W stronę mainstreamu [1]

Kacper Bartczak w ramach debaty „Nowe języki poezji”, która w ostatnich miesiącach rozgrzewała do czerwoności sporą część poetyckiego środowiska, powiedział, w kontekście poezji Armantrout, o recepcji jej wierszy przez dyskutantów „Tygodnika Kulturalnego” TVP Kultura: „nienowa, wręcz spodziewana, była niezdolność mainstreamu do interakcji z taką poezją współczesną, która niczego sobie konwencją liryczno-konfesyjną nie ułatwia i działa w warunkach stałego ryzyka formalnego, intelektualnego, politycznego i pojęciowego. Siła takiej poezji pozostaje poza radarem medialnym. I niech tak już będzie! Rzeczywistość absolutnie medialna byłaby koszmarem”[2]. Zwrócenie uwagi właśnie na mainstreamowość i medialność wydaje mi się bardzo zasadne w kontekście omawianego w tej debacie Biurowego 2020 roku.

To miał być i zdecydowanie był rok dla BL-u przełomowy – dwudziestopięciolecie działalności medium wydającego bardzo dobrą poezję to naprawdę powód do świętowania, powód do podsumowań, które często skłaniają do obierania nowych kierunków i projektowania zmian. W przeciwieństwie do lat poprzednich głównym celem wydawniczym Biura w ostatnim roku nie było wyłącznie prezentowanie najświeższej polskiej poezji, ale ujawnił się również widoczny zwrot w stronę mainstreamu[3], który wydawanej do tej pory w BL-u literatury raczej, przynajmniej w sposób widoczny (może z drobnymi wyjątkami stricte pod taką publiczność, jak zbiór tekstów Kory czy Ciechowskiego), nie trawił. W roku swojego dwudziestopięciolecia BL wydało aż siedem zbiorów znanych i czytanych przez fanów wydawnictwa poetek i poetów, sześć tłumaczeń książek poetyckich, sześć zbiorów prozy, dwa almanachy, jeden zbiór pamiątkowy i siedem nowych książek poetyckich po polsku. W poprzednich latach liczba wydanych przez Biuro pozycji oscylowała wokół 22[4] (w latach 2017–2020 kolejno 24, 17, 19, 29); ten nadzwyczajny przyrost wypadałoby – jak sądzę – przypisać jubileuszowi stanowiącemu – jak każda huczna rocznica – szansę na zainteresowanie sobą szerszej publiczności i mediów. Dałoby się obronić tezę, że Biuro wśród pozycji, które wypuszcza na rynek, wydaje jeszcze mimo wszystko najwięcej dzieł poetyckich; jednak jeśli wzięlibyśmy pod uwagę wyłącznie poezję nową, to wydana w tym roku nowa poezja miałaby się do prozy jak 7 do 6. Jako wierna czytelniczka i komentatorka najnowszych polskich wierszy zauważyłam, że w ofercie wydawnictwa w roku 2020 niełatwo było znaleźć mi dla siebie miejsce. Dlaczego? Bo zwyczajnie polskiej poezji najnowszej było bardzo niewiele, a część odbiegała od zwykłego dla Biura poziomu (tu warto znów przywołać opis Bartczaka, który pasuje niestety tylko do niektórych zeszłorocznych książek BL-u: poezji, „która niczego sobie konwencją liryczno-konfesyjną nie ułatwia i działa w warunkach stałego ryzyka formalnego, intelektualnego, politycznego i pojęciowego”).

Bardzo dobrze, że na rynku znalazł się wreszcie debiut zapowiadającego się świetnie od lat Olka Trojanowskiego – tom utrzymany w tonie dużo bardziej prywatnym (ale nie nudno-tożsamościowym!), niż zapowiadały publikowane w czasopismach wiersze (tu pamiętne „Polska wstaje z kolan i zaciąga się blantem”); dodatkowo Anna Adamowicz mogła kontynuować poetycki ton Animaliów, jednak już w wersji bardziej karzącej podobno najbardziej szkodliwy gatunek na ziemi; dobrze też, że Radek Jurczak mógł pokazać, że nie należy interpretować poezji wyłącznie literaturoznawczo lub filozoficznie, bo materia wiersza po prostu składa się z tego, co odnosi się do świata, i nie musi przynależeć do splecionych z literaturą dziedzin. Warto wspomnieć również świetny, balansujący na granicy zabawności i grozy tom Adama Kaczanowskiego oraz Drugą osobę Katarzyny Szaulińskiej, o której wypowiadałam się już dość szeroko[5]. Oczywiście do tych książek możemy dołożyć antologię Połowu, co roku wskazującą tendencje, które za kilka miesięcy lub lat doczekują się wspomnień w tekstach o wydanych już debiutach Połowiczek i Połowiczów (choć w ten sposób nie traktowałabym już antologii Wiersze i opowiadania doraźne, mającej raczej stanowić zachętę do pisania, a niekoniecznie pełnoprawną pozycję wydawniczą).

Kolejna grupa to skłaniające się w stronę głównego nurtu proza poetycka i dwie książki poetyckie po polsku. Po pierwsze, zbiór wierszy ploso Joanny Roszak – bardzo bezpieczny, zachowawczy tom o emocjonalnym, niepodbudowanym intelektualnie obrazie świata, który ma stanowić o jego poetyckości, oraz podobny do niej Kodeks Pomylonych Bronki Nowickiej, bazujący, w celu uzyskania efektu poetyckiego, głównie na irracjonalności wyrażonej w pozornie eksperymentującym języku, w gruncie rzeczy niewykraczającym jednak poza czytelnicze przyzwyczajenia osoby mającej na co dzień niewielką styczność z wierszem współczesnym. Ostatnią pozycją z tej grupy jest BosorkaKatarzyny Szwedy hołdująca lubianemu z niejasnych przyczyn przez mainstream uciekaniu w opis tożsamości jednostkiosadzonej w mistycznym „pierwotnym/naturalnym”, która to tożsamość z jakiegoś powodu miałaby być dla czytelniczki interesująca przez samo swoje istnienie, a niekoniecznie przez walor poetycki tekstu, który ją dla tej czytelniczki tworzy. Bohaterki Szwedy osadzone są w zromantyzowanym, naturalistycznym, pełnym patosu „teraz”; staje się ono jednak niezamierzenie komiczne, nieprzynależące w ogóle do znanej nam teraźniejszości. Bosorka skupia się wyłącznie na przedstawieniu minionej wersji społeczności łemkowskiej jako aktualnej, na dzisiejsze czasy niemal egzotycznej, więc i tym samym znacznie ciekawszej dla czytelniczki – i na tej egzotyzacji próbuje budować swój poetycki kapitał.

Pozostałe wydane przez Biuro polskie wiersze to już wyłącznie zbiory-powtórzenia znanych dykcji, czyli gratka dla wchodzących dopiero w czytanie poezji, natomiast niezbyt ciekawa opcja dla spodziewających się niespodziewanego.

Biurowe otwieranie się na szerszą publiczność w dwudziestopięciolecie to również zwiększenie nacisku na promocję prozy – w końcu to proza czytana jest najchętniej i to ona najczęściej znajduje sobie miejsce na popularnych literackich festiwalach, na blogach i w tygodnikach. Sferę nietypową do tej pory dla BL wspomaga też ogromna liczba tłumaczeń. Wydawanie prozy, przekładów i pamiątkowych zbiorów wierszy to oczywiście nic złego – świadczy o możliwości podejmowania przez wydawcę wielu równoległych projektów, otwierania się na nowe obiegi na rynku książki oraz chęci wpuszczenia do grona czytelniczek i czytelników nowych osób. Dlaczego jednak niekoniecznie się z tego cieszę? Ponieważ Biuro zaczyna oddalać się od utrwalania swojego miejsca na rynku jako wydawnictwa stricte poetyckiego, skupionego na publikowaniu śmiałych, pełnych nowatorstwa tomów wierszy – a przecież było i jest obecnie jednym z topowych wydawnictw poetyckich w Polsce. Najpewniej to oddalanie się ma miejsce z bardzo szlachetnych wobec poezji pobudek – po prostu wygląda na to, że aby iść w stronę mainstreamu i poszerzać grono czytelniczek i czytelników, należy ją coraz częściej łączyć z tym, co poezją nie jest, czyli właściwie osłabić stężenie nowej (tu znów kryteria Bartczaka) poezji w wydawnictwie. Oprócz tego takie zmiany wydają się konsekwencją dynamicznego rozwoju Biura Literackiego, które – by dobrze się promować i być lubiane nie tylko przez 100 osób przyjeżdżających na pierwsze Stacje, ale przez dużo, dużo większe grono – musiało dostosować ofertę do wymagań nowej grupy odbiorczej, wprowadzać to, co się sprzedaje, nie tylko to, co cieszy czytelników i czytelniczki, którzy od lat z uwagą towarzyszą rozwojowi polskiej poezji. Najbliższe kilka lat będzie z pewnością istotnym dla Biurowych autorek i autorów czasem wychodzenia do coraz szerszej publiczności na coraz liczniej uczęszczanych festiwalach organizowanych przez wydawnictwo; nie będzie to jednak czas tylko dla poetek i poetów, nie będzie to czas wyłącznie dla poezji – taka jest zapewne cena wynoszenia jej na inne niż znane nam do tej pory salony. Mam nadzieję, że poezja na tym nie straci, i skończymy na wersji idealistycznej, w ramach której poezja nie ukryje się pod masą prozy i będzie o niej naprawdę wyraźnie, wyraźniej niż teraz, słychać.