Gazeta jak Coltrane

Sak­so­fon Joh­na Coltrane’a nie nale­żał do ane­micz­nych. Muzyk grał gęstym, inten­syw­nym dźwię­kiem; nie­któ­rzy kry­ty­cy, opi­su­jąc nawet rela­tyw­nie wcze­sne nagra­nia arty­sty, prze­ści­ga­li się w hiper­bo­lach. Ktoś na przy­kład stwier­dził, że Tra­ne dmie tak, jak­by chciał roz­szar­pać swój sak­so­fon. Ale przy­szedł czas na podwo­je­nie: Col­tra­ne zatrud­nił dru­gie­go teno­rzy­stę, Pha­ro­aha San­der­sa, któ­ry miał grać jesz­cze ostrzej i potęż­niej. Takie dubel­to­we roz­wią­za­nie porów­ny­wa­no do pew­ne­go zwy­cza­ju kazno­dziej­skie­go, roz­po­wszech­nio­ne­go wśród czar­no­skó­rych ame­ry­kań­skich chrze­ści­jan. Otóż mówią­cy kaza­nie brał sobie do pomo­cy dru­gi głos, któ­ry – sto­jąc z boku i lek­ko z tyłu – powta­rzał i dopo­wia­dał, pod­bi­ja­jąc w ten spo­sób pro­zo­dię. No i w zesta­wie­niu z San­der­sem lider brzmiał łagod­niej.

Od jakie­goś cza­su do sobot­nie­go wyda­nia „Gaze­ty Wybor­czej” dołą­cza­ny jest doda­tek „The Wall Stre­et Jour­nal”. Prze­dru­ko­wy­wa­ne i tłu­ma­czo­ne publi­ka­cje z ame­ry­kań­skie­go pisma są na tak lichym pozio­mie, że sama „Wybor­cza” od razu wyglą­da poważ­niej. Być może to jest głów­ny powód poja­wie­nia się tego dodat­ku?

W każ­dym razie w jed­nym z nie­daw­nych nume­rów wspa­nia­ło­myśl­nie prze­dru­ko­wa­no arty­kuł Ada­ma Kir­scha Co i po co czy­ta Ame­ry­ka? Otóż tele­wi­zja PBS – jak zaś powszech­nie wia­do­mo, sta­cje tele­wi­zyj­ne są szcze­gól­nie chęt­ne i kom­pe­tent­ne w tema­tach lite­rac­kich – uło­ży­ła „listę stu ulu­bio­nych ksią­żek bele­try­stycz­nych w USA” (cytu­ję prze­kład Macie­ja Orłow­skie­go). Zestaw spo­rzą­dzo­no na pod­sta­wie – autor nazy­wa uży­wa takie­go wła­śnie ter­mi­nu – „opi­nii ponad 7 tys. czy­tel­ni­ków” (pod­kre­śle­nie moje). W któ­rymś z fil­mów z Har­rym Cala­ha­nem stwier­dził on, iż zda­nia są jak dupy: podzie­lo­ne (tak bra­wu­ro­wo oddał to przy­naj­mniej pol­ski tłu­macz listy dia­lo­go­wej). A sko­ro tak, to i ponad 7 tys. ame­ry­kań­skich czy­tel­ni­ków mogło mieć swo­je opi­nie, podzie­lo­ne jak czar­na roz­pacz. Set­ka pod­li­czo­nych ksią­żek to misz­masz w sta­nie bli­skim abso­lu­tu, od Don Kicho­ta do ksią­żek o Greyu, przez Zbrod­nię i karę, Przy­go­dy Tom­ka Sawy­era, Wędrów­kę piel­grzy­ma Joh­na Buny­ana z 1678 roku, Jądro ciem­no­ści oraz, powiedz­my, Kod da Vin­ci.

Jasne, taki zbiór aż się pro­si o ana­li­zę z punk­tu widze­nia socjo­lo­gii, a dokład­niej: socjo­pa­to­lo­gii lite­ra­tu­ry. Nie wiem, na ile owych ponad 7 tys. czy­tel­ni­ków sta­no­wi pró­bę repre­zen­ta­tyw­ną, jed­nak­że i tak jest to zna­mien­na aż nad­to zbio­ro­wa wypo­wiedź. Owszem, autor arty­ku­łu zasta­na­wia się, co ta lista mówi o miesz­kań­cach Sta­nów Zjed­no­czo­nych, tyle że posłu­gu­je się meto­dą obser­wa­cji men­tal­nie uczest­ni­czą­cej. Pisze więc, „że serc Ame­ry­ka­nów nie pod­bi­ja lite­ra­tu­ra zagra­nicz­na”, że „Ame­ry­ka­nie są mora­li­sta­mi” (zapew­ne dla­te­go w innej ankie­cie wybra­li Trum­pa), że „Ame­ry­ka­nów bar­dziej inte­re­su­je histo­ria niż styl. To kul­tu­ra nie­cier­pli­wo­ści – chce­my prze­rzu­cać stro­ny jak naj­szyb­ciej, by dowie­dzieć się, jak się poto­czy­ły losy boha­te­rów, a nie zwal­niać z powo­du sty­lu, któ­ry zwra­ca na sie­bie uwa­gę”, że „uwiel­bie­nie ksią­żek o Har­rym Pot­te­rze, podob­nie jak nie­mal biblij­ny sta­tus Gwiezd­nych wojen, to coś wię­cej niż wariac­two garst­ki fanów”.

Star­czy? To nie wszyst­ko: ste­reo­ty­po­wy pry­mat fabu­ły pro­wa­dzi auto­ra do tezy, w myśl któ­rej „być może dla wie­lu nie ma więk­sze­go zna­cze­nia, czy zapo­zna­ją się z daną histo­rią za pośred­nic­twem książ­ki, czy ekra­ni­za­cji. Naj­waż­niej­sza jest sama nar­ra­cja”. O mat­ko ludo­wa. Czy jesz­cze tu cho­dzi o lite­ra­tu­rę? „My” Ada­ma Kir­scha jest przy­naj­mniej w czę­ści reto­rycz­ne, ale też za bar­dzo rozu­mie on wspól­no­tę, o któ­rej pisze, nie­mal współ­od­czu­wa z nią. Nie żebym miesz­kał w kra­ju o wyso­kiej kul­tu­rze czy­tel­ni­czej, gdy­bym jed­nak miał pisać tak, jak mój ame­ry­kań­ski imien­nik, naj­pierw bym zapy­tał, jak się moż­na zrzec oby­wa­tel­stwa USA.

Ale to cią­gle jesz­cze nie wszyst­ko. Naj­waż­niej­szy jest począ­tek, a pierw­szy aka­pit arty­ku­łu nokau­tu­je:

„Kie­dy w maju zmarł Phi­lip Roth, auto­rzy nekro­lo­gów zgod­nie stwier­dzi­li, że był »gigan­tem ame­ry­kań­skiej powie­ści«. Według tych, któ­rzy zawo­do­wo zaj­mu­ją się lite­ra­tu­rą – kry­ty­ków, wykła­dow­ców i wydaw­ców – był naj­wy­bit­niej­szym z wybit­nych. Wszy­scy ci ludzie nie zada­li sobie jed­nak pyta­nia (choć nekro­log być może nie jest do tego naj­lep­szym miej­scem): czy czy­tel­ni­cy podzie­la­ją ich oce­nę? Czy Phi­lip Roth rze­czy­wi­ście jest jed­nym z ulu­bio­nych pisa­rzy Ame­ry­ka­nów?”.

I beg your par­don. O czym mówi­my? O kry­ty­ce lite­ra­tu­ry czy o opi­niach ludu, któ­re są, jak to ujął Har­ry Cala­han, jak lud dupo­wa­te. Czy nekro­log rze­czy­wi­ście nie jest naj­lep­szym miej­scem na roz­wa­ża­nie recep­cji? Spró­buj­my: 29 lip­ca zmarł w War­sza­wie Tomasz Stań­ko, wybit­ny muzyk, twór­ca wie­lu olśnie­wa­ją­cych nagrań, o któ­rym jed­nak milio­ny Pola­ków nigdy nie sły­sza­ły. Rze­czy­wi­ście, cokol­wiek dziw­nie by wyglą­dał taki tekst w czar­nych ram­kach. Wra­ca­jąc zaś do arty­ku­łu: a dla­cze­go nie pytać w dru­gą stro­nę? Jeśli na przy­kład całe Sta­ny eks­cy­tu­ją się tym, co się zda­rzy­ło pod­czas wystę­pów pio­sen­kar­skich w trak­cie fina­łu Super Bowl, to dla­cze­go nie zapy­tać przy oka­zji, co sądzą na ten temat oby­wa­te­le przy­naj­mniej tro­chę roz­gar­nię­ci?

Dzie­ła auto­ra Ame­ry­kań­skiej sie­lan­ki zna­la­zły się poza komen­to­wa­ną w arty­ku­le listą. Książ­ki Rotha sobie z tym pora­dzą, ale czy spo­łe­czeń­stwo?