Gdzie dziś kończy się literatura? Wprowadzenie do debaty „Granice literatury”

Czy lite­ra­tu­ra ma jesz­cze gra­ni­ce? Czy nale­ży je wyzna­czać, prze­su­wać, a może cał­ko­wi­cie unie­waż­niać? W epo­ce, w któ­rej tekst lite­rac­ki może być sce­na­riu­szem seria­lu, kodem algo­ryt­mu, nar­ra­cją gry wideo, pio­sen­ką albo per­for­man­sem sce­nicz­nym, pyta­nie o to, czym dziś jest lite­ra­tu­ra, sta­je się pyta­niem o jej dzia­ła­nie i wpływ. Coraz czę­ściej to nie for­ma, lecz funk­cja, kon­tekst i odbiór decy­du­ją o lite­rac­ko­ści dzie­ła. Być może zresz­tą nie cho­dzi już o jed­ną lite­ra­tu­rę, ale o wie­le róż­nych lite­rac­ko­ści, dzia­ła­ją­cych w odmien­nych śro­do­wi­skach i na róż­nych zasa­dach.

Od ponad trzech dekad uczest­ni­czę w życiu lite­rac­kim – jako wydaw­ca, redak­tor, orga­ni­za­tor i obser­wa­tor prze­mian. Ta prak­ty­ka pozwa­la śle­dzić, jak zmie­nia­ją się spo­so­by myśle­nia o lite­ra­tu­rze, posze­rza­ją się jej defi­ni­cje, zacie­ra­ją gra­ni­ce mię­dzy gatun­ka­mi, media­mi, a nie­kie­dy tak­że języ­ka­mi. Jak prze­kształ­ce­niu ule­ga­ją role twór­ców, funk­cje insty­tu­cji. Jak nie wystar­cza już pod­trzy­my­wa­nie cią­gło­ści – trze­ba sta­le szu­kać nowych punk­tów odnie­sie­nia. Zmie­nia się nie tyl­ko to, co i jak się pisze, ale rów­nież to, gdzie, dla kogo i w jakim celu powsta­je tekst.

Lite­ra­tu­ra coraz śmie­lej wkra­cza w prze­strze­nie innych sztuk i mediów. Łączy się z obra­zem, ruchem, gło­sem i dźwię­kiem. Prze­ni­ka teatr, muzy­kę, inter­net, gry i insta­la­cje. Wystę­pu­je w for­mach efe­me­rycz­nych, inte­rak­tyw­nych, hybry­dal­nych. Rodzi pyta­nia o gra­ni­ce autor­stwa, war­tość ory­gi­na­łu, rolę prze­kła­du, przy­szłość poezji i edu­ka­cji lite­rac­kiej. Tekst sta­je się frag­men­tem więk­szych struk­tur – par­ty­tu­ry, sce­na­riu­sza, zapi­su dzia­ła­nia – a jego sta­tus coraz czę­ściej zale­ży od kon­tek­stu i rela­cji z odbior­cą. To nie chwi­lo­we eks­pe­ry­men­ty, ale symp­to­my głęb­szych prze­mian w samej defi­ni­cji lite­rac­ko­ści.

Tekst funk­cjo­nu­je dziś rów­no­le­gle jako głos, rytm, obraz, kod, afekt – jako zapis, któ­ry oży­wa dopie­ro w inter­pre­ta­cji, wyko­na­niu lub obie­gu. Przy­kła­dem są tek­sty pio­se­nek – kie­dyś bli­skie poezji, dziś coraz czę­ściej trak­to­wa­ne jako samo­dziel­na for­ma lite­rac­ka. Ich skró­to­wość, ryt­micz­ność i emo­cjo­nal­na inten­syw­ność zbli­ża­ją je do liry­ki, ale ich siła tkwi w zasię­gu, afek­cie i obec­no­ści w zbio­ro­wej wyobraź­ni. Podob­ne napię­cia poja­wia­ją się w spo­ken word, poezji wizu­al­nej, cyfro­wej, dźwię­ko­wej – wszę­dzie tam, gdzie lite­ra­tu­ra zmie­nia medium, a cza­sem samą defi­ni­cję obec­no­ści.

Aby ini­cjo­wać dzia­ła­nia, któ­re wyprze­dza­ją teraź­niej­szość, trze­ba świa­do­mie porzu­cać to, co zna­ne i oswo­jo­ne. Tyl­ko wte­dy moż­na dostrzec prze­mia­ny doko­nu­ją­ce się jesz­cze poza głów­nym nur­tem. Z takiej wła­śnie per­spek­ty­wy coraz trud­niej wska­zać dziś, gdzie koń­czy się lite­ra­tu­ra, a zaczy­na coś inne­go – i dla­te­go pyta­nie „co dziś zna­czy lite­ra­tu­ra?” sta­je się pyta­niem zasad­ni­czym. Pyta­niem, któ­re nie doty­czy już wyłącz­nie for­my tek­stu, ale tak­że spo­so­bów jego obec­no­ści w świe­cie – jego funk­cji spo­łecz­nej, kul­tu­ro­wej i este­tycz­nej.

Deba­ta „Gra­ni­ce lite­ra­tu­ry”, któ­rą niniej­szym inau­gu­ru­je­my w Maga­zy­nie Lite­rac­kim biBLio­te­ka, to pró­ba uchwy­ce­nia momen­tu prze­mia­ny. Pro­po­nu­ję roz­mo­wę o nowych kom­pe­ten­cjach twór­ców, este­ty­kach opo­ru, tek­stach gene­ro­wa­nych wspól­nie z AI, nar­ra­cjach wymy­ka­ją­cych się papie­ro­wi, o edu­ka­cji lite­rac­kiej i insty­tu­cjach, któ­re pró­bu­ją nadą­żyć za tymi zmia­na­mi. Nie szu­kaj­my jed­nej defi­ni­cji lite­ra­tu­ry – szu­kaj­my języ­ków przy­szło­ści. Tych, któ­re pozwo­lą opo­wia­dać świat, ale też roz­po­zna­wać, jak ten świat dzia­ła – i jak moż­na go zmie­niać.

Poświęć­my wię­cej uwa­gi rela­cjom lite­ra­tu­ry z inny­mi sztu­ka­mi i media­mi. Niech podej­mo­wa­ne dzia­ła­nia sta­ną się plat­for­mą wspól­nych eks­pe­ry­men­tów i reflek­sji nad rolą lite­ra­tu­ry we współ­cze­snej sztu­ce oraz pró­bą wypra­co­wa­nia nowych spo­so­bów opo­wia­da­nia o świe­cie. Niech w cen­trum znaj­dą się pyta­nia o gra­ni­ce lite­ra­tu­ry i jej przy­szłość w dyna­micz­nym kra­jo­bra­zie kul­tu­ry – pyta­nia, któ­re nie zatrzy­mu­ją się na pozio­mie teo­rii, ale otwie­ra­ją prze­strzeń dla real­ne­go, twór­cze­go dzia­ła­nia. Niech to będzie począ­tek pro­ce­su, któ­ry nie tyl­ko roz­po­zna­je zmia­ny, ale aktyw­nie je współ­two­rzy.