Literatura dla wspólnoty czy przeciwko wspólnocie: Marek Vadas

Grze­gorz Jan­ko­wicz: Pod­czas tego­rocz­ne­go Trans­Por­tu Lite­rac­kie­go będzie­my mie­li przy­jem­ność poroz­ma­wiać o Two­jej książ­ce. Zamie­rzam zapy­tać Cię o to, co wyła­nia się z Two­jej opo­wie­ści, któ­ra będzie dla mnie oku­la­ra­mi, poprzez któ­re wspól­nie spoj­rzy­my na ota­cza­ją­cą nas rze­czy­wi­stość. Zasta­na­wia­łem się, jaki temat mógł­by połą­czyć Cie­bie i wszyst­kie autor­ki i auto­rów z „Nowe­go euro­pej­skie­go kano­nu lite­rac­kie­go”, sta­jąc się dla nas wszyst­kich natu­ral­nym punk­tem odnie­sie­nia. Dosze­dłem do wnio­sku, że jest nim zja­wi­sko wspól­no­ty. Zwłasz­cza dziś, w obli­czu tej okrop­nej woj­ny, któ­ra toczy się w Ukra­inie, temat wspól­no­ty wyda­je się wyjąt­ko­wo waż­ny. Soli­dar­ność z Ukra­iną oraz zaan­ga­żo­wa­nie w pomoc przy­cho­dzi więk­szo­ści z nas odru­cho­wo. Jest odpo­wie­dzią na krzyw­dę. Czu­je­my więź z ofia­ra­mi, chce­my im pomóc i wraz z nimi ode­przeć agre­so­rów. Słusz­nie iden­ty­fi­ku­je­my te wszyst­kie reak­cje jako impul­sy skła­nia­ją­ce nas do łącze­nia się w mię­dzy­na­ro­do­wą wspól­no­tę wspar­cia.

Jed­nak gdy zaczy­na­my się zasta­na­wiać nad natu­rą wspól­no­ty, docho­dzi­my do wnio­sku (a przy­naj­mniej ja dosze­dłem do takiej kon­klu­zji), że w jej defi­ni­cji nie ma nic oczy­wi­ste­go. Wło­ski filo­zof Rober­to Espo­si­to, któ­ry zaj­mu­je się tym zagad­nie­niem od wie­lu lat, wska­zu­je na bar­dzo cie­ka­wą ety­mo­lo­gię łaciń­skie­go com­mu­ni­tas. Rdze­niem tego sło­wa jest rze­czow­nik munus, któ­ry ozna­cza „obo­wią­zek” oraz „odpo­wie­dzial­ność”, a tak­że „dar”, ale taki, któ­ry jed­nost­ka musi ofia­ro­wać swo­jej wspól­no­cie. Te ety­mo­lo­gicz­ne roz­wa­ża­nia dopro­wa­dzi­ły Espo­si­tę do wnio­sku, że wspól­no­to­wa więź zawsze jest etycz­nym zobo­wią­za­niem, z któ­re­go nie może­my zre­zy­gno­wać. Albo ina­czej: może­my z nie­go zre­zy­gno­wać, ale za okre­ślo­ną cenę, któ­rą naj­czę­ściej jest ana­te­ma. Czy nie jest jed­nak tak, że ety­ka to jedy­nie maska dla wspól­no­ty, któ­rej głów­ny cel zawsze ma cha­rak­ter poli­tycz­ny? Prze­cież obser­wu­je­my wokół nie­ustan­ne wal­ki róż­nych grup i stron­nictw. Nie­któ­rzy mówią nawet o woj­nie nowo­cze­snych ple­mion, któ­re chcą zdo­być prze­wa­gę – poli­tycz­ną, kul­tu­ro­wą czy eko­no­micz­ną – kosz­tem innych.

Nie chcę roz­strzy­gać powyż­szych kwe­stii. Moje pyta­nie brzmi nastę­pu­ją­co: Czy lite­ra­tu­ra powin­na się dziś opo­wia­dać za wspól­no­tą, czy prze­ciw­ko niej? Będę wdzięcz­ny, jeśli zechcesz podzie­lić się ze mną swo­imi reflek­sja­mi.

Marek Vadas: Szcze­rze mówiąc, nigdy nie myśla­łem o lite­ra­tu­rze w tym kon­tek­ście i z takim zamia­rem. Dla mnie książ­ki są suwe­ren­ną spra­wą, mają poszu­ki­wać praw­dy, sta­wiać pyta­nia, pro­wo­ko­wać do myśle­nia. Być może nie­wła­ści­wie rozu­miem pyta­nie, ale kwe­stia zaan­ga­żo­wa­nia tek­stu – w jaki­kol­wiek spo­sób – na rzecz spo­łecz­no­ści budzi we mnie sko­ja­rze­nia, któ­re nie­wie­le mają wspól­ne­go z war­to­ścio­wą lite­ra­tu­rą – pach­nie mi to „try­bem szkol­nym”, mani­pu­la­cją, dekla­ra­tyw­no­ścią. Książ­ki, któ­re naj­bar­dziej lubię, opo­wia­da­ją o doświad­cze­niach jed­nost­ki z róż­ne­go rodza­ju kon­flik­ta­mi czy dyle­ma­ta­mi, doty­ka­ją fun­da­men­tal­nych pytań filo­zo­ficz­nych. Pro­blem z tak posta­wio­nym pyta­niem pole­ga rów­nież na tym, że w obec­nej skom­pli­ko­wa­nej sytu­acji na Sło­wa­cji nie ma jed­nej wspól­no­ty, a przy­naj­mniej dwie – wza­jem­nie prze­ciw­staw­ne, mówią­ce róż­ny­mi języ­ka­mi i cenią­ce sprzecz­ne war­to­ści. Jeśli lite­ra­tu­ra mia­ła­by zaan­ga­żo­wać się w ten kon­flikt, to musiał­by być jed­no­cze­śnie „dla” i „prze­ciw”.