Źródło niezależnej, odkrywczej sztuki dla kolejnych pokoleń

Przez pierw­sze lata festi­wal postrze­ga­ny był w per­spek­ty­wie męsko­cen­trycz­nej: z „Bru­lio­nu” pozo­sta­ło kil­ka nazwisk i były to wyłącz­nie nazwi­ska męskie. Zda­je się, że pisa­no wte­dy o pol­skiej poezji, „któ­ra ma na imię Mar­cin”. Dużym wyda­rze­niem było, o czym wspo­mi­na­łem, wywal­cze­nie sobie w tym gro­nie moc­nej pozy­cji przez Mar­tę Pod­gór­nik, a potem Annę Pod­cza­szy. Od tego momen­tu licz­ba poetek bio­rą­cych udział w impre­zach i publi­ka­cjach zaczę­ła stop­nio­wo wzra­stać. W tym miej­scu war­to raz jesz­cze przy­po­mnieć o zna­cze­niu dla festi­wa­lu i Biu­ra este­tycz­ne­go patro­na­tu Kry­sty­ny Miło­będz­kiej. Następ­ny­mi poet­ka­mi robią­cy­mi coraz więk­szą karie­rę, m.in. dzię­ki współ­pra­cy z Biu­rem Lite­rac­kim, były Julia Fie­dor­czuk i Agniesz­ka Wol­ny-Ham­ka­ło. Kolej­ne tomi­ki tych auto­rek wnio­sły wcze­śniej nie­zna­ną jakość, cho­ciaż w ich ówcze­snej twór­czo­ści jakieś związ­ki z poezją męż­czyzn (choć­by Sosnow­skie­go czy Pió­ry) dało­by się łatwo wytro­pić. Jed­nak nie to było naj­waż­niej­sze, tyl­ko wol­ność i roz­mach kobie­ce­go gestu, któ­ry zepre­zen­to­wa­ły w swo­ich utwo­rach. Podob­nie było ze zna­ko­mi­ty­mi tomi­ka­mi Kla­ry Nowa­kow­skiej i Julii Szy­cho­wiak. Kolej­ne uda­ne „poło­wy” dorzu­ci­ły, prócz pozo­sta­ją­cych w więk­szo­ści nazwisk męskich, kil­ka kobie­cych. Były to na przy­kład Dag­ma­ra Suma­ra, Agniesz­ka Mira­hi­na, Kor­ne­lia Pie­la, Mar­ty­na Buli­żań­ska, Bian­ka Rolan­do, Urszu­la Kul­bac­ka, Kata­rzy­na Fetliń­ska. I w następ­nych latach: Bron­ka Nowic­ka, Aga­ta Jabłoń­ska, Anna Ada­mo­wicz, Nina Manel, Pau­li­na Pidzik, Maria Hal­ber, Kata­rzy­na Szau­liń­ska, Anto­ni­na M. Tosiek.

Prze­ło­mo­wy cha­rak­ter, jeśli cho­dzi o pary­te­to­we kon­stru­owa­nie książ­ki, mia­ła zre­da­go­wa­na przez Roma­na Hone­ta anto­lo­gia Poeci na nowy wiek (2010), spra­wie­dli­wie i roz­sąd­nie udzie­la­ją­ca gło­su jed­nej i dru­giej płci. Obok Jac­ka Deh­ne­la, Sła­wo­mi­ra Elsne­ra, Kon­ra­da Góry, Łuka­sza Jaro­sza, Bar­to­sza Kon­stra­ta, Szcze­pa­na Kopy­ta, Edwar­da Pase­wi­cza, Toma­sza Puł­ki, Rober­ta Rybic­kie­go, Paw­ła Sar­ny i Prze­my­sła­wa Wit­kow­skie­go wystą­pi­ły: Justy­na Bar­giel­ska, Mag­da­le­na Biel­ska, Julia Fie­dor­czuk, Joan­na Lech, Agniesz­ka Mira­hi­na, Joan­na Muel­ler, Anna Pod­cza­szy, Bian­ka Rolan­do, Julia Szy­cho­wiak i Joan­na Wajs.

Z „anto­lo­gij­nych” poetek na jakiś czas zwią­za­ła się z Biu­rem, wyda­jąc tam kil­ka ksią­żek, m.in. pod­su­mo­wa­nie swo­jej wcze­snej twór­czo­ści, Justy­na Bar­giel­ska. Szyb­ko przez wszyst­ko, całość sca­la­ją­ca trzy pierw­sze tomi­ki poet­ki, umoż­li­wi­ła lek­tu­rę nową (też taką, któ­ra uwzględ­nia wyda­ne w roku 2010 Obso­let­ki). Przy oka­zji ujaw­ni­ła coś w rodza­ju „praw­dy roz­wo­ju kobie­co­ści”, akcen­tu­jąc frag­men­ty, któ­re mówią o przy­go­dach dziew­czy­ny inter­pre­tu­ją­cej świat i jego porząd­ki, a następ­nie zako­chu­ją­cej się, wcho­dzą­cej w cykl pro­kre­acji i poro­dów, sta­ją­cej się mat­ką i żoną. To wszyst­ko poda­wa­ne jest w pół­słów­kach, w for­mie echa i odgło­sów, wtrę­tów i alu­zji. Nie logi­ka odbić i odwzo­ro­wań jest naj­waż­niej­sza, ale coś, co jawi się jako wewnętrz­na mate­ria prze­ży­wa­nia, pro­po­nu­ją­ca języ­ko­wi roz­wią­za­nia nie­ty­po­we i zaska­ku­ją­ce, koja­rzą­ce się z poety­ką snu. „Śnić róż­ni­cę” z jed­ne­go wier­sza może zna­czyć coś odmien­ne­go w innym śnią­cym się czy już wyśnio­nym prze­ka­zie. Zbyt dosłow­ny język jawy kon­tro­wa­ny tu jest (i kon­tro­lo­wa­ny) przez język powsta­ją­cy na sty­ku tych dwóch świa­tów – język pogra­nicz­ny, rdzen­ny, wła­sny. A róż­ni­ce mno­żą się bez prze­rwy: „pomy­śleć” a „powie­dzieć” to zupeł­nie co inne­go, nato­miast „poczuć” wyda­je się na tym tle bez­bron­ne i nie­me. I tak dalej, wzdłuż linii dycho­to­mii dają­cych się czy­tać według tego klu­cza: prze­żyć a opo­wie­dzieć, osza­leć a umrzeć, nazy­wać się a nazy­wać, zjedzenie‒wcielenie…

(…………………………………………)
Nie wiem, co jesz­cze napi­sać, by oddać
to, co czu­ję. Znów mi się śni­ła róż­ni­ca
mię­dzy zje­dze­niem a wcie­le­niem [1].

Naj­bar­dziej intry­gu­ją­co cie­nio­wa­ny kon­trast – obok jawy–snu, tych dwóch języ­ków – zwią­za­ny jest z płcia­mi, z tym bez­brzeż­nym zdzi­wie­niem kul­tu­ro­wo zakon­ser­wo­wa­ną odmien­no­ścią, któ­ra w ożyw­czym świe­tle tek­stów nie jest ani oczy­wi­sta, ani prze­wi­dy­wal­na. W ogó­le peł­no tu nie­spo­dzia­nek. Nawet gdy tra­fia się na oczy­wi­stość, to ta wyda­je się egzo­tycz­na. Te trzy tomi­ki czy­ta­ne razem i szyb­ko pozwa­la­ją odczuć kolej­ną róż­ni­cę: iro­nia i lek­kość a cię­żar i powa­ga. Cie­sząc się bły­sko­tli­wo­ścią języ­ko­wych gier (pro­wa­dzo­nych np. na kan­wie miło­snych rytu­ałów), uczest­nic­twem w zaba­wach moty­wa­mi, topo­sa­mi i alu­zja­mi, jed­no­cze­śnie doświad­cza­my „chłod­ne­go przy­ję­cia” w ramach doświad­czeń ze śmier­tel­no­ścią i roz­kła­dem. „Pro­jekt wymia­ny ramek we wszyst­kich obrazkach”[2] doty­czy tak­że uza­sad­nień ist­nie­nia i nie­ist­nie­nia. Bar­dzo dużo jest tu do wymia­ny. Cho­dzi o nawy­ki, przy­zwy­cza­je­nia, uprosz­cze­nia, cho­dzi o język, któ­ry tak usta­wio­no, by bar­dziej świad­czył o pust­ce życia niż peł­ni śmier­ci.

Na rów­nie inno­wa­cyj­ny pro­jekt, ale jesz­cze sze­rzej zakre­ślo­ny, natra­fia­my w książ­ce Joan­ny Muel­ler, wyda­nej w ese­istycz­nej serii Biu­ra, zaty­tu­ło­wa­nej Powle­kać rosną­ce. Tu prze­strze­nią do wymia­ny jest cała histo­ria macie­rzyń­stwa. Boha­ter­ka, Epi­fa­nia, „zadu­fa­na w nauko­wo­ści, pod­da­wa­na pra­wom języ­ko­wych ojców, cał­kiem odcię­ta od wła­sne­go ciała”[3], rodzi jed­no­cze­śnie książ­ki i dzie­ci, pre­cy­zyj­nie odno­to­wu­jąc zacho­dzą­ce w niej zmia­ny. Ten zamach na pra­wa ojców jest tak­że fascy­nu­ją­cym dzien­ni­kiem intym­nym, w któ­rym zapi­sa­no powrót do cia­ła i języ­ka otrzą­sa­ją­ce­go się z nauko­wych nale­cia­ło­ści. Odzy­ski­wa­nie sie­bie jest tu naj­waż­niej­sze, bowiem „łań­cu­chy narzu­co­ne z zewnątrz odrzu­cić łatwo”[4], nato­miast o wie­le trud­niej doga­dać się z sobą samą. Gra idzie o świa­do­mość odzy­ski­wa­nia „kobie­ce­go ser­ca tre­so­wa­ne­go przez tysiąclecia”[5], wyrwa­nie się spod spo­łecz­nej kura­te­li doty­czą­cej intym­nych gestów („do oso­bi­stych doświad­czeń zgła­sza­ją rosz­cze­nia odwiecz­ne instytucje”[6]). Jed­ną z dróg odej­ścia od tego, co ojcow­skie i insty­tu­cjo­nal­ne, jest „anar­cho­mi­sty­cyzm”, rozu­mia­ny przez autor­kę jako pseu­do­nim moż­li­wej rebe­lii. Mistycz­ne jako tajem­ne, głęb­sze, dzi­wacz­ne, a więc szcze­li­na, przez któ­rą wejść może nie­spo­dzie­wa­ne, ory­gi­nal­ne i na pew­no here­tyc­kie w sto­sun­ku do zra­cjo­na­li­zo­wa­ne­go dys­kur­su – w wyzna­czo­nych ram­kach dusz­no i strasz­no, w gor­se­cie za cia­sno. Idzie się więc w stro­nę opusz­czo­nej twier­dzy cia­ła (bo w niej reszt­ki nie­spa­cy­fi­ko­wa­ne­go ducha), od cia­ła zaczy­na, tam szu­ka nowe­go języ­ka. Ero­ty­ka, misty­ka, kry­ty­ka lite­rac­ka. I „powle­ka­nie rosnącego”[7]: cier­pli­we cze­ka­nie na poród, drep­ta­nie wokół tego poro­du, gła­ska­nie brzu­cha. I pisa­nie. Jed­no­cze­sne, współ­istot­ne z tym, co we krwi, lim­fie, maci­cy, embrio­nie.

Pokrew­ną rewo­lu­cję dostrze­gam w debiu­tanc­kich tek­stach Mar­ty­ny Buliżańskiej[8]. Tu jesz­cze nie cho­dzi o macie­rzyń­stwo i jego zakła­ma­ny język, jak u Joan­ny Muel­ler, ale kwe­stia poczu­cia wła­sno­ści i kon­tro­li pozo­sta­je otwar­ta. Zie­mia jest moją wte­dy, gdy ją nazwę po swo­je­mu – zda­je się mówić autor­ka. Histo­ria poezji o tyle ist­nie­je, o ile może mi się przy­dać w zerwa­niu z usta­lo­nym dys­kur­sem, z liry­ką dziew­czę­cych wynu­rzeń. A więc tak napraw­dę nigdy nie ma jakiejś „mojej zie­mi”, a opo­wieść o niej two­rzy się na gorą­co z roz­sia­nych, kale­kich szcząt­ków tyleż neu­ro­tycz­nych, co her­me­tycz­nych. Moje, wła­sne, rdzen­ne zamie­nia się bez prze­rwy rola­mi z cudzym, cyto­wa­nym, implan­to­wa­nym. Te palimp­se­sty budo­wa­ne są wokół arche­ty­picz­nej nar­ra­cji kobiet, dziew­czyn, matek, przy­ja­ció­łek, ciał i gło­sów prze­su­wa­ją­cych się w wiel­kim pocho­dzie, wzy­wa­ją­cych boha­ter­kę do zaist­nie­nia w sze­re­gu, z któ­re­go ta chce się wyrwać, „roz­cie­ra­jąc ślady”[9].

Żywioł nowej poezji kobiet, doce­nio­ny wresz­cie przez decy­den­tów Biu­ra, zre­ali­zo­wał się w jego publi­ka­cjach w nader cie­ka­wy spo­sób, zaś uko­ro­no­wa­niem tej ten­den­cji było zapro­sze­nie do sta­łej współ­pra­cy Joan­ny Muel­ler, nie tyl­ko jako poet­ki i kry­tycz­ki lite­rac­kiej, ale rów­nież jako redak­tor­ki i korek­tor­ki oraz oso­by wyła­wia­ją­cej talen­ty, okre­śla­ją­cej styl pra­cy z debiu­tant­ka­mi i debiu­tan­ta­mi. Spod jej ręki wyszło wie­le bar­dzo inte­re­su­ją­cych, fir­mo­wa­nych przez Biu­ro Lite­rac­kie debiu­tów ostat­nich lat. W jej kul­tu­rze lite­rac­kiej i wyczu­ciu for­my szczę­śli­wie spo­tka­ło się otwar­cie na to, co nowe i for­mal­nie inno­wa­cyj­ne z tym, co spo­łecz­nie zaan­ga­żo­wa­ne i femi­ni­stycz­ne.

Histo­ria zato­czy­ła koło. Artur Bursz­ta opusz­cza Wro­cław. Kolej­ny festi­wal, już 21, odby­wa się w Stro­niu Ślą­skim i oko­li­cach. Na pyta­nie, skąd pomysł, by festi­wal „uzna­wa­ny przez wie­lu za naj­waż­niej­sze tego typu wyda­rze­nie w Pol­sce i jed­ną z naj­bar­dziej roz­po­zna­wal­nych kul­tu­ral­nych pol­skich marek”[10] prze­nieść do małe­go mia­stecz­ka, Bursz­ta odpo­wie­dział lokal­nej gaze­cie:

Wyjeż­dża­łem ze Stro­nia Ślą­skie­go z przy­mu­su, ale zawsze czu­łem się czę­ścią tej spo­łecz­no­ści, nie potra­fiąc do koń­ca odna­leźć się ani w Legni­cy, gdzie uru­cho­mi­łem festi­wal w 1996 roku, ani we Wro­cła­wiu, gdzie w 2004 roku zapro­sił nas pre­zy­dent Rafał Dut­kie­wicz. W tam­tym roku obcho­dzi­li­śmy dwu­dzie­sto­le­cie festi­wa­lu i z tej oka­zji zor­ga­ni­zo­wa­li­śmy dwa­dzie­ścia zagra­nicz­nych wyda­rzeń, mię­dzy inny­mi w Bar­ce­lo­nie, Ber­li­nie, Edyn­bur­gu, Kopen­ha­dze, Moskwie, Rydze, New Del­hi i Oslo, ale tak­że w liczą­cym led­wie kil­ka­na­ście tysię­cy miesz­kań­ców Tabo­rze w Cze­chach. I wła­śnie tam, zachwy­co­ny atmos­fe­rą miej­sca i wyda­rze­nia, zada­łem sobie sza­lo­ne pyta­nie – a cze­mu nie prze­nieść festi­wa­lu do Stro­nia Śląskiego?[11].

Festi­wal Sta­cja Lite­ra­tu­ra 21 (i zara­zem pierw­sze Euro­pej­skie Forum Lite­rac­kie) odbył się w Stro­niu Ślą­skim we wrze­śniu 2016 roku, roz­po­czy­na­jąc nowy etap poszu­ki­wań nasta­wio­nych na pro­mo­cję pol­skiej lite­ra­tu­ry w świe­cie i świa­to­wej w Pol­sce. Pro­wa­dzo­ny przez Biu­ro rów­no­le­gle do euro­pej­skie­go rodzi­my pro­jekt „Nowe gło­sy z Pol­ski” wska­zał wów­czas jede­na­stu mło­dych poetów, któ­rych łączy­ła wyjąt­ko­wa wraż­li­wość na pro­ble­my spo­łecz­ne. To kolej­na odsło­na Biu­ro­we­go wyczu­cia chwi­li, nasta­wie­nia na szyb­ko zacho­dzą­ce zmia­ny w języ­ku, oby­cza­jach, men­tal­no­ści i ocze­ki­wa­niach wzglę­dem poezji nabie­ra­ją­cej obec­nie spe­cy­ficz­nych cech komu­ni­ka­cyj­nych. Mło­dzi kry­ty­cy: Mar­ta Koron­kie­wicz i Paweł Kacz­mar­ski zgrab­nie uło­ży­li te gło­sy i wni­kli­wie omó­wi­li w anto­lo­gii Zebra­ło się śli­ny[12], pre­zen­tu­ją­cej wier­sze Toma­sza Bąka, Mar­ci­na Czer­ka­so­wa, Szy­mo­na Doma­ga­ły-Jaku­cia, Kon­ra­da Góry, Kami­li Janiak, Szcze­pa­na Kopy­ta, Jako­be Mansz­taj­na, Dawi­da Mate­usza, Kiry Pie­trek, Pio­tra Przy­by­ły, Macie­ja Taran­ka i Ilo­ny Wit­kow­skiej. „Choć auto­rzy ci nie two­rzą żad­nej wspól­nej for­ma­cji lite­rac­kiej, to ich róż­no­rod­ne gło­sy i pro­po­zy­cje poetyc­kie łączą takie cechy, jak szcze­gól­na wraż­li­wość na kwe­stie spo­łecz­ne, zain­te­re­so­wa­nie naj­waż­niej­szy­mi socjo­eko­no­micz­ny­mi pro­ble­ma­mi współ­cze­sno­ści oraz pro­wa­dze­nie twór­cze­go dia­lo­gu z tra­dy­cją poezji zaangażowanej”[13].

„Twór­czy dia­log z tra­dy­cją poezji zaan­ga­żo­wa­nej” w wyjąt­ko­wej for­mie doszedł do gło­su w wier­szach Kon­ra­da Góry, któ­ry po latach kon­te­sto­wa­nia Biu­ra stał się jed­nym z naj­bar­dziej zna­czą­cych współ­pra­cow­ni­ków tej insty­tu­cji. Nie jest łatwo ska­ta­lo­go­wać gest poetyc­ki Góry, jeśli się nie ma w sobie życz­li­wo­ści dla spo­łecz­no-oby­cza­jo­wej kon­te­sta­cji i dla tej chwi­la­mi dość ryzy­kow­nej sty­li­sty­ki. Jed­no­cze­śnie Góra jest świa­do­my puła­pek poetyc­kiej reto­rycz­no­ści, zatem kon­te­stu­jąc świat, pod­wa­ża rów­nież patos kon­te­sta­cyj­ne­go języ­ka. Jego odwa­ga, zachłan­ność, wita­lizm są przy tym nie­by­wa­łe. Nie ma dla nie­go chwy­tu, któ­re­go nie pró­bo­wał­by wyko­rzy­stać i posta­wić w nowym świe­tle, nie ma tabu, któ­re­go szcząt­ków nie pró­bo­wał­by oży­wić i na nowo użyć z pasją, roz­ma­chem.

Nie zapo­mi­naj­my, że jest to bunt poetyc­ki, czy­li opar­ty na grze słów. Choć­by nie wia­do­mo jak wiel­ka w rze­czy­wi­sto­ści wście­kłość i melan­cho­lia wypeł­nia­ła poetę, to do czy­tel­ni­ków dola­tu­ją tyl­ko strzę­py i ety­kiet­ki. Bunt reali­zu­je się w języ­ku. I to jest tu naj­cie­kaw­sze: kon­te­sta­cja form wypo­wie­dzi (a wręcz ich paro­dia), rekwi­zy­tów, grep­sów, idio­mów, tej całej mody poetyc­kiej ostat­nich lat w zadzi­wia­ją­cy spo­sób doga­du­je się ze sta­now­czo­ścią i pato­sem god­nym z jed­nej stro­ny Wojacz­ka, Rato­nia czy Babiń­skie­go, zaś z dru­giej Cela­na i Bro­niew­skie­go. Na tym tle widać dziel­ność i oddziel­ność Kon­ra­da Góry, świe­żość, któ­ra swe­go cza­su na mnie, znu­dzo­ne­go poetyc­ką sztam­pą i ple­nią­cy­mi się pod­rób­ka­mi, podzia­ła­ła jak wstrząs. I choć minę­ło kil­ka lat od tego pierw­sze­go wra­że­nia, nadal doce­niam to, jak w tej twór­czo­ści całą ener­gię bul­wer­so­wa­nia – roz­wa­la­nia drob­no­miesz­czań­skie­go ładu pojęć, w tym tak­że kry­tycz­no­li­te­rac­kich – loku­je się spo­łecz­nie, kon­kret­nie, lokal­nie. Góra jest tu i teraz, a jak­by go nie było, bo widać go już wyraź­nie w szer­szej struk­tu­rze histo­rycz­no­li­te­rac­kiej, w tej „małej wiecz­no­ści” wyra­zi­stej poezji.

Nie dzi­wi więc duży wpływ tego gestu i idio­mu na następ­ców. Pośród auto­ry­te­tów naj­bar­dziej wpły­wa­ją­cych na młod­szych widział­bym tak­że Toma­sza Puł­kę. Na pew­no jest jed­nym z patro­nów odby­wa­ją­cych się w Biu­rze warsz­ta­tów, tego twór­cze­go fer­men­tu wyzwa­la­ne­go pod­czas pra­cy przy­go­to­wu­ją­cej adep­ta do poważ­ne­go zaist­nie­nia lite­rac­kie­go. Wie­le cie­ka­wych debiu­tów poetyc­kich ostat­nich lat wywo­dzi się wła­śnie z takich ini­cja­tyw Biu­ra Lite­rac­kie­go, oto jest ich matecz­nik i wylę­gar­nia. Jed­nak żeby się coś wylę­gło, potrze­bu­je wspar­cia, opie­ki i pomo­cy. Spo­so­by tej opie­ki, pra­cy z debiu­tan­ta­mi, w ramach „Poło­wu” opa­no­wa­no do per­fek­cji. Życie lite­rac­kie wie­lo­krot­nie potwier­dza­ło traf­ność doko­na­nych tu wybo­rów. Poezja pol­ska zmie­nia się w coraz szyb­szym tem­pie, pene­tru­jąc zaska­ku­ją­ce kie­run­ki i nisze, cze­go przy­kła­dem mogą być wier­sze choć­by Aga­ty Jabłoń­skiej, Anny Ada­mo­wicz, Kata­rzy­ny Fetliń­skiej, Mar­ty­ny Buli­żań­skiej, Niny Manel, Szy­mo­na Słom­czyń­skie­go, Micha­ła Doma­gal­skie­go, Jana Rojew­skie­go, Jaku­ba Pszo­nia­ka, Dawi­da Mate­usza i Prze­my­sła­wa Sucha­nec­kie­go. Być może, to wła­śnie ich utwo­ry wyzna­cza­ją kształ­ty przy­szło­ści naszej poezji.