Granica

Biuro Literackie uczciło siedemdziesiąte urodziny Ryszarda Krynickiego wydając jubilatowi tom wierszy zatytułowany Przekreślony początek. Słowo “tom” brzmi tu nawet zbyt dostojnie; to bowiem licząca zaledwie trzydzieści kilka stron książka, zawierająca dwadzieścia dwa utwory z lat 1965–2010. Krynicki wprawdzie nie należy do twórców szczególnie płodnych, jednak tę skromną próbkę wieloletniego dorobku trudno uznać za reprezentatywną. Inna rzecz, iż w 2009 roku poeta opublikował w wydawnictwie a5, którego jest współwłaścicielem, blisko czterystustronicowe Wiersze wybrane.

Był to wybór obfity, ten zaś, jubileuszowy, jest zdecydowanie wybiórczy: obejmuje tylko jeden tekst w poprzedniej książce nieujęty, powstały już po jej opublikowaniu; pozostałe teksty są repetycją. Wiersze wybrane, swą poetycką summę, autor poukładał skrupulatnie, zgodnie z chronologią, zaznaczając, z których tomów pochodzą poszczególne utwory; tu­taj zaś nie znajdziemy nawet noty wydawniczej ani wyjaśnienia, dlaczego poeta zdecydo­wał się przypomnieć te, a nie inne teksty. Swoją drogą, ogarnięcie chronologii utworów Krynickiego jest zadaniem karkołomnym; liczne z nich istnieją bowiem w dwu, a nawet kilku wersjach, niekiedy różniących się między sobą tak znacznie i znacząco, że można je uznać za utwory odrębne.

Oto, na przykład, otwierający najnowszy tomik wiersz o incipicie “nagi, obudziłem się…”, przedrukowany tu w wersji z tomu Niepodlegli nicości, jest istotną modyfikacją utwo­ru opublikowanego dwie dekady wcześniej w Pędzie pogoni, pędzie ucieczki. Wygłos daw­niejszej wersji – “bezsenność śnić” – został zastąpiony przez iście herbertowskie (z Przesłania Pana Cogito) zobowiązanie: “obudziłem się nagle, / żeby błądzić? // iść”. W efekcie tego zabiegu ukształtowany jako wiązka wrażeń (to znamienna cecha wczesnej poezji Kryni­ckiego) podmiot wiersza stal się integralną osobą, pęd – ukierunkowanym dążeniem, sza­motanina zaś podróżą, ugruntowaną etycznie ideą niepodlegania nicości. O przemianach poezji Ryszarda Krynickiego stanowią więc nie tylko nowe wiersze, w ostatnich latach skądinąd nieliczne, lecz także modyfikacje utworów dawnych. Mają z tym pewien kłopot badacze tej twórczości, ale też i tak zwani przeciętni czytelnicy. Idealnym bowiem, założo­nym przez autora odbiorcą jego poezji jest ktoś, kto wnikliwie śledzi owe przemiany – za­miany słów, skreślenia czy, co bywa rzadziej, pojawienie się nowych fraz.

Problemów z tekstami Krynickiego pojawia się zresztą więcej. Oto w Przekreślonym początku zamieszczony jest wiersz Wigilia noc. W Wierszach wybranych został on zaprezen­towany wśród przedruków z Organizmu zbiorowego. W Organizmie zbiorowym próżno go jednak szukać. Tego rodzaju niespodzianki, dokonane po latach “przestawki” czy uzupeł­nienia, bywają efektem peerelowskiej cenzury, dla Krynickiego bardzo niełaskawej. Prob­lemy edytorskie pozostawmy jednak historykom literatury i przyszłym (ewentualnym) wydawcom wierszy zebranych Krynickiego, notabene zaliczanego ostatnio do najwybit­niejszych polskich poetów.

Jego droga poetycka, którą Przekreślony początek odzwierciedla w skromnym tylko stop­niu, wiedzie od twórczego nawiązywania do modelu poezji awangardowej w wersji kon-struktywistycznej (zwłaszcza Peipera), podszytej wszak surrealizmem, przez nowofalowy lingwizm (zaangażowany społecznie i politycznie, jednak ujawniający skłonność poety do poszukiwań metafizycznych), następnie przez lirykę zbliżoną do bezpośredniości mówie­nia wprost – ku zdystansowaniu się wobec socjosfery, a nawet dostępnego intersubiektywnie świata, ku wyciszeniu i kontemplacji, sferze wewnętrznej i Transcendencji, ku obsza­rom indywidualnej i zbiorowej pamięci oraz zaświatom, ku redukcji języka.

W opublikowanej przed kilku laty rozmowie, znamiennie zatytułowanej O milczeniu, Krynicki przyznał, że jest nieufny wobec słów, że wprawdzie ich używa, ale też żywi wo­bec nich lęk, niektórych zaś boi się nawet wypowiadać. Wygłasza przy tym swoisty ma­nifest, a w każdym razie komentuje własną twórczość, jej założenia. Powiada: “Pisze się przeciwko przemijaniu, żeby zostawić po sobie coś trwałego. Ja natomiast chciałem zosta­wić po sobie coś przemijającego, dzieło otwarte. (…) w każdym razie chodziło mi o to, że­by mój wiersz pozostawał otwarty, żeby nie kończył się nieodwołalnie, żeby był czymś, co rozwija się w czasie i ewoluuje, bo ja sam zmieniam się i przemijam, i zmienia się mój ję­zyk. Istota rzeczy – pytanie o sens – pozostaje ta sama, zmienia się jednak moje rozumienie świata i zmieniają się sposoby jego opisywania. Dążyłem do coraz większej sublimacji i co­raz większej precyzji opisu, w końcu dotarłem do pewnej granicy, do granicy dwóch słów oddzielonych przecinkiem, i pozostawa­ło mi albo zamilknąć, albo niejako powró­cić do początku, chociaż w innym miejscu, w innym czasie, w już innym języku”.

W płaszczyźnie ideowej Krynicki wędro­wał od nicości świata pozbawionego norm, wartości, świata egzystencji iluzorycznej, zdegradowanej, poprzez polityczną “nicość która nas doświadcza” – ku Nicości. Mo­że precyzyjniej: ku Nic, wyrażonemu najlapidarniej jak można we wspomnianym w zacytowanej rozmowie wierszu, zbudo­wanym z dwóch słów – w mistyczno-metafizycznym równaniu, w którym, unice­stwiając niebyt, poeta odnajduje Pełnię: “nic, Bóg”. Oczywiście jest wielką sztuką wyrazić w niewielu słowach wiele. Próbu­ją tego mistycy, mierzą się z tym poeci. Nie­zbyt jednak ufam poetom udającym mi­styków; zresztą tym drugim również nie dowierzam. Nie ufam też wielkim słowom; “nic” jest dla mnie przede wszystkim zaim­kiem, nie Imieniem.

Poezja Krynickiego obrosła już tylu mą­drymi komentarzami, sytuującymi ją w kontekście filozofii języka, teologii apofatycznej czy traumy, że aż lękam się wątpić. A jednak zapytam: czy Krynicki z własnej niemocy nie uczynił artystycznej strategii? Czy nieustanna modyfikacja, dekompozy­cja, redukcja tudzież, jak ją sam poeta na­zywa, “sublimacja” nie jest zamiennikiem, namiastką bardzo skromnie w ostatnich latach dawkowanej poezji? Kto wie, mo­że nawet wyrazem pychy? Tytuł Przekre­ślony początek sugeruje, że poeta jest wciąż w drodze. Tomik najnowszy to przystanek; zawiera wiersze dobrze znane, bez nawet śladu modyfikacji. Przyznam, że najwyżej w dorobku Krynickiego cenię, wprawdzie nie zawsze doskonałe, lecz niemal zawsze intrygujące, pobudzające wyobraźnię wier­sze z wczesnego okresu twórczości, rzekł­bym: dziczki. Innymi słowy, najbardziej podoba mi się początek, nieprzekreślony, nieprzystrzyżony, daleki od jakkolwiek ro­zumianego absolutu. “Biuro Literackie” za­powiada jeszcze jeden tom poety. Ciekawe, ile będzie w nim wierszy nowych…