Literatura dla wspólnoty czy przeciwko wspólnocie: Marek Vadas

Grzegorz Jankowicz: Podczas tegorocznego TransPortu Literackiego będziemy mieli przyjemność porozmawiać o Twojej książce. Zamierzam zapytać Cię o to, co wyłania się z Twojej opowieści, która będzie dla mnie okularami, poprzez które wspólnie spojrzymy na otaczającą nas rzeczywistość. Zastanawiałem się, jaki temat mógłby połączyć Ciebie i wszystkie autorki i autorów z „Nowego europejskiego kanonu literackiego”, stając się dla nas wszystkich naturalnym punktem odniesienia. Doszedłem do wniosku, że jest nim zjawisko wspólnoty. Zwłaszcza dziś, w obliczu tej okropnej wojny, która toczy się w Ukrainie, temat wspólnoty wydaje się wyjątkowo ważny. Solidarność z Ukrainą oraz zaangażowanie w pomoc przychodzi większości z nas odruchowo. Jest odpowiedzią na krzywdę. Czujemy więź z ofiarami, chcemy im pomóc i wraz z nimi odeprzeć agresorów. Słusznie identyfikujemy te wszystkie reakcje jako impulsy skłaniające nas do łączenia się w międzynarodową wspólnotę wsparcia.

Jednak gdy zaczynamy się zastanawiać nad naturą wspólnoty, dochodzimy do wniosku (a przynajmniej ja doszedłem do takiej konkluzji), że w jej definicji nie ma nic oczywistego. Włoski filozof Roberto Esposito, który zajmuje się tym zagadnieniem od wielu lat, wskazuje na bardzo ciekawą etymologię łacińskiego communitas. Rdzeniem tego słowa jest rzeczownik munus, który oznacza „obowiązek” oraz „odpowiedzialność”, a także „dar”, ale taki, który jednostka musi ofiarować swojej wspólnocie. Te etymologiczne rozważania doprowadziły Espositę do wniosku, że wspólnotowa więź zawsze jest etycznym zobowiązaniem, z którego nie możemy zrezygnować. Albo inaczej: możemy z niego zrezygnować, ale za określoną cenę, którą najczęściej jest anatema. Czy nie jest jednak tak, że etyka to jedynie maska dla wspólnoty, której główny cel zawsze ma charakter polityczny? Przecież obserwujemy wokół nieustanne walki różnych grup i stronnictw. Niektórzy mówią nawet o wojnie nowoczesnych plemion, które chcą zdobyć przewagę – polityczną, kulturową czy ekonomiczną – kosztem innych.

Nie chcę rozstrzygać powyższych kwestii. Moje pytanie brzmi następująco: Czy literatura powinna się dziś opowiadać za wspólnotą, czy przeciwko niej? Będę wdzięczny, jeśli zechcesz podzielić się ze mną swoimi refleksjami.

Marek Vadas: Szczerze mówiąc, nigdy nie myślałem o literaturze w tym kontekście i z takim zamiarem. Dla mnie książki są suwerenną sprawą, mają poszukiwać prawdy, stawiać pytania, prowokować do myślenia. Być może niewłaściwie rozumiem pytanie, ale kwestia zaangażowania tekstu – w jakikolwiek sposób – na rzecz społeczności budzi we mnie skojarzenia, które niewiele mają wspólnego z wartościową literaturą – pachnie mi to „trybem szkolnym”, manipulacją, deklaratywnością. Książki, które najbardziej lubię, opowiadają o doświadczeniach jednostki z różnego rodzaju konfliktami czy dylematami, dotykają fundamentalnych pytań filozoficznych. Problem z tak postawionym pytaniem polega również na tym, że w obecnej skomplikowanej sytuacji na Słowacji nie ma jednej wspólnoty, a przynajmniej dwie – wzajemnie przeciwstawne, mówiące różnymi językami i ceniące sprzeczne wartości. Jeśli literatura miałaby zaangażować się w ten konflikt, to musiałby być jednocześnie „dla” i „przeciw”.