Anna Kałuża: Bumerang

Kry­tycz­no­li­te­rac­kie szki­ce w książ­ce Anny Kału­ży sta­no­wią zna­ko­mi­ty prze­krój poetyc­kich wyda­rzeń oraz swo­iste przy­bli­że­nie – nie­rzad­ko osob­nych, inspi­ru­ją­cych – gło­sów w pol­skiej poezji na prze­strze­ni ostat­nie­go dwu­dzie­sto­le­cia. Kry­tycz­ka mło­de­go poko­le­nia się­ga w swej książ­ce do tomi­ków z lat dwu­ty­sięcz­nych, jak i tych wyda­wa­nych na począt­ku lat dzie­więć­dzie­sią­tych. W tym sen­sie Bume­rang w pewien spo­sób zamy­ka dwu­dzie­sto­le­cie pol­skiej poezji, choć autor­ka zda­je się uni­kać cało­ścio­wych ujęć, pod­su­mo­wań czy uogól­nień. Jak zresz­tą sama pod­kre­śla, nie szu­ka śla­dów prze­ło­mu czy rewo­lu­cyj­nych zwro­tów w poezji, a sta­ra się być wyczu­lo­na na sub­tel­niej­sze zmia­ny i prze­su­nię­cia. Jed­no­cze­śnie pro­po­nu­je w swej książ­ce lek­tu­rę zde­cy­do­wa­nie odrzu­ca­ją­cą wie­lo­znacz­ność sen­sów, two­rząc spój­ną i upo­rząd­ko­wa­ną nar­ra­cję wedle przy­ję­te­go pla­nu.

Wyda­je się, że wła­śnie jed­no­znacz­ność kry­tycz­nych sądów oraz inter­pre­ta­cyj­nych pomy­słów jest cechą cha­rak­te­ry­stycz­ną jej kry­tycz­nej prak­ty­ki. W cią­gle odna­wia­nym spo­rze o język kry­ty­ki lite­rac­kiej doty­czą­cej poezji, o spo­sób, w jaki kry­ty­ka poezji może być upra­wia­na i inspi­ru­ją­ca, Anna Kału­ża zaj­mu­je sta­no­wi­sko dosyć wyraź­ne i jed­no­znacz­ne. Owa jed­no­znacz­ność nie ozna­cza jed­nak przy­wią­za­nia autor­ki do wybra­nych i utar­tych kate­go­rii, war­to­ści czy este­ty­ki. W jed­nym z tek­stów postu­lo­wa­ła, że do okre­śle­nia jej (współ­cze­snej poezji) new­ral­gicz­nych miejsc nie wystar­czy poli­tycz­ny hory­zont, ale sze­ro­kie kul­tu­ro­we spek­trum, korzy­sta­nie z dorob­ku psy­cho­ana­li­zy, socjo­lo­gii czy antro­po­lo­gii (TP 26.04.2007). Dla­te­go jej prak­ty­ka kry­tycz­na wol­na jest od jakich­kol­wiek zobo­wią­zań ide­olo­gicz­nych i czer­pie ener­gię z róż­nych języ­ków kry­tycz­nych, tak femi­ni­zmu (w przy­pad­ku poezji Mar­ty Pod­gór­nik) jak i teo­rii post­ko­lo­nial­nych (pisząc o tomach Grze­go­rza Wró­blew­skie­go).

Kału­ża sze­re­gu­je szki­ce wedle lek­tu­ry pro­ble­mo­wej wybra­nych, „pro­gre­syw­nych”, jak twier­dzi, tek­stów poetyc­kich. Two­rzo­na przez nią opo­wieść kry­tycz­no- i histo­rycz­no­li­te­rac­ka bie­gnie wokół tema­tów kul­tu­ry maso­wej i gry z nią, cie­le­sno­ści jako doświad­cze­nia i mate­rial­no­ści wier­sza, prze­szło­ści i cza­su oraz podró­ży jako doświad­cze­nia gra­nicz­ne­go. Tak sze­ro­kie spek­trum pro­ble­mów, wie­lość owych per­spek­tyw, czy­ni lek­tu­rę owych szki­ców nie­zwy­kle inte­re­su­ją­cą.

W przy­pad­ku wypo­wie­dzi kry­tycz­no- i histo­rycz­no­li­te­rac­kich zwra­ca uwa­gę obec­ność lub nie­obec­ność pod­mio­tu wypo­wie­dzi owych tek­stów. Bume­rang pod tym wzglę­dem jest nie­mal­że pozba­wio­ny wąt­ków meta­kry­tycz­nych, co doma­ga się krót­kie­go komen­ta­rza.

Być może pomi­nię­cie tego pozio­mu kry­tycz­nej wypo­wie­dzi wyni­ka ze znie­chę­ce­nia do wypo­wie­dzi auto­te­ma­tycz­nych, doty­czą­cych samej funk­cji i kon­dy­cji kry­ty­ki lite­rac­kiej w Pol­sce. Brak postu­la­tyw­nej war­stwy meta­kry­tycz­nej powo­du­je nie­wąt­pli­wie zubo­że­nie tek­stu i nie­co usu­wa pod­miot wypo­wie­dzi z hory­zon­tu. W krót­kim wstę­pie Anna Kału­ża zde­cy­do­wa­nie odrzu­ca her­me­neu­tycz­ny model rela­cji z tek­stem i jego pod­mio­to­wy wymiar, opo­wia­da­jąc się za trak­to­wa­niem tek­stu (wier­sza) jako funk­cji w pro­ce­sach este­tycz­no-kul­tu­ro­wych. Zda­je się jed­nak, że wkradł się tu pewien para­doks, gdyż bume­rang jako meta­fo­ra rela­cji z tek­stem ozna­cza rela­cję zwrot­ną, pewien pro­ces komu­ni­ka­cji pod­le­ga­ją­cy wery­fi­ka­cji. Nie ozna­cza wca­le bez­pod­mio­to­we­go trak­to­wa­nia, bowiem wyrzu­co­ny w prze­strzeń tek­stów, skie­ro­wa­ny do nich bez­po­śred­nio, zawsze prze­cież ma swój począ­tek w pod­mio­cie, któ­ry go uwal­nia. Bume­rang był­by prze­cież tyl­ko inną wer­sją pro­ce­su komu­ni­ka­cji mię­dzy dwo­ma pod­mio­ta­mi w pro­ce­sie inter­pre­ta­cji. I wła­śnie towa­rzy­szą­ce lek­tu­rze wra­że­nie neu­tral­no­ści pod­mio­tu kry­tycz­ne­go, zama­zy­wa­nia jego obec­no­ści może być – choć nie musi – zale­tą tego tomu. Mamy tu do czy­nie­nia nie tyle z wyra­zi­stym pod­mio­tem kry­tycz­nym lecz wie­lo­ścią kry­tycz­nych per­spek­tyw i języ­ków, któ­re wypró­bo­wu­je z suk­ce­sem autor­ka.