Anna Kałuża: Bumerang

Krytycznoliterackie szkice w książce Anny Kałuży stanowią znakomity przekrój poetyckich wydarzeń oraz swoiste przybliżenie – nierzadko osobnych, inspirujących – głosów w polskiej poezji na przestrzeni ostatniego dwudziestolecia. Krytyczka młodego pokolenia sięga w swej książce do tomików z lat dwutysięcznych, jak i tych wydawanych na początku lat dziewięćdziesiątych. W tym sensie Bumerang w pewien sposób zamyka dwudziestolecie polskiej poezji, choć autorka zdaje się unikać całościowych ujęć, podsumowań czy uogólnień. Jak zresztą sama podkreśla, nie szuka śladów przełomu czy rewolucyjnych zwrotów w poezji, a stara się być wyczulona na subtelniejsze zmiany i przesunięcia. Jednocześnie proponuje w swej książce lekturę zdecydowanie odrzucającą wieloznaczność sensów, tworząc spójną i uporządkowaną narrację wedle przyjętego planu.

Wydaje się, że właśnie jednoznaczność krytycznych sądów oraz interpretacyjnych pomysłów jest cechą charakterystyczną jej krytycznej praktyki. W ciągle odnawianym sporze o język krytyki literackiej dotyczącej poezji, o sposób, w jaki krytyka poezji może być uprawiana i inspirująca, Anna Kałuża zajmuje stanowisko dosyć wyraźne i jednoznaczne. Owa jednoznaczność nie oznacza jednak przywiązania autorki do wybranych i utartych kategorii, wartości czy estetyki. W jednym z tekstów postulowała, że do określenia jej (współczesnej poezji) newralgicznych miejsc nie wystarczy polityczny horyzont, ale szerokie kulturowe spektrum, korzystanie z dorobku psychoanalizy, socjologii czy antropologii (TP 26.04.2007). Dlatego jej praktyka krytyczna wolna jest od jakichkolwiek zobowiązań ideologicznych i czerpie energię z różnych języków krytycznych, tak feminizmu (w przypadku poezji Marty Podgórnik) jak i teorii postkolonialnych (pisząc o tomach Grzegorza Wróblewskiego).

Kałuża szereguje szkice wedle lektury problemowej wybranych, “progresywnych”, jak twierdzi, tekstów poetyckich. Tworzona przez nią opowieść krytyczno- i historycznoliteracka biegnie wokół tematów kultury masowej i gry z nią, cielesności jako doświadczenia i materialności wiersza, przeszłości i czasu oraz podróży jako doświadczenia granicznego. Tak szerokie spektrum problemów, wielość owych perspektyw, czyni lekturę owych szkiców niezwykle interesującą.

W przypadku wypowiedzi krytyczno- i historycznoliterackich zwraca uwagę obecność lub nieobecność podmiotu wypowiedzi owych tekstów. Bumerang pod tym względem jest niemalże pozbawiony wątków metakrytycznych, co domaga się krótkiego komentarza.

Być może pominięcie tego poziomu krytycznej wypowiedzi wynika ze zniechęcenia do wypowiedzi autotematycznych, dotyczących samej funkcji i kondycji krytyki literackiej w Polsce. Brak postulatywnej warstwy metakrytycznej powoduje niewątpliwie zubożenie tekstu i nieco usuwa podmiot wypowiedzi z horyzontu. W krótkim wstępie Anna Kałuża zdecydowanie odrzuca hermeneutyczny model relacji z tekstem i jego podmiotowy wymiar, opowiadając się za traktowaniem tekstu (wiersza) jako funkcji w procesach estetyczno-kulturowych. Zdaje się jednak, że wkradł się tu pewien paradoks, gdyż bumerang jako metafora relacji z tekstem oznacza relację zwrotną, pewien proces komunikacji podlegający weryfikacji. Nie oznacza wcale bezpodmiotowego traktowania, bowiem wyrzucony w przestrzeń tekstów, skierowany do nich bezpośrednio, zawsze przecież ma swój początek w podmiocie, który go uwalnia. Bumerang byłby przecież tylko inną wersją procesu komunikacji między dwoma podmiotami w procesie interpretacji. I właśnie towarzyszące lekturze wrażenie neutralności podmiotu krytycznego, zamazywania jego obecności może być – choć nie musi – zaletą tego tomu. Mamy tu do czynienia nie tyle z wyrazistym podmiotem krytycznym lecz wielością krytycznych perspektyw i języków, które wypróbowuje z sukcesem autorka.