w nim odnajduję; lecz na poziomie doznania możemy się spotkać. Nie jestem arbitrem elegancji, ale przede wszystkim czytelnikiem wierszy. Arbitra można oszukać (nie tyle nawet “oszukać”, co “uwieść”), ale czytelnik jest bezlitosny. Złożony z kartki papieru samolocik albo fruwa, albo nie. A pamiętasz swój debiut (ja pamiętam)?

Pamiętam, było to szesnaście lat temu: część osób biorących udział w Połowie, być może niebawem także tak zwanych “wyłowionych” – nomenklatura Połowu przysparza mi czasem kłopotów – jeszcze się wtedy nie urodziła. Dlatego wolałbym, żebyśmy przede wszystkim nie przegapili autorek i autorów, nie przeoczyli tego, co najistotniejsze – wierszy. Mogę ci powiedzieć, co według mnie jest największym atutem Połowu: publikowanie co roku antologii zamiast arkuszy. Arkusz wierszy to odpowiednik singla czy pocztówki dźwiękowej – zabytek czy kaprys, dla którego nikt poza pasjonatami nie znajduje czasu. Owszem, nie arkusz nie wymaga ISBN-u, koszt druku jest niższy, sam druk, zwłaszcza na poziomie introligatorskim – uproszczony, ale po pominięciu kwestii formalno-technicznych otrzymujemy publikację zasadniczo niewidzialną, nieuchwytną – powoduje chwilowe, często kurtuazyjne, poruszenie w części środowiska literackiego, zapewne sprawia autorowi czy autorce przyjemność i to wszystko. Dzisiaj w księgarni można kupić cukierki i biżuterię, a obserwując współczesne tendencje w dystrybucji i marketingu książek oraz – co dla mnie ma znaczenie – próbując stworzyć hipotetyczny profil czytelnika przyszłości, nie zdziwiłbym się, gdyby niebawem witały go tam banany – w każdym razie na pewno ani teraz, ani jutro nie zobaczy w księgarni arkuszy wierszy. Zresztą to osobny temat. Dla odmiany utrzymanie tendencji wydawania antologii sprawi, że z upływem czasu uzyskamy interesujący przegląd części debiutów i równocześnie całościowy obraz Połowu. W ogóle cykliczne wydawanie antologii wybranych wierszy, opublikowanych w określonym roku, byłoby moim zdaniem nie od rzeczy – weźmy sieć, gdzie pojawia się “Subiektywna lista przebojów poezji współczesnej”, układana przez Piotra Mosonia – ożywczy, świetny pomysł.

Natomiast największy problem Połowu wygląda moim zdaniem tak: na grupie kilku autorów zostaje skupione zainteresowanie, niemałe zresztą, co powoduje, że czują się docenieni, wyróżnieni, załóżmy w skrócie, że w większości mogą czuć się dobrze. Ale: przez pewien czas. Potem przychodzi kolejna edycja, w konsekwencji cała ta uwaga zostaje przeniesiona na odmiennych poetów, a zatem ci, którzy cieszyli się nią poprzednio, odczuwają dyskomfort; sądzę, że bywa dotkliwy. Mało tego: jeśli się rozejrzą, mogą zobaczyć autorów, którzy nie brali udziału w Połowie, woleli bowiem przykładowo postawić na konkurs im. J. Bierezina, im. K.K. Baczyńskiego, im. J. Ratonia, gdzie zwycięzcy wydawany jest tomik wierszy: dość szybko i bez szczególnych zawiłości. W efekcie w czasie, gdy uczestnicy Połowu dobrze się czuli, część odmiennych autorów zdołała wydać tomiki – własne książki – zdarza się, że wartościowe, budzące zainteresowanie czytelników. Wtedy to wyjście spod reflektora Połowu bywa gorzkie, może doskwierać.

Szczerze mówiąc, wolałbym poniechać dalszego zatrzymywania się nad mechanizmem Połowu: wydaje mi się, że nie prowadzi do wniosków, do których nie można by dojść, obserwując to zjawisko z zewnątrz. Połów można różnie oceniać. Sam nie mogę przeoczyć jego niepowtarzalności: projekt tego typu nie powstał na przykład w Wydawnictwie Literackim czy Wydawnictwie Znak, ponoć współtworzącym “zakrojone na ogólnopolską skalę akcje kulturalne”. Dlatego chętnie porozmawiałbym o określonych wierszach, o autorach, którzy byli i są związani z Połowem, czy to o Sławomirze Elsnerze, który w rezultacie udziału w Połowie wydał świetny tom wierszy, czy o Piotrze Żyburtowiczu, którego ta możliwość ominęła. Szkoda.

Taka rozmowa, którą proponujesz, niebezpiecznie skonfrontowała by Nas z problemem “absolutyzacji własnych gustów”; i nie dbam tu o Nasz dyskomfort, a raczej o ogólny obraz sytuacji. Gdzie przebiega granica między wierszem “dobrym”, a wierszem, który “mnie się podoba”? W zasadzie nie wiadomo. Nie bez powodu pytałam, czy pamiętasz swój debiut, nasze debiuty w ogóle. Otóż debiutowaliśmy, i mówię to z pełną odpowiedzialnością, tudzież świadomością, jak się “podkładam” – szybko i mocno. Zapłaciliśmy za to swoją cenę. Dlatego nie chce mi się rozwijać tematu rytmu debiutowania; każdy ma swój. Nie powiem, który z debiutów wspieranych przez Biuro Literackie, czy przez Nas (i innych), jako redaktorów, uważam za lepszy czy gorszy wybór. Powiem Ci być może przy kawiarnianym stoliku, kiedyś. Że wielokrotnie słowo “tak” przechodziło mi przez gardło jak tłuczone szkło. Ale nigdy nie usłyszą tego ode mnie Autorzy; coś w rodzaju tajemnicy spowiedzi, a z innej strony patrząc – szacunek dla samej procedury wybierania. Nie zasłużyłam, by ktoś mi tak bardzo ufał, powierzał to, co dla Niej/Niego najcenniejsze, najintymniejsze. Bardzo doceniam zaufanie, jakim obdarzają Nas osoby przesyłające zestawy wierszy. Nie wymienię więc w tej rozmowie żadnych nazwisk, musiałabym wymienić wszystkich, z którymi miałam radość pracować. No właśnie – pracować… Wygrana w konkursach typu Bierezina to skok na główkę na głęboką wodę (ja skoczyłam, mając siedemnaście lat i żadnego pojęcia, co czeka za zakrętem; podniecająca, ale i przestraszająca wizja). Koncepcję “arkusza” jako debiutu już chyba zarzuciliśmy (masz rację, że to pocztówka bardziej, niż list z prawdziwej podróży). Almanach, antologia, wydaje się bezpiecznym przejściem. Ale taka “zbiorczość” może mierzić co wrażliwszych pisarzy. Z jednej strony – w kupie cieplej (i weselej), z drugiej chciałoby się jednak mieć coś swojego, coś materialnego, opatrzonego własnym nazwiskiem, co można pokazać cioci z dumną miną kogoś, kto jednak nie zmarnował życia na mrzonki. Jaka byłaby w tym momencie (debiutowania) rola redaktora? Mentor, holowniczy, czy przeszkadzacz?

Naturalnie w samym mówieniu o dobrym wierszu tkwi mnóstwo nieuchwytności, ale odpowiedź na pytanie, gdzie przebiega granica dobrego kolegi, jest sakramencko prosta: wszędzie tam, gdzie go nie ma. Nie każdy może sobie pozwolić na absolutyzowanie własnego gustu ze względów wyłącznie estetycznych, jeśli się nie mylę. Ale dobrze, poniechajmy.

Redaktor według mnie nie powinien ogrywać żadnej roli. Ma być czytelnikiem. Sam tak traktowałem autorów, którzy trafili do mnie w Połowie. Kiedy czytałem wiersze Kamila Brewińskiego, Macieja Burdy, Szymona Domagały-Jakucia, Grzegorza Jędrka, owszem, myślałem: “o, tego nigdy bym tak dobrze nie napisał” albo “to napisałbym lepiej”, w efekcie z tej czytelniczej perspektywy mogłem coś zasugerować, podsunąć, ale nie na siłę, bez wywierania wpływu, wchodzenia w rolę, zakładania maski: przecież to są ich wiersze, nie moje. Każda dwójka z przywołanych tu autorów ma razem tyle lat, że sam nie wiem, czy tylu dożyję – również stąd całe to włażenie w rolę redaktora wydaje mi się przesadne i zbyteczne. Przecież to jest liryka, kompletnie suwerenna przestrzeń: to nie społeczeństwo, gdzie można powiedzieć: “tu jest policja, tu straż pożarna, a tu szewc, więc ty pójdziesz do policji, ty do straży, a ty zostaniesz szewcem”. Oczywiście: gdy dorośniesz – skoro bowiem redaktor ma odgrywać rolę, to znaczy, że ma władzę względem tego, przed kim ją odgrywa, tymczasem wobec siebie i autorów, których wierszami się zajmowałem, nie uformowałem relacji tego typu. Odnoszę wrażenie, że obecnie zbyt wielką wagę przywiązuje się do pewnych rzeczy drugorzędnych, niuansów w stylu wyglądu okładki, podziału tomiku na części z mądrymi albo głupimi mottami czy właśnie redagowania wierszy, tymczasem redakcja powinna przypominać operację: tego w pewnym sensie nie powinno się pamiętać. Mówię “w pewnym sensie”: być może nie sposób zapomnieć całkowicie, ale nie powinno się ani z redaktora, ani z redakcji czynić punktu odniesienia, stąd ta medyczna metafora. Co za różnica, czy chirurg miał na sobie odzież barierową, a w ręce trokar, tepan i raspator, czy może chodził w kufajce, palił skręta albo ognisko i posługiwał się szpachlą zatkniętą na kiju od miotły – co mnie to obchodzi? Ważne, że żyję. Mało tego: pracę mógł za niego wykonać robot, ale równie dobrze mógł dać mi narkozę i sam położyć się spać, był bowiem śpiący i leniwy, a ja – załóżmy – chory z urojenia. Na dziś cała ta rola redaktora, względem jej faktycznej potrzeby, wydaje mi się nadmiernie przeceniona, niepotrzebnie. W efekcie powstaje wydumane poruszenie, czasem wzmacniające podatność na wypływ, ujawnia się – mam nadzieję, że chwilowo -uporczywe przekonanie, że redakcja – w zakresie wykraczającym daleko poza zwykłą korektę tekstu – w ogóle jest konieczna. Nie zawsze tak jest. Do tego dochodzi kwestia czasu. Samemu można pisać albo – jak mawia się teraz – pracować nad książką według uznania, ale ile czasu można znosić przy tym czyjąś obecność? Rok? Dwa lata? Bez przesady. Napoleon abdykował, wyjechał na Elbę, uciekł z Elby, wrócił do Paryża, ogłosił konstytucję i przegrał bitwę pod Waterloo – wszystko w niecałe pół roku. Z jednej strony czasem sami autorzy przejawiają zbytnią gotowość do redagowania własnych tekstów, z drugiej wymagają tego wydawcy – może zastanawiać, czy to jest chwilowa moda, a zatem – przeminie, zmieni się, czy przejaw trwalszego zjawiska, przejaw braku samodzielności, współcześnie często spotykany, nawet – podtrzymywany, zresztą w różnych dziedzinach życia.

Pełna zgoda. Ja swoją rolę jako redaktora zdefiniowałabym tak: ramię, na którym możesz się w razie wątpliwości oprzeć, w żadnym wypadku ręka, która prowadzi, która kreśli. Właściwie to dla każdej/każdego z Autorek i Autorów, z którymi pracowałam, byłam kimś innym, w zależności od potrzeb. Ich potrzeb, doprecyzuję, nie moich (trzymając się medycznej metaforyki, ale ujmując rzecz bardziej po “babsku”: miejsce położnej jest obok rodzącej, ale nie urodzi za nią). W większości przypadków “technicznie” nie miałam wiele do roboty, chodziło bardziej o dodanie pewności siebie, jakiś gest, uwagę, wysłuchanie pytań, które tak naprawdę każdy piszący zadaje sam sobie i na które już przecież zna odpowiedź. Staram się być lustrem, ale nie weneckim… Na ile mi wychodzi, nie wiem. Nie chcę wymieniać nazwisk, bo wymieniłabym raczej imiona – dla mnie to tak w ogóle nie są “autorzy”, a koleżanki i koledzy po piórze; niektórzy władający nim lepiej ode mnie. Równie dobrze moglibyśmy zamienić się miejscami, i to ja prosiłabym o opinię na temat danego wiersza, układu tekstów, koncepcji książki. W imię złotej zasady: spytaj wszystkich o zdanie, a potem i tak zrób po swojemu.