Świadectwo potworności

Mar­ta Paw­łow­ska: Two­ja książ­ka jest poświę­co­na pro­ble­mom kobiet, a jej akcja roz­gry­wa się w cza­sie woj­ny w Bośni. Co sta­no­wi­ło inspi­ra­cję do pod­ję­cia tak trud­ne­go tema­tu?

Mar­ta Car­ni­ce­ro Her­nanz: Impul­sem była wysta­wa na temat woj­ny w Bośni zor­ga­ni­zo­wa­na w daw­nym wię­zie­niu La Model w Bar­ce­lo­nie. Tak bar­dzo mną wstrzą­snę­ła, że od razu posta­no­wi­łam poświę­cić temu tema­to­wi moją naj­bliż­szą powieść.

Jak przy­go­to­wy­wa­łaś się do napi­sa­nia książ­ki opi­su­ją­cej tak trau­ma­tycz­ne wyda­rze­nia? Co sta­no­wi­ło naj­więk­sze wyzwa­nie?

 Mogłam nawią­zać kon­takt z kobie­ta­mi, któ­re doświad­czy­ły tego dra­ma­tu, ale nie chcia­łam. Roz­dra­py­wa­nie ran, któ­re z tak ogrom­nym wysił­kiem uda­ło im się zabliź­nić, wyda­wa­ło mi się nie­do­pusz­czal­ne. Zro­zu­mia­łam, że jedy­ne, co mogę zro­bić, to potrak­to­wać pisa­nie jako akt empa­tii. Kie­dy Matriosz­ki już wyszły dru­kiem, dwu­krot­nie pode­szły do mnie kobie­ty, któ­re prze­ży­ły kosz­mar woj­ny na Bał­ka­nach – powie­dzia­ły, że prze­czy­ta­ły książ­kę i mi za nią dzię­ku­ją. Ich sło­wa sta­no­wi­ły dla mnie kolej­ne świa­dec­two potwor­no­ści, do jakich tam docho­dzi­ło.

Uwa­żasz, że lite­ra­tu­ra może pomóc w prze­pra­co­wa­niu traum histo­rycz­nych? 

Nie jestem pew­na, czy ma aż taką moc, ponie­waż każ­dy naród skła­da się z jed­no­stek, z któ­rych każ­da prze­ży­wa trau­mę na swój spo­sób. Jed­no nato­miast jest dla mnie oczy­wi­ste – trze­ba o tym gło­śno mówić. Nie może­my dopu­ścić, żeby zapo­mnia­no o tych kobie­tach (ani o tych, któ­re wła­śnie teraz doświad­cza­ją podob­nych tra­ge­dii).

Książ­ka poru­sza też wie­le innych tema­tów: macie­rzyń­stwo, rela­cje rodzin­ne, dora­sta­nie, poszu­ki­wa­nie toż­sa­mo­ści, zemsta, poczu­cie spra­wie­dli­wo­ści… Któ­re z nich są dla cie­bie naj­istot­niej­sze?

Wszyst­kie się ze sobą łączą i wza­jem­nie warun­ku­ją swo­je ist­nie­nie w tek­ście. Tak napraw­dę inte­re­su­ją mnie po pro­stu ludzie.

Skąd wziął się pomysł na tytuł?

Bar­dzo podo­bał mi się tytuł Zakwas, któ­ry sym­bo­li­zu­je wewnętrz­ną moc kobiet do wywo­ły­wa­nia cichych rewo­lu­cji w abso­lut­nej ciem­no­ści (podob­nie jak zakwas na chleb, któ­ry rośnie i wyle­wa się poza naczy­nie). Dodat­ko­wo po kata­loń­sku mamy tutaj grę słów, ponie­waż zakwas to mas­sa mare – dosłow­nie „cia­sto-mat­ka”, ale sło­wo mas­sa to też przy­słó­wek o zna­cze­niu „zbyt wie­le”, czy­li wycho­dzi­ło­by z tego „za bar­dzo mat­ka”. Moja wydaw­czy­ni nie była jed­nak prze­ko­na­na do tego pomy­słu i osta­tecz­nie zde­cy­do­wa­łam się na Matriosz­ki, wyraź­nie odzwier­cie­dla­ją­ce cią­głość mię­dzy­po­ko­le­nio­wą, ale tak­że skry­wa­nie głę­bo­ko w sobie bólu i traum.

Głów­ne boha­ter­ki – Hana i Sara – znaj­du­ją się na prze­ciw­le­głych bie­gu­nach w kwe­stii wła­snej toż­sa­mo­ści. Osiem­na­sto­let­nia Sara za wszel­ką cenę chce odkryć swo­je korze­nie, pod­czas gdy Hana odci­na się od wszel­kiej przy­na­leż­no­ści naro­do­wo-etnicz­nej, a nawet od wła­sne­go języ­ka ojczy­ste­go. Czy uwa­żasz, że toż­sa­mość jest czymś, co moż­na świa­do­mie ukształ­to­wać, czy raczej czymś narzu­co­nym przez histo­rię i doświad­cze­nia życio­we? Jaką rolę w pro­ce­sie odnaj­dy­wa­nia toż­sa­mo­ści odgry­wa pamięć – zarów­no indy­wi­du­al­na, jak i zbio­ro­wa? 

Pozwo­lę tu sobie na pewien wybieg i ode­ślę cię do tek­stu, któ­ry aku­rat dobrze znasz. Kie­dy podej­mu­jesz taki temat, musisz go prze­ana­li­zo­wać z każ­dej moż­li­wej stro­ny i w kon­se­kwen­cji odkry­wasz, że rzad­ko kie­dy ist­nie­ją jed­no­znacz­ne, czar­no-bia­łe odpo­wie­dzi. Zada­nie pisar­ki w takim przy­pad­ku pole­ga na zada­wa­niu pytań i pró­bie odda­nia tej zło­żo­no­ści w powie­ści.

Jesteś inży­nier­ką prze­my­sło­wą. Czy wykształ­ce­nie tech­nicz­ne prze­kła­da się na twój spo­sób pisa­nia? Jak opi­sa­ła­byś swój styl? 

Nie wiem, czy mój per­fek­cjo­nizm wyni­ka z wykształ­ce­nia inży­nier­skie­go (powie­dzia­ła­bym, że nie), ale mam pew­ność, że wie­le na nim sko­rzy­stał. Per­fek­cjo­nizm prze­nie­sio­ny na papier prze­ja­wia się w inten­syw­nej pra­cy cią­głe­go prze­pi­sy­wa­nia i popra­wia­nia. Celem jest zna­le­zie­nie jak naj­lep­sze­go spo­so­bu wyra­zu dla każ­dej idei, ale tak­że uchwy­ce­nie ryt­mu i melo­dii tek­stu, dzię­ki któ­rym nabie­rze on płyn­no­ści.

Któ­rych pisa­rzy lubisz czy­tać, a któ­rzy wpły­nę­li na two­ją twór­czość? 

Trud­no mówić o wpły­wach, ponie­waż mam wra­że­nie, że takie stwier­dze­nie ozna­cza­ło­by chęć roz­po­zna­nia w moim sty­lu śla­dów innych tek­stów, do któ­rych nie jestem w sta­nie nawet się zbli­żyć. Kie­dy piszę, nie zale­ży mi na upo­dab­nia­niu się do innych auto­rów ani na pró­bach odtwo­rze­nia cze­goś, co ktoś inny już zro­bił i to znacz­nie lepiej. Mogę nato­miast wska­zać auto­rów i autor­ki, któ­rzy z róż­nych powo­dów budzą we mnie pra­gnie­nie posia­da­nia podob­nych umie­jęt­no­ści – czy to w zakre­sie sty­lu, cha­rak­te­ry­stycz­ne­go gło­su, kre­owa­nia uni­kal­ne­go świa­ta, czy też skła­nia­nia czy­tel­ni­ków do głę­bo­kich reflek­sji. Mogę tu wymie­nić, w przy­pad­ko­wej kolej­no­ści (i z zastrze­że­niem, że taka lista zawsze będzie nie­peł­na), nastę­pu­ją­ce nazwi­ska: Bola­ño, Krauss, Che­ever, Ber­lin, Pavic, Bor­ges, Cal­le (cho­ciaż, tech­nicz­nie rzecz bio­rąc, nie jest ona pisar­ką), Cor­tázar, Carver, Foster Wal­la­ce, Vila-Matas, Sal­ter, Rodo­re­da, Ampu­ero, Sanz, Kang… Oczy­wi­ście jest ich znacz­nie wię­cej – we współ­cze­snym świe­cie wie­le może­my czer­pać tak­że z pro­duk­cji audio­wi­zu­al­nych.

Matriosz­ki uka­za­ły się po kata­loń­sku, a potem po hisz­pań­sku. Czy w momen­cie auto­prze­kła­du dostrze­głaś w swo­jej książ­ce jakieś ele­men­ty, z któ­rych nie zda­wa­łaś sobie spra­wy w momen­cie pisa­nia? Czy prze­kła­da­nie wła­sne­go tek­stu jest trud­ne?

Podo­bień­stwo mię­dzy kata­loń­skim a hisz­pań­skim jest bar­dzo zwod­ni­cze, a tłu­ma­cze­nie, któ­re w wie­lu przy­pad­kach wyda­je się nie­mal dosłow­ne, w rze­czy­wi­sto­ści wca­le takie nie jest. Całą powieść trze­ba napi­sać od nowa, by uchwy­cić muzycz­ność, któ­ra w prze­ciw­nym razie mogła­by się gdzieś zagu­bić. Mam to szczę­ście, że jako autor­ka mogłam oszczę­dzić sobie cier­pie­nia, jeśli w któ­rymś momen­cie poczu­łam, że chcę odejść do ory­gi­na­łu (nawet w mini­mal­nym stop­niu).

Książ­ka zosta­ła bar­dzo dobrze przy­ję­ta w Hisz­pa­nii. Jakie reak­cje czy­tel­ni­ków lub kry­ty­ków naj­bar­dziej cię poru­szy­ły lub zasko­czy­ły?

Poza recen­zja­mi kry­ty­ków, któ­re były bar­dzo dobre, oraz zain­te­re­so­wa­niem, jakie książ­ka wzbu­dzi­ła wśród czy­tel­ni­ków (a osta­tecz­nie to dla nich prze­cież piszę), naj­bar­dziej zasko­czy­ło mnie, że świa­to­wej sła­wy reży­ser Pedro Almo­dó­var pole­cił ją w tele­wi­zji jako jed­ną ze swo­ich ulu­bio­nych powie­ści. To twór­ca, któ­ry całe swo­je życie poświę­cił opo­wia­da­niu histo­rii, a taki tekst jak Matriosz­ki oka­zu­je się współ­grać z jego wraż­li­wo­ścią – prze­czy­tał go dwa razy, pod­kre­śla­jąc róż­ne frag­men­ty. Było to dla mnie jak pre­zent.

Jakie są Two­je naj­bliż­sze pla­ny lite­rac­kie?

Może się to wyda­wać absur­dal­ne, ale nigdy o nich nie mówię, żeby nie zape­szyć. Mogę jedy­nie zdra­dzić, że jestem w trak­cie pisa­nia czwar­tej powie­ści. Po takim tek­ście jak Matriosz­ki, nie­zwy­kle cie­pło przy­ję­tym przez kry­ty­kę i czy­tel­ni­ków, pre­sja jest ogrom­na.