Literatura zmaterializowana: między rozwojem a rynkiem

Współ­cze­sne świa­do­me spo­łecz­no­ści roz­dar­te są mię­dzy zanie­po­ko­je­niem maso­wą kon­sump­cją żyw­no­ści z fast foodów sie­cio­wych a sza­cun­kiem dla wiel­kich firm, któ­re są w sta­nie wykar­mić coraz licz­niej­sze popu­la­cje Zie­mi. Prze­ra­ża nas ska­la pro­duk­cji nowych ubrań, jed­nak doce­nia­my, że ta wiel­ko­ska­lo­wa dzia­łal­ność pozwa­la nam na zakup przy­zwo­ite­go stro­ju w rela­tyw­nie niskiej cenie – i chęt­nie z tej moż­li­wo­ści korzy­sta­my. Może chcie­li­by­śmy móc kupić sobie jed­ne spodnie i jed­ną kurt­kę na dzie­sięć lat, ale z róż­nych powo­dów jest to dziś bar­dzo trud­no reali­zo­wal­ny postu­lat. Lubi­li­by­śmy oglą­dać wyłącz­nie arcy­dzie­ła kine­ma­to­gra­fii, ale spę­dza­my nie­zli­czo­ne godzi­ny wcią­gnię­ci w losy boha­te­rów stre­amo­wa­nych seria­li.

Powszech­ność

Powszech­ność to fascy­nu­ją­ce zwie­rzę, któ­re bory­ka się w spo­sób nie­unik­nio­ny z pyta­niem o jakość. A my jako kon­su­men­ci uczest­ni­czy­my w tym pro­ce­sie, wpły­wa­my na nie­go, a wła­ści­wie jeste­śmy jego współ­kre­ato­ra­mi poprzez nasze decy­zje zaku­po­we i alo­ka­cję cza­su.

Lite­ra­tu­ra i jej nośnik, czy­li książ­ka, pod­le­ga­ją pro­ce­so­wi upo­wszech­nie­nia od setek lat. Bole­sław Chro­bry jako potęż­ny wład­ca nie umiał pisać, ponoć nauczył się czy­tać, bo czuł, że czy­ta­nie daje dostęp do tajem­nic i wie­dzy, a zatem – wła­dzę. Ale jego nie­umie­jęt­ność pisa­nia abso­lut­nie go nie dys­kre­dy­to­wa­ła na jego cał­kiem eks­po­no­wa­nej (!) pozy­cji: po pro­stu 1000 lat temu bar­dzo wąskie gro­no pisa­ło i czy­ta­ło.

Wyna­le­zie­nie sys­te­mu auto­ma­ty­za­cji dru­ku przez Guten­ber­ga w pięt­na­stym wie­ku to prze­łom. Książ­ka prze­sta­je być dro­go­cen­nym ręko­pi­sem, druk umoż­li­wia powszech­ność. Minio­ne 575 lat (tyle minę­ło od stwo­rze­nia rucho­mej czcion­ki i pra­sy dru­kar­skiej) to czas coraz szer­sze­go, coraz bar­dziej demo­kra­tycz­ne­go dostę­pu do ksią­żek i czy­ta­nia; dzie­więt­na­sty i dwu­dzie­sty wiek przy­no­szą wpro­wa­dze­nie w licz­nych kra­jach świa­ta powszech­nej edu­ka­cji, prze­ka­zu­jąc wła­dzę, o któ­rej marzył nasz pierw­szy król, w ręce każ­de­go dziec­ka.

Jed­no­cze­śnie książ­ka sta­ła się przed­mio­tem obro­tu ryn­ko­we­go i pod­le­ga – czy nam się to podo­ba czy nie – jego pra­wom. Maso­wo sprze­da­ją się książ­ki w jakiś bar­dziej lub mniej tajem­ni­czy spo­sób odpo­wia­da­ją­ce na potrze­by bar­dzo licz­nych czy­tel­ni­ków i czy­tel­ni­czek. I te maso­wo sprze­da­ją­ce się książ­ki są czę­sto kry­ty­ko­wa­ne. Wład­ca Pier­ście­ni był kry­ty­ko­wa­ny jako zbyt zawi­ły i wydu­ma­ny, Har­ry Pot­ter jako zbyt pro­stac­ki czy zbyt magicz­ny. Mróz, Miło­szew­ski, Bon­da, Gutow­ska-Adam­czyk, Gor­tych – wszy­scy mie­li i mają swo­ich zago­rza­łych fanów, ale i prze­ciw­ni­ków. Wyso­ka widocz­ność na liście best­sel­le­rów jest siłą rze­czy wyso­ką eks­po­zy­cją na kry­ty­kę. Trud­no jed­no­znacz­nie zawy­ro­ko­wać, na ile owa kry­ty­ka jest uza­sad­nio­na, a na ile wyni­ka (przy­naj­mniej czę­ścio­wo) z pre­kon­cep­cji, że maso­we to słab­sze. Wej­ście Wład­cy Pier­ście­ni do kano­nu lite­ra­tu­ry dwu­dzie­ste­go wie­ku zaprze­cza uprosz­czo­nej tezie, jako­by powieść best­sel­le­ro­wa musia­ła być efek­tem kom­pro­mi­su. I tu sią zatrzy­mam.

Nie jest moją inten­cją ana­li­za porów­naw­cza jako­ści lite­rac­kiej best­sel­le­rów. Fun­da­cja Powszech­ne­go Czy­ta­nia zaj­mu­je się ana­li­zą wpły­wu czy­ta­nia na roz­wój czło­wie­ka, inte­re­su­je nas czy­ta­nie ksią­żek jako inwe­sty­cja spo­łecz­na. Książ­ka jest oczy­wi­ście pro­duk­tem i źró­dłem przy­cho­dów swo­jej bran­ży w sek­to­rze kre­atyw­nym, ale powszech­ne czy­ta­nie jest przede wszyst­kim fun­da­men­tem i warun­kiem koniecz­nym dla dal­sze­go roz­wo­ju nie tyl­ko sek­to­rów kre­atyw­nych, ale całej naszej cywi­li­za­cji.

Cegła, czy­li budu­lec

Czy­ta­nie jest jak cegła w rękach budow­ni­cze­go: tro­chę oczy­wi­sta i mało eks­cy­tu­ją­ca, a jed­nak koniecz­na: wzno­si ścia­ny, daje bez­pie­czeń­stwo, umoż­li­wia posta­wie­nie kolej­ne­go pię­tra, osła­nia od wia­trów, two­rzy prze­strzeń dla roz­wo­ju wspól­no­ty.

Z czy­ta­niem jest podob­nie: jest tro­chę mało spek­ta­ku­lar­ne, niko­go nie eks­cy­tu­je, a jed­nak to wła­śnie czy­ta­nie ćwi­czy nasz mózg, roz­wi­ja­jąc jego moż­li­wo­ści i kre­atyw­ność; to czy­ta­nie for­mu­je nasze kry­tycz­ne myśle­nie, któ­re sta­je się tar­czą przed sza­lo­ny­mi wia­tra­mi dez­in­for­ma­cji; to tak­że czy­ta­nie wypo­sa­ża nas w bez­piecz­ne fun­da­men­ty kom­pe­ten­cyj­ne, na któ­rych może­my sta­wiać budow­lę nasze­go życia wedle wła­sne­go wybo­ru; i wresz­cie, to wła­śnie czy­ta­nie uczy nas rozu­mie­nia i otwar­to­ści na dru­gie­go czło­wie­ka, jego odmien­ne emo­cje i poglą­dy, wspie­ra­jąc nas w two­rze­niu wspól­not. W takim rozu­mie­niu lite­ra­tu­ra zma­te­ria­li­zo­wa­na w posta­ci ksią­żek, któ­re ktoś kupu­je, wypo­ży­cza i czy­ta prze­sta­je być li tyl­ko obiek­tem oce­ny kry­tycz­no-lite­rac­kiej czy sprze­da­żo­wo-ryn­ko­wej. Zaczy­na­my dostrze­gać gigan­tycz­ne zna­cze­nie tej czę­ści sek­to­ra kre­atyw­ne­go, jaką jest bran­ża książ­ko­wa dla nasze­go wspól­ne­go lep­sze­go jutra, zaczy­na­my czuć, że lite­ra­tu­ra czy­ta­na jest budul­cem i spo­iwem naszej cywi­li­za­cji.

Z tego wła­śnie wzglę­du zaj­mu­je­my się upo­wszech­nia­niem czy­ta­nia; sta­wia­my sobie za cel, by wię­cej miesz­kań­ców Pol­ski czy­ta­ło książ­ki i o nich deba­to­wa­ło, bo widać wyraź­nie z badań, że czy­ta­nie jest narzę­dziem budo­wa­nia oraz wzmac­nia­nia kre­atyw­nych i inno­wa­cyj­nych wspól­not demo­kra­tycz­nych: rozu­mie­ją­cych i wyra­sta­ją­cych ze swo­jej prze­szło­ści, a zara­zem goto­wych na przy­szłość.

Eks­per­ci w dzie­dzi­nie upo­wszech­nia­nia czy­ta­nia zgod­ni są co do tego, że nale­ży i war­to inwe­sto­wać w czy­ta­nie od koleb­ki. Nale­ży, ponie­waż to w mło­do­ści for­mu­je się nasz mózg, a war­to, ponie­waż inwe­stu­jąc wcze­śnie, może­my osią­gnąć naj­wię­cej. W tym kon­tek­ście nie­sły­cha­nie waż­ne sta­ją się mode­le funk­cjo­no­wa­nia książ­ki w szko­le i nar­ra­cje wokół czy­tel­nic­twa dzie­ci i mło­dzie­ży, w domu oraz poza nim. I tu odwa­żę się wró­cić do nie­ła­twe­go tema­tu funk­cjo­no­wa­nia i kry­ty­ki best­sel­le­rów w prze­strze­ni publicz­nej.

Mózg w dro­dze do auto­no­mii

W cią­gu ostat­nich lat prze­to­czy­ły się przez łamy medial­ne fale kry­ty­ki lite­ra­tu­ry zwa­nej young adult, czy­li YA. Pamię­tam sprzed lat podob­ną falę skie­ro­wa­ną prze­ciw serii „Zmierzch” i jej wam­pi­rzym epi­go­nom. Temat jest nie­ła­twy. Zasad­ni­czo marzy­my, by dzie­ci i mło­dzież grzecz­nie się­ga­ły po dosko­na­łe (naj­le­piej wybra­ne lub skon­sul­to­wa­ne przez nas samych!) dzie­ła lite­rac­kie i elo­kwent­nie się o nich wypo­wia­da­ły, naj­le­piej zga­dza­jąc z nami w oce­nie danej pozy­cji. Pro­szę wyba­czyć iro­nię tego zda­nia, jest to zde­cy­do­wa­nie auto­iro­nia: jako mat­ka doro­słych dzie­ci wiem o sobie już spo­ro.

I już bez iro­nii – taki sce­na­riusz brzmi kuszą­co i pew­nie jest moż­li­wy w jakiejś bar­dzo wąskiej gru­pie. Ale w prze­wa­ża­ją­cej, sta­ty­stycz­nie zde­cy­do­wa­nie domi­nu­ją­cej sytu­acji, dziec­ko rośnie i dość szyb­ko zaczy­na samo­dziel­nie wybie­rać lek­tu­ry (zakła­da­jąc, że w ogó­le czy­ta). Co wię­cej, ta auto­no­micz­ność czy­tel­ni­cza jest tak napraw­dę bar­dzo pożą­da­na – jest prze­cież ozna­ką doj­rza­ło­ści i nie­za­leż­no­ści myśle­nia oraz dzia­ła­nia. W świe­tle badań jako rodzi­ce powin­ni­śmy otwie­rać szam­pa­na, kie­dy nasze dziec­ko zaczy­na samo sobie dobie­rać lek­tu­ry – bo to wła­śnie ozna­cza, że towa­rzy­szy­li­śmy mu sku­tecz­nie, że prze­ka­za­li­śmy mu umie­jęt­ność korzy­sta­nia z tego nie­sa­mo­wi­te­go narzę­dzia roz­wo­ju, jakim jest czy­ta­nie.

Scho­dy się zaczy­na­ją, kie­dy oka­zu­je się, że dziec­ko czy mło­dzież się­ga po książ­ki, któ­re nam się wyda­ją sła­be lite­rac­ko, nie­mą­dre lub wręcz nie­bez­piecz­ne w prze­ka­zie. Widzę wie­le waż­nych niu­an­sów w tej sytu­acji.

Jakość a wybór dziec­ka

Eks­per­ci w dzie­dzi­nie pro­mo­wa­nia czy­ta­nia dla przy­jem­no­ści pod­kre­śla­ją, jak ogrom­ne zna­cze­nie ma wła­sny wybór dziec­ka dla polu­bie­nia przez nie czy­ta­nia. Dla­te­go wła­śnie Alvin Irby, zało­ży­ciel Czy­ta­ją­cych Fry­zje­rów, czy­li orga­ni­za­cji Bar­ber­shop Books, stwo­rzył jury z małych chłop­ców, któ­rzy sami wybie­ra­ją, co chcą czy­tać w cza­sie postrzy­żyn… i są to czę­sto książ­ki o kupach.

Oczy­wi­ście nie jest obo­jęt­ne, czym kar­mi­my nasze mózgi. Wie­my, że celem upodmio­to­wie­nia dziec­ka w kwe­stii wybo­ru książ­ki do czy­ta­nia w wie­ku 3–6 lat jest zapro­sze­nie go do świa­ta lite­ra­tu­ry, tak, by w wie­ku 13–16 lat to samo dziec­ko było samo­dziel­nie goto­we wybrać coś zde­cy­do­wa­nie lep­sze­go. Począt­ko­wa zgo­da na przy­sło­wio­wą kupę (pro­szę wyba­czyć) ma na celu (para­dok­sal­nie!) roz­sma­ko­wa­nie i wyro­bie­nie gustu lite­rac­kie­go. Ide­al­na dro­ga czy­tel­ni­cza peł­na jest tzw. „dobrych doro­słych”, któ­rzy sami czy­ta­ją, o książ­kach roz­ma­wia­ją i krok po kro­ku w spo­sób natu­ral­ny pro­po­nu­ją coraz lep­sze i cie­kaw­sze lek­tu­ry. Tyl­ko że, oczy­wi­ście, to jest wła­śnie dro­ga ide­al­na, sta­ty­stycz­nie uczęsz­cza nią mniej­szość.

Zaufa­nie a odpo­wie­dzial­ność rodzi­ca

Nie napi­szę nic odkryw­cze­go, stwier­dza­jąc, że rolą rodzi­ca, ale też np. sys­te­mu edu­ka­cji, czy sze­rzej spo­łecz­no­ści, jest towa­rzy­sze­nie mło­de­mu czło­wie­ko­wi w dora­sta­niu ku auto­no­mii; że jako doro­śli pono­si­my odpo­wie­dzial­ność za to, jak wspie­ra­my dzie­ci w dro­dze ku doj­rza­ło­ści. Ale gra­ni­ca mię­dzy towa­rzy­sze­niem i wspie­ra­niem a nado­pie­kuń­czo­ścią i prze­sad­nym nad­zo­rem jest cien­ka. Dziec­ko to osob­ny czło­wiek wypo­sa­żo­ny w swój wła­sny mózg, swo­ją inte­li­gen­cję, kre­atyw­ność i wła­sne zda­nie, a jed­no­cze­śnie isto­ta począt­ko­wo od nas sza­le­nie zależ­na.

Myślę, że dostrze­ga­nie w dziec­ku dru­gie­go auto­no­micz­ne­go czło­wie­ka, obda­rza­nie sza­cun­kiem jego inte­li­gen­cji oraz wyka­zy­wa­nie zaufa­nia co do jego pozio­mu rozu­mie­nia i wybo­rów – to klu­czo­we wspar­cie, któ­re może­my zaofe­ro­wać i chy­ba jedy­ny spo­sób na dobry kon­takt mię­dzy­po­ko­le­nio­wy. Wbrew pozo­rom nie są to dywa­ga­cje odda­lo­ne od tema­tu. Myślę, że my, doro­śli, mamy czę­sto duży pro­blem z wyka­za­niem zaufa­nia co do decy­zji i mądro­ści naszych rosną­cych dzie­ci: wyda­je się nam, że dziec­ko nie zro­zu­mie iro­nicz­ne­go dow­ci­pu w Kosz­mar­nym Karol­ku czy Dzien­ni­ku Cwa­niacz­ka i zacznie się zacho­wy­wać jak paskud­ni boha­te­ro­wie tych serii; że prze­czy­ta Harry’ego Pot­te­ra i zacznie wie­rzyć w magię; że wresz­cie prze­czy­ta Rodzi­nę Monet i uzna prze­moc za jedy­ną for­mę współ­ży­cia. Tym samym myśle­niem wyka­za­li się dzie­więt­na­sto­wiecz­ni spe­cja­li­ści, któ­rzy wpi­sa­li Panią Bova­ry na listę ksią­żek zaka­za­nych jako przed­sta­wia­ją­cą nie­od­po­wied­ni wzór postaw.

Zda­ję sobie oczy­wi­ście spra­wę z ist­nie­nia efek­tu Wer­te­ra, ale to wyją­tek, nie regu­ła; w olbrzy­miej więk­szo­ści wypad­ków czy­ta­my o Emmie Bova­ry czy Har­rym Pot­te­rze i prze­twa­rza­my to, co prze­czy­ta­li­śmy, zachwy­ca­my się lite­rac­ką for­mą (lub nie!), prze­ży­wa­my emo­cje (lub się zło­ści­my na to czy tam­to), współ­od­czu­wa­my lub się dystan­su­je­my, ale na koniec wycho­dzi­my z tej lek­tu­ry inni i w dodat­ku prze­ży­cia kil­ku osób po prze­czy­ta­niu tej samej książ­ki będą róż­ne. 

Poku­sa

Muszę przy­znać, że za każ­dym razem, kie­dy o tym myślę, dostrze­gam jakieś nasze doro­słe koł­tuń­stwo, rodzaj nie­faj­nej pro­tek­cjo­nal­no­ści w idei, że mło­dzie­ży trze­ba zaka­zać czy­ta­nia takiej czy innej serii ze wzglę­du na to, co sobie owa mło­dzież pomy­śli i jakie wzor­ce przej­mie. Czyż pod takim postu­la­tem nie kry­je się gdzieś prze­ko­na­nie, że mło­dzież jest po pro­stu głu­pia? Lub w każ­dym razie – zde­cy­do­wa­nie głup­sza od nas? Jest oczy­wi­ście róż­ni­ca mię­dzy zaka­za­mi dla dzie­ci a cen­zu­rą dla mło­dzie­ży czy doro­słych, ale chy­ba war­to gdzieś dostrzec też podo­bień­stwo fun­da­men­tów tych postaw: czy nie wyni­ka­ją one z bra­ku zaufa­nia do inte­li­gen­cji i roz­trop­no­ści czy­ta­ją­ce­go? Zabra­nia­ją­cy powie­dzie­li­by, że wyni­ka­ją z odpo­wie­dzial­no­ści za umy­sły wysta­wio­ne na nie­bez­piecz­ny prze­kaz, i pro­szę mi wie­rzyć, jestem zde­cy­do­wa­ną zwo­len­nicz­ką odpo­wie­dzial­no­ści, tyl­ko chy­ba ina­czej widzę dro­gę jej reali­za­cji.

Klu­czo­wym ele­men­tem róż­nią­cym zaka­zy dla doro­słych od zaka­zów dla dzie­ci jest fakt, że dzie­ci to gru­pa ogrom­nie róż­na i o ile zde­cy­do­wa­nie sądzę, że czy­ta­nie Harry’ego Pot­te­ra przez dzie­ci 10+ raczej im nie zaszko­dzi, o tyle fak­tycz­nie kar­mie­nie dziec­ka pię­cio­let­nie­go tymi 7 toma­mi peł­ny­mi emo­cji i mniej lub bar­dziej sym­pa­tycz­nych stwo­rzeń może być nie­tra­fio­nym pomy­słem, to jasne. Towa­rzy­sze­nie dzie­ciom powin­no łączyć się ze zro­zu­mie­niem, na co są goto­we. Sko­ro na Rodzi­nie Monet jest napi­sa­ne 16+, to może fak­tycz­nie dzie­się­cio­lat­ki mogły­by zostać przy Har­rym. I myślę, że jest to ide­al­ne miej­sce na pozy­tyw­ną odpo­wie­dzial­ność doro­słe­go połą­czo­ną z sza­cun­kiem dla dziec­ka. „Sko­ro masz 10 lat, a na tej książ­ce jest napi­sa­ne 16+. to masz jesz­cze czas… Masz 14 lat i strasz­nie chcesz to czy­tać, przyj­mu­ję to, a opo­wie­dzia­ła­byś mi, co Ci tak bar­dzo w tym odpo­wia­da, bo ja w sumie tego chy­ba po pro­stu nie rozu­miem…”

Zda­ję sobie spra­wę, że jako rodzi­ce jeste­śmy strasz­nie zabie­ga­ni. Nie­ste­ty nie dostrze­gam jed­nak powo­du, dla któ­re­go nasz brak cza­su, by się zain­te­re­so­wać wła­snym dziec­kiem i zamie­nić z nim kil­ka słów peł­nych sza­cun­ku, ale i odpo­wie­dzial­no­ści miał­by być moty­wem do obar­cza­nia winą za nie­od­po­wied­nie lek­tu­ry wydaw­ców, biblio­te­ka­rzy, kole­gów i kole­żan­ki czy jakiś bez­oso­bo­wy rynek. Nie czu­ję też, dla­cze­go na ryn­ku książ­ki mia­ła­by być wpro­wa­dza­na cen­zu­ra. Ozna­cze­nie wie­ku to manewr przy­ję­ty i chy­ba natu­ral­ny, jeśli przyj­mie­my zało­że­nie, że mamy do czy­nie­nia z klien­tem i kon­su­men­tem, któ­re­go wol­ną wolę i auto­no­micz­ność sza­nu­je­my.

Seks i prze­moc – towa­rzy­sze współ­cze­sno­ści

Dzi­siej­sza lite­ra­tu­ra young adult w swo­ich róż­nych gatun­kach prze­peł­nio­na jest sek­sem (w róż­nych wer­sjach, o któ­rych pew­nie wie­lu z nas nie wie), prze­mo­cą (na ska­lę, któ­rej wie­lu z nas na szczę­ście nie doświad­czy­ło) i wzor­ca­mi postaw, któ­re zde­cy­do­wa­nie odbie­ga­ją od tego, o czym marzy­li­by­śmy dla naszych dwunasto‑, czy nawet osiem­na­sto­lat­ków; oraz napi­sa­na w dużej czę­ści insta­gra­mo­wo, a nie języ­kiem lite­rac­kim, do któ­re­go jeste­śmy przy­zwy­cza­je­ni. I sprze­da­je się nie­wy­obra­żal­nie: mło­de dziew­czy­ny (bo to głów­nie one czy­ta­ją) sto­ją w kolej­kach po pod­pis auto­rek-ido­lek (bo to głów­nie mło­de kobie­ty piszą) po 8–10 godzin.

Rozu­miem zasko­cze­nie komen­ta­to­rów – nigdy cze­goś takie­go nie widzie­li­śmy. Ale w sumie, czy nie jest tak, że mło­dzież po pro­stu potra­fi nadać tema­tom ska­li dzię­ki swo­jej nie­sa­mo­wi­tej – nomen omen – mło­dzień­czej ener­gii? Kli­mat był deba­to­wa­ny przez gre­mia „doro­słe” lata­mi, ale dopie­ro mło­dzież zro­bi­ła z nie­go spra­wę waż­ną dla całe­go poko­le­nia, pod­bi­ja­jąc zain­te­re­so­wa­nie do pozio­mów bez­pre­ce­den­so­wych. Oczy­wi­ście sam temat dia­me­tral­nie inny, ale mecha­nizm chy­ba podob­ny?

Zde­cy­do­wa­nie rozu­miem zanie­po­ko­je­nie – jak już napi­sa­łam, eta­py roz­wo­ju mło­de­go czło­wie­ka są bar­dzo waż­ne i powin­ny być uwzględ­nia­ne w jego wysta­wie­niu na dzia­ła­nie takich czy innych tre­ści (tak jak alko­ho­lu, papie­ro­sów, ostrych narzę­dzi czy hazar­du – na naj­róż­niej­sze tema­ty przy­cho­dzi moment roz­wo­jo­wy).

I nie podzie­la­jąc postu­la­tów cen­zu­ro-podob­nych, odczu­wam potrze­bę przyj­rze­nia się tej sytu­acji. Wra­cam do stwier­dze­nia, że lite­ra­tu­ra zma­te­ria­li­zo­wa­na w posta­ci ksią­żek, któ­re ktoś czy­ta, jest wytwo­rem kul­tu­ry (obiek­tem oce­ny kry­tycz­no-lite­rac­kiej), czę­ścią ryn­ku (obiek­tem celów sprze­da­żo­wych) oraz budul­cem i spo­iwem naszej cywi­li­za­cji (nie­wi­docz­ną cegłą, któ­ra nas wspie­ra i chro­ni).

Wytwór kul­tu­ry

Lite­ra­tu­ra YA jako wytwór kul­tu­ry współ­cze­snej nie powin­na nas w sumie zaska­ki­wać. Sek­su­ali­za­cja, prze­moc i wul­ga­ry­za­cja języ­ka w inter­ne­cie czy fil­mach, rekla­mie czy sztu­ce jest wszech­obec­na, i to od lat. Sko­ro taki np. Houel­le­be­cq uzna­wa­ny jest za wiel­ką lite­ra­tu­rę, to – ana­li­zu­jąc to czy­sto logicz­nie – nie rozu­miem, dla­cze­go obu­rza­my się, że obec­ność ero­ty­ki i prze­mo­cy „przedar­ła się” do lite­ra­tu­ry dla mło­dzie­ży, (w for­mie lite­rac­ko mniej dopra­co­wa­nej). Przy­po­mi­na mi to spo­tka­nie rodzi­ców, na któ­rym pano­wa­ło świę­te obu­rze­nie wokół fak­tu, że dzie­ci w kla­sie mówią brzyd­kie sło­wa. Wszy­scy wykrzy­ki­wa­li, że to skan­da­licz­ne i że nie wia­do­mo skąd się to bie­rze, a kie­dy po pół godzi­nie roz­ma­wia­li­śmy już o czymś innym, z ust tych samych rodzi­ców posy­pa­ły się komen­ta­rze peł­ne zde­cy­do­wa­nie nie­cen­zu­ral­nych słów. Jeśli sami ota­cza­my się wul­ga­ry­zma­mi, to ocze­ki­wa­nie, że dzie­ci ich nie usły­szą i nie będą powta­rza­ły, mie­ści się gdzieś mię­dzy skraj­ną naiw­no­ścią a cyni­zmem. Rozu­mia­ła­bym „świę­te” obu­rze­nie w cza­sach Jane Austen, ale nie w cza­sach Żul­czy­ka.

Tak więc, jeśli lubi­li­by­śmy, by lite­ra­tu­ra mło­dzie­żo­wa była, nazwij­my to „czyst­sza”, to pew­nie trze­ba przyj­rzeć się źró­dłom, zasta­no­wić wspól­nie nad moż­li­wo­ścia­mi ogra­ni­cze­nia wszech­do­stęp­no­ści por­no­gra­fii i prze­mo­cy onli­ne, czy­li nad współ­cze­sny­mi prak­ty­ka­mi wycho­waw­czy­mi, o czym pisze Jona­than Haidt w Nie­spo­koj­nym poko­le­niu, postu­lu­jąc danie dzie­ciom moż­li­wo­ści nie­skrę­po­wa­nej zaba­wy na świe­żym powie­trzu (wię­cej wol­no­ści w świe­cie real­nym, od małe­go) i zwięk­sze­nie kon­tro­li nad tym, co dzie­ci robią w tele­fo­nach (wię­cej ogra­ni­czeń w świe­cie wir­tu­al­nym do 16. roku życia). Myślę, że to dobrze wyzna­czo­na dro­ga do odzy­ska­nia świa­ta men­tal­nie bar­dziej bez­piecz­ne­go dla małych dzie­ci i dora­sta­ją­cej mło­dzie­ży.

Jeśli marzy­li­by­śmy, by nasto­lat­ko­wie się­ga­li po lite­ra­tu­rę wyso­ką, to na pew­no czę­ścią odpo­wie­dzi jest regu­lar­ne budo­wa­nie ich kom­pe­ten­cji czy­tel­ni­czych od małe­go – dziec­ko, któ­re jako trzy­la­tek czy­ta­ło o kupach, jako sze­ścio­la­tek Emi­la ze Sma­lan­dii, jako ośmio­la­tek Narnię, itd, w wie­ku 15–16 lat ma duże szan­se czy­tać Ste­in­bec­ka.

Przed­miot han­dlu

Lite­ra­tu­ra YA jako wytwór ryn­ku i obiekt sprze­da­ży raczej też nie powin­na nas szo­ko­wać. Sko­ro część ryn­ku książ­ki i fil­mu dla doro­słych zara­bia na sek­sie i prze­mo­cy, że tak to ujmę, sko­ro przy­sło­wio­we 50 twa­rzy Greya tra­fi­ło na salo­ny lite­rac­kie i fil­mo­we, to obu­rze­nie wokół fak­tu, że rynek książ­ki mło­dzie­żo­wej zna­lazł dodat­ko­wą niszę, w któ­rej zara­bia na tym samym, jest – zary­zy­ku­ję – lek­ko nie­wcze­sne.

Wydaw­ca jako pro­du­cent książ­ki, na któ­rej ma zaro­bić, idzie za tren­da­mi, jest czę­ścią tej samej pla­ne­ty, na któ­rej dopu­ści­li­śmy do wszech­obec­no­ści por­no­gra­fii i prze­mo­cy. I zno­wu – czy marzy­li­by­śmy, by wydaw­nic­twa zacho­wy­wa­ły się odpo­wie­dzial­nie i misyj­nie i decy­do­wa­ły na wyda­wa­nie jedy­nie pięk­nych i mądrych ksią­żek? Tak, to zde­cy­do­wa­nie wspa­nia­ła wizja. Tyl­ko zaraz, zaraz – kto zde­cy­du­je, co jest pięk­ne i mądre? Może komi­sja, któ­ra zaka­za­ła Pani Bova­ry?… Od pięk­nej wizji wyda­wa­nia jedy­nie słusz­nych ksią­żek do wpro­wa­dze­nia dra­ma­tycz­nej w skut­kach cen­zu­ry jest oczy­wi­ście mały krok. I z dru­giej stro­ny – pew­nie war­to zaczy­nać ocze­ki­wa­nie co do wybie­ra­nia wyłącz­nie wyso­kiej jako­ści od samych sie­bie. Mnie się zda­rza obej­rzeć kiczo­wa­te action come­dy, więc jakoś trud­no mi prze­cho­dzi przez gar­dło postu­lat zaka­zy­wa­nia ich pro­duk­cji.

Ist­nie­je oczy­wi­ście odpo­wie­dzial­ność i reno­ma wydaw­cy czy pro­du­cen­ta, ale póki trzy­ma­ją się oni gra­nic pra­wa i nie mamy komi­sji defi­niu­ją­cych, co jest moral­ne i/lub dobre, a co nie, odpo­wie­dzial­ność owa pozo­sta­je w sfe­rze wol­ne­go wybo­ru, gustu, decy­zji i moż­li­wo­ści budże­to­wych takie­go czy inne­go pro­du­cen­ta kul­tu­ry.

A zatem – może regu­lo­wa­ny praw­nie obo­wią­zek wsta­wia­nia ozna­czeń wie­ko­wych na książ­kach jest czę­ścią roz­wią­za­nia? No i jeśli docze­ka­my się prze­bi­cia do potęż­nych nar­ra­cji publicz­nych jed­no­znacz­nych badań co do nega­tyw­nych skut­ków kon­sump­cji por­no­gra­fii w tek­ście, to może książ­ki ją zawie­ra­ją­ce będą defi­nio­wal­ne (bo jakieś defi­ni­cje trze­ba będzie stwo­rzyć), i będą musia­ły być ozna­czo­ne jak papie­ro­sy, wyraź­ną infor­ma­cją o nega­tyw­nym wpły­wie? Jaka część obec­nie publi­ko­wa­nej lite­ra­tu­ry YA, oby­cza­jo­wej, roman­so­wej i innej zna­la­zła­by się w tej kate­go­rii? Nie wiem.

Wra­ca­jąc do ryn­ku, któ­ry podą­ża za tren­da­mi; sce­na­riu­szem pożą­da­nym wyda­je się two­rze­nie tren­du na czy­ta­nie jako takie, z naci­skiem na dobre książ­ki (choć już widzie­li­śmy, że defi­ni­cja dobrych ksią­żek to też nie­ła­twy temat). Myślę, że wie­le ludzi w Pol­sce nad tym pra­cu­je – od licz­nych świet­nych pisarzy_ek, ilustrator_ek, tłumaczy_ek, wydawców_yń, biblio­tek, dys­try­bu­to­rów, księgarzy_rek, przez wspa­nia­łe festi­wa­le lite­rac­kie, róż­ne insty­tu­cje kul­tu­ry cen­tral­ne i samo­rzą­do­we, punk­to­wo biz­nes z innych branż, a na aktywistach_tkach z orga­ni­za­cji poza­rzą­do­wych koń­cząc. I nawet jestem goto­wa bro­nić tezy, że zarów­no lite­ra­tu­ra dzie­cię­ca, jak i lite­ra­tu­ra wyso­ka mają się w Pol­sce cał­kiem nie­źle – mamy wspa­nia­łych twór­ców i twór­czy­nie. Patrząc na sta­ty­sty­ki euro­pej­skie, gorzej nam idzie z zaku­pa­mi, kupu­je­my per capi­ta oko­ło dwa razy mniej ksią­żek niż np. Bry­tyj­czy­cy. Nasz rynek wydaw­ni­czy był­by potęż­niej­szy (i może łatwiej było­by mu podej­mo­wać decy­zję o rezy­gna­cji z róż­nych słab­szych jako­ścio­wo tytu­łów?), gdy­by­śmy czy­ta­li i kupo­wa­li wię­cej ksią­żek.

Budu­lec cywi­li­za­cji

Wra­ca­jąc do zanie­po­ko­je­nia rodzi­ców – myślę, że war­to korzy­stać z pod­po­wie­dzi Jona­tha­na Haid­ta, roz­ma­wiać z mło­dzie­żą, śle­dzić wytycz­ne co do wie­ku czy­tel­ni­ka na książ­ce, by odpo­wie­dzial­nie i z sza­cun­kiem nego­cjo­wać, co w jakim wie­ku dziec­ko będzie czy­tać. Świat był, jest i będzie pełen tema­tów nie­sto­sow­nych dla dwu, pię­cio- czy dzie­się­cio­lat­ka, a zada­niem i odpo­wie­dzial­no­ścią rodzi­ca jest bez­piecz­ne prze­pro­wa­dze­nie dziec­ka od nie­doj­rza­ło­ści do doro­sło­ści; od tabu­la rasa mózgu nowo­rod­ka do peł­ne­go synaps, mądre­go, myślą­ce­go, twór­cze­go, odpo­wie­dzial­ne­go i spraw­cze­go mózgu doro­słe­go. Czy­ta­nie i roz­mo­wa towa­rzy­szą­ca to w świe­tle badań naj­po­tęż­niej­sze narzę­dzie wspie­ra­nia tego roz­wo­ju. Może to zabrzmi suro­wo, ale gdy­by­śmy jako rodzi­ce napraw­dę poświę­ca­li 20 minut dzien­nie codzien­nie na czy­ta­nie i roz­mo­wę z naszy­mi dzieć­mi od uro­dze­nia (jak słusz­nie radzi Ire­na Koź­miń­ska!), to 12 lat od tych naro­dzin, sta­ty­stycz­nie rzecz bio­rąc, nie­po­rów­ny­wal­nie mniej byśmy musie­li się mar­twić o to, po co nasze dzie­ci się­ga­ją.

I prze­cho­dząc z per­spek­ty­wy indy­wi­du­al­nej na spo­łecz­ną, czy­li wra­ca­jąc do zwie­rzę­cia zwa­ne­go demo­kra­tycz­ną powszech­no­ścią: myślę, że to zwie­rzę fascy­nu­ją­ce, ale wyma­ga nie­ustan­ne­go i świa­do­me­go towa­rzy­sze­nia. Prze­cież sama powszech­ność nie jest pozy­tyw­na, jak choć­by moda na taką czy inną nie­zdro­wą używ­kę czy powszech­nie­ją­ca oty­łość. Praw­dzi­wa war­tość powszech­no­ści pole­ga na demo­kra­ty­za­cji dostę­pu do jako­ścio­wej poda­ży i budo­wa­niu popy­tu na kon­sump­cję tre­ści i dóbr war­to­ścio­wych, budu­ją­cych i wspie­ra­ją­cych czło­wie­ka w roz­wo­ju. Tu trze­ba odno­to­wać, że róż­ne tek­sty będą oka­zy­wać się budu­ją­ce i wspie­ra­ją­ce w roz­wo­ju na róż­nym eta­pie nasze­go życia i dla róż­nych ludzi w zależ­no­ści od naszych pre­dy­lek­cji, potrzeb, wraż­li­wo­ści, sta­nu emo­cjo­nal­ne­go i pew­nie wie­lu jesz­cze czyn­ni­ków. Nie pod­wa­żam sen­sow­no­ści dąże­nia do jako­ści, abso­lut­nie uwa­żam, że trze­ba do niej dążyć. Pod­kre­ślam jedy­nie potrze­bę świa­do­mo­ści szer­szej per­spek­ty­wy per­cep­cji.

Myślę, że to budo­wa­nie tre­ści, któ­re robią z nas ludzi lep­szych, to zada­nie cywi­li­za­cyj­ne, na któ­re każ­dy z nas ma wpływ – jako oby­wa­tel, jako pra­cow­nik, jako rodzic, jako czy­tel­nik, jako kupu­ją­cy. „Bądź zmia­ną, któ­rą chcesz ujrzeć w świe­cie” – powie­dział Gan­dhi. Zda­jąc sobie spra­wę, że to potęż­ne wyzwa­nie, dostrze­gam pięk­no tego zawo­ła­nia; to prze­cież nie­sa­mo­wi­te upodmio­to­wie­nie każ­de­go z nas, poka­za­nie naj­pięk­niej­sze­go wymia­ru wszech­po­tę­gi powszech­no­ści.

Roz­wój ryn­ku i upo­wszech­nie­nie roz­wo­ju

Lite­ra­tu­ra jest (lub bywa) zatem wytwo­rem sztu­ki, w for­mie książ­ki sta­je się przed­mio­tem han­dlu, a dopeł­nia się (za Ingar­de­nem) w pro­ce­sie czy­ta­nia, któ­ry to pro­ces oka­zu­je się być budul­cem cywi­li­za­cji. Ta wie­lość odcie­ni reali­za­cji bytu sło­wa pisa­ne­go nie uła­twia roz­mów, nie zawsze mamy na myśli to samo, mówiąc i pisząc o książ­ce, czy­ta­niu czy tek­ście lite­rac­kim (już nawet nie doda­ję tema­tu ksią­żek obraz­ko­wych, ebo­oków czy audio­bo­oków): myślę, że war­to szu­kać pre­cy­zji, bo bez niej łatwo o nie­po­ro­zu­mie­nia.

Ale zesta­wia­jąc książ­kę jako maso­wy i demo­kra­tycz­ny przed­miot han­dlu sek­to­ra kre­atyw­ne­go z jej czy­ta­niem jako narzę­dziem upodmio­ta­wia­nia każ­de­go dziec­ka i prze­ka­za­nia mu wła­dzy iście kró­lew­skiej, docho­dzę do pozy­tyw­nych i zasad­ni­czo banal­nych wnio­sków: jed­no abso­lut­nie nie stoi w sprzecz­no­ści z dru­gim. Wręcz prze­ciw­nie, pierw­sze wspie­ra dru­gie i jest mu potrzeb­ne – oraz odwrot­nie. Roz­wój ryn­ku budu­je róż­no­rod­ność i powszech­ność dostęp­no­ści do książ­ki, wspie­ra­jąc czy­ta­nie rozu­mia­ne jako narzę­dzie roz­wo­ju jed­nost­ki. Z dru­giej stro­ny coraz licz­niej­si czy­tel­ni­cy to wię­cej kupio­nych ksią­żek (w tym tak­że tych naj­lep­szych), to moc­niej­szy rynek i wię­cej inwe­sty­cji (w tym tak­że w jako­ścio­wy pro­dukt).

A co z nie­po­ko­ja­mi? Jako wyznaw­czy­ni dzia­ła­nia opar­te­go o dane dostrze­gam poten­cjał w skie­ro­wa­niu ener­gii w stro­nę budo­wa­nia legi­sla­cji i wymo­gów praw­nych opar­tych o bada­nia roz­wo­jo­we dzie­ci i mło­dzie­ży, a tak­że wyni­ka­ją­cych z tego co wie­my o mecha­ni­ce uza­leż­nień, byśmy fak­tycz­nie zadba­li o podaż ade­kwat­ną do wie­ku. My w Fun­da­cji Powszech­ne­go Czy­ta­nia ener­gię kon­cen­tru­je­my wokół wspie­ra­nia prze­ka­zu o czy­ta­niu ksią­żek jako narzę­dziu roz­wo­ju i budul­cu cywi­li­za­cji. Zapra­sza­my wszyst­kich chęt­nych do tak ukie­run­ko­wa­ne­go wysił­ku i współ­pra­cy.