Sprawa szerszego programu

Kac­per Bart­czak: Jak widzisz dzi­siaj rolę kry­ty­ka poezji? Czym zaj­mu­je się dzi­siaj taki kry­tyk poezji, o któ­rym powie­dzie­li­by­śmy, że jest waż­ny? A czym zaj­mu­je się, tzn. jak pisze o poezji, kry­tyk, o któ­rym powie­dzie­li­by­śmy, że jest cie­ka­wy. A może to jed­no i to samo?

Anna Kału­ża: Uzna­nie i cie­ka­wa kry­tycz­nie posta­wa to chy­ba nie do koń­ca to samo, choć dobrze było­by, gdy­by dało się uzgod­nić te dwie per­spek­ty­wy. Waż­ny, to zna­czy (tak na szyb­ko myślę) liczą­cy się w śro­do­wi­sku (w tym przy­pad­ku) lite­rac­kim i poza śro­do­wi­skiem. Chy­ba nawet to „poza” ma tu więk­sze zna­cze­nie, tak mi się wyda­je. Nato­miast budzą­cy zacie­ka­wie­nie, fascy­na­cję, kon­tro­wer­sje ozna­cza dla mnie – lek­ko sza­lo­ny, for­mu­łu­ją­cy tezy skan­da­licz­ne, skłon­ny (zawsze) do dekom­po­zy­cji pew­ne­go sta­tus quo życia lite­rac­kie­go. Cie­ka­wią­cy­mi mnie i waż­ny­mi kry­ty­ka­mi są np. Artur San­dau­er i Zbi­gniew Bień­kow­ski, waż­ny­mi (popu­lar­ny­mi tak­że, bar­dziej uzna­ny­mi) – Kazi­mierz Wyka czy Jerzy Kwiat­kow­ski. Mówię oczy­wi­ście o kry­ty­kach zaj­mu­ją­cych się w więk­szym stop­niu poezją niż czymś innym. I myślę, że to zale­ży od prze­strze­ni spo­łecz­nej, w jakiej funk­cjo­nu­je kry­tyk, od zapo­trze­bo­wa­nia, pew­nej mody i obie­gów życia lite­rac­kie­go – cza­sem wła­śnie eks­cen­trycz­ność, wywo­ły­wa­nie spo­rów, draż­nie­nie auto­ry­te­tów może być jed­ną z przy­czyn waż­no­ści, a cza­sem odwrot­nie – nasta­wie­nie kon­cy­lia­cyj­ne, dia­lo­go­we, „zdro­wo­roz­sąd­ko­we” myśle­nie o tek­stach i inter­pre­ta­cji. Sło­wem, było­by faj­nie, gdy­by inte­re­su­ją­co (odkryw­czo, mało zapo­bie­gaw­czo etc.) czy­ta­ją­cy kry­tyk był rów­nież waż­ny, ale to są spra­wy spe­cy­fi­ki życia lite­rac­kie­go, kul­tu­ry lite­rac­kiej i, oczy­wi­ście, zmien­ne­go war­to­ścio­wa­nia tego, co cen­ne jako kry­tycz­ne.

Co do roli kry­ty­ka: dziś pra­ca kry­ty­ka poezji według mnie pole­ga na stwo­rze­niu takie­go kon­tek­stu (już nie języ­ka ani meto­dy, to szer­sze zada­nie), w ramach któ­re­go moż­na by poka­zać prze­mia­ny sztu­ki w ogó­le, a co za tym idzie naszej świa­do­mo­ści doty­czą­cej zmie­nia­ją­cych się obsza­rów życia. Myślę tu o wszyst­kim, w czym jeste­śmy i co spra­wia, że nasze rela­cje z inny­mi „obiek­ta­mi” i samym sobą przy­bie­ra­ją taki, a nie inny kształt. Naj­bar­dziej odpo­wia­da mi w kry­ty­ce lite­rac­kiej zin­te­gro­wa­nie zagad­nień este­tycz­nych – gdy este­ty­ka jest rozu­mia­na za Welschem jako tema­ty­za­cja wszel­kie­go rodza­ju postrze­żeń – i kul­tu­ro­wych. Gdy piszę we wstę­pie do Bume­ran­gu o wier­szu, że sta­no­wi on dla mnie funk­cję pro­ce­sów este­tycz­no-kul­tu­ro­wych, to naj­istot­niej­szy jest tutaj pro­ces for­mo­wa­nia, nad­zo­ro­wa­nia i admi­ni­stro­wa­nia tym, co nazy­wa­my „pod­mio­to­wo­ścią”, a co w poezji zosta­ło naj­moc­niej zmi­sty­fi­ko­wa­ne przez bez­kry­tycz­ne hoł­do­wa­nie takim kate­go­riom, jak auten­tycz­ność, jed­nost­ko­wość i praw­da wyzna­nia. Mimo to poezja w moim prze­ko­na­niu daje naj­wię­cej moż­li­wo­ści obser­wo­wa­nia tego, co współ­cze­śnie dzie­je się z nami jako pod­mio­ta­mi (ludź­mi), daje moż­li­wość prze­śle­dze­nia tego, jak to poję­cie się zmie­nia, jak prze­su­wa­ją się gra­ni­ce mię­dzy tym, co ludz­kie i nie-ludz­kie – nie cho­dzi mi tu o trans­cen­den­cję ani wia­rę w opatrz­no­ścio­we gesty bóstw, raczej o prze­my­śle­nie naszej rela­cji z inny­mi żywy­mi isto­ta­mi. Tu otwie­ra się sze­reg zagad­nień, o któ­re sama chcia­ła­bym Cie­bie zapy­tać w związ­ku z kwe­stia­mi pod­mio­to­wo­ści. Zwró­ci­łam na to od razu uwa­gę, czy­ta­jąc Twój komen­tarz do Ror­ty­’e­go, kie­dy (mam wra­że­nie, że akcep­tu­ją­co) przy­wo­ła­łeś jego sądy o „trud­nej sztu­ce życia bez odwo­łań do bytów poza­ludz­kich”. Czy nie sądzisz, że tu myśl prag­ma­tycz­na kule­je; prze­cież byty poza­ludz­kie to nie­ko­niecz­nie bóstwa czy jakaś for­ma trans­cen­den­cji, to rów­nież nasze rela­cje z całym świa­tem nie-ludzi. Czy este­ty­ka prag­ma­tycz­na zaj­mu­je tu jakieś sta­no­wi­sko? Świat tyl­ko ludz­ki był­by nie­wie­le wart.

Wiesz, ja nie czu­ję się ani wład­ny, ani chęt­ny do obro­ny „prag­ma­ty­zmu”. Ja po pro­stu czy­tam paru ludzi, któ­rych ze wzglę­dów zawo­do­wych tak się kla­sy­fi­ku­je, albo oni sami rze­czy­wi­ście cza­sa­mi się tak nazy­wa­ją. Prag­ma­tyzm w filo­zo­fii to duże zja­wi­sko. Mnie inte­re­su­je poten­cjał este­tycz­ny, drze­mią­cy w pra­cach tych wła­śnie pisa­rzy. Ror­ty jest rze­czy­wi­ście bar­dzo skon­cen­tro­wa­ny na czło­wie­ku jako na two­rze ewo­lu­cji, na zwie­rzę­ciu, któ­re jest dla nie­go wyjąt­ko­we. Ror­ty­’e­go inte­re­su­je skok zna­cze­nio­wy, wyła­nia­nie się nowe­go zna­cze­nia, przej­ścia od nawy­ku i zwy­cza­ju do cze­goś nowe­go, poza nawyk. Zwie­rzę­ta na przy­kład też są w jakimś sen­sie zbio­ra­mi nawy­ków, ale tyl­ko ludzie obda­rze­ni są sta­łą zdol­no­ścią ich sil­ne­go mody­fi­ko­wa­nia, pro­du­ko­wa­nia meta­for, czy­li wła­śnie nowych spięć, sko­ku. Według Ror­ty­’e­go bie­rze się to stąd, że tyl­ko ludzie posłu­gu­ją się języ­kiem. Świat nie-ludzi jest abso­lut­nie fascy­nu­ją­cy i Ror­ty nie ma co do tego wąt­pli­wo­ści. Fascy­nu­ją­ce są orchi­dee, pta­ki. Nie­któ­re moty­le są cie­kaw­sze niż nie­któ­rzy nudzia­rze. Ale moty­le same z sie­bie nie mówią, nie two­rzą opi­su wła­snej sytu­acji. A ludzie wła­śnie tak robią: potra­fią wypro­du­ko­wać nie­prze­wi­dy­wal­ne opi­sy swo­jej sytu­acji. Nato­miast rze­czy­wi­ście Ror­ty był wie­lo­krot­nie i cie­ka­wie kry­ty­ko­wa­ny za swój twar­dy, lin­gwi­stycz­ny antro­po­mor­fizm. Naj­waż­niej­sza być może kry­ty­ka pocho­dzi z jego wła­sne­go, czy­li neo­prag­ma­tycz­ne­go podwór­ka i znaj­du­je się w książ­kach Richar­da Shu­ster­ma­na. Shu­ster­man lepiej niż Ror­ty rozu­mie nasze połą­cze­nia z tym, co nie-ludz­kie. Shu­ster­man wypo­mi­na też traf­nie Rorty’emu, że ten cał­ko­wi­cie zapo­mniał o cie­le­sno­ści jako pew­nym rezer­wu­arze zna­czeń. Moż­na by pew­nie jesz­cze wspo­mnieć o Char­le­sie Tay­lo­rze, któ­re­go holizm, wywie­dzio­ny z Heideg­ge­ra, jest o wie­le rady­kal­niej­szy niż języ­ko­wy, David­so­now­ski holizm Ror­ty­’e­go. Ale wróć­my, jeśli pozwo­lisz, do poetów, któ­ry­mi się zaj­mu­jesz. Masz ich w książ­ce cał­kiem spo­ro. Czy czy­ta ci się ich tak samo? Czy może nie­któ­rych przy­jem­niej, a innych opor­niej? Przed chwi­lą wspo­mnia­łaś, że nie­któ­rzy coś misty­fi­ku­ją. Czy są rodza­je tek­stów, do któ­rych cią­gnie cię bar­dziej? Pytam z zazdro­ści. Masz taki sze­ro­ki prze­gląd. Ja prze­ra­biam o wie­le węż­sze zesta­wy tek­stów.

Oczy­wi­ście, że czy­ta się z róż­ną przy­jem­no­ścią i róż­nym zain­te­re­so­wa­niem róż­nych auto­rów. Tak­że z róż­nych powo­dów – np. książ­ki Jac­ka Deh­ne­la i Toma­sza Różyc­kie­go czy­ta­łam głów­nie z powo­du ich ogrom­nej popu­lar­no­ści, z chę­ci prze­ana­li­zo­wa­nia powo­dów zain­te­re­so­wa­nia aku­rat tymi poeta­mi. Bywa też odwrot­nie – czy­tam auto­rów mniej zna­nych, mniej doce­nio­nych, któ­rzy są dla mnie bar­dzo waż­ni. Mam takie pro­ste roz­róż­nie­nie: są auto­rzy, o któ­rych lepiej mi się pisze i tacy, któ­rych lepiej mi się czy­ta, a pisze fatal­nie – np. tak mam z Ada­mem Wie­de­man­nem i Edwar­dem Pase­wi­czem. Są książ­ki, o któ­rych – aby je prze­czy­tać – muszę napi­sać, prze­pi­sać je po swo­je­mu i wte­dy one sta­ją się tym, czym się sta­ją. To przy­pa­dek ksią­żek Mar­ci­na Sen­dec­kie­go. To prze­cież kry­tyk tak napraw­dę stwa­rza swój przed­miot badań, fascy­na­cji, nie­chę­ci. Co się tyczy misty­fi­ka­cji, to nie cho­dzi­ło mi o to, że nie­któ­rych auto­rów uwa­żam za odpo­wie­dzial­nych za misty­fi­ko­wa­nie czy też mito­lo­gi­za­cję takich kate­go­rii, jak auten­tycz­ność czy jed­nost­ko­wość lub abso­lu­ty­zo­wa­nie prze­świad­czeń o nie­po­wta­rzal­no­ści każ­de­go „Ja” – wola­ła­bym nie trak­to­wać tego w spo­sób per­so­nal­no-egzy­sten­cjal­ny. Lepiej powie­dzieć, że mamy w pol­skiej poezji do czy­nie­nia z auto­ra­mi, któ­rzy są mniej skłon­ni do pod­wa­ża­nia domi­nu­ją­cej w naszej kul­tu­rze, tra­dy­cyj­nie rozu­mia­nej pozy­cji pod­mio­tu i jego kom­pe­ten­cji. W przy­pad­ku takiej poezji pod­miot uzna­ny jest za bez­względ­ną pod­sta­wę, fun­da­ment, świa­do­mość pew­ną i nie­wzru­szo­ną – świat oczy­wi­ście ist­nie­je, ska­zu­je pod­miot na sta­rze­nie, cho­ro­by i śmierć, ist­nie­je tak­że dla­te­go, że „Ja” odczu­wa roz­cza­ro­wa­nie i roz­go­ry­cze­nie opo­rem, jaki świat sta­wia reali­za­cji jego marzeń. Inny­mi sło­wy, roz­po­zna­ję w poezji tego rodza­ju kur­czo­we trzy­ma­nie się daw­nych (roman­tycz­nych) war­to­ści, któ­re spra­wia­ły, że poezja naj­dłu­żej rozu­mia­na była (w prze­ci­wień­stwie do inne­go rodza­ju sztuk) w kate­go­riach mistycz­no-abs­trak­cyj­nych. A to odda­la­ło ją od świa­ta mate­rial­ne­go, histo­rycz­ne­go, spo­łecz­ne­go.

Ska­za­ła­byś zatem nasze bied­ne „Ja” na zupeł­ne znik­nię­cie? Przy­pi­sa­ła­byś mu wyłącz­nie rolę misty­fi­ka­cji, ilu­zji, kło­po­tli­we­go baga­żu pozo­sta­łe­go po wypro­wadz­ce roman­ty­zmu? A „ja” jako punkt doj­ścia? Wytwór? Na przy­kład sty­li­stycz­no-este­tycz­ny w obrę­bie, powiedz­my, prak­ty­ki pisar­skiej. Więk­szość poetów, o któ­rych piszesz – czy to nie są dość wyjąt­ko­we, bar­dzo róż­ne od innych, „jed­nost­ki”? Może nawet samo­wy­two­rzo­ne „pod­mio­ty”?

Nie, nie mam inkwi­zy­tor­skich pra­gnień… To było­by za pro­ste. Uwa­żam tyl­ko, że nasze prze­ko­na­nia doty­czą­ce tego, że jeste­śmy wytwo­ra­mi spo­łecz­no-poli­tycz­nych mecha­ni­zmów (tu moż­na mówić o wie­lu czyn­ni­kach) albo wybit­ny­mi i nie­za­leż­ny­mi od zewnętrz­nych warun­ków jed­nost­ka­mi, są kul­tu­ro­wo uwa­run­ko­wa­ne i w taki spo­sób się tłu­ma­czą. Mówiąc o misty­fi­ka­cji, mia­łam na myśli takie sta­no­wi­sko, zgod­nie z któ­rym z jed­ne­go z tych prze­ko­nań (tu gru­bo zary­so­wa­nych) czy­ni się dogmat, nie dopusz­cza­jąc innych moż­li­wo­ści. Co do Two­jej uwa­gi o „samo­wy­two­rzo­nych” pod­mio­tach – u Geert­za w Inter­pre­ta­cji kul­tur poja­wia się zda­nie o tym, że czło­wiek „nie­umyśl­nie, sam sie­bie stwo­rzył”. Ty mówisz o pro­jek­cie sty­li­stycz­no-este­tycz­nym, Geertz o kul­tu­ro­wym.

Nie moż­na tak łatwo się pozbyć idei „Ja”, ale myślę, że nale­ży prze­stać myśleć o tym, że – aby użyć meta­fo­ry Lukác­sa (któ­rą on bie­rze od Goethe­go) – jeste­śmy rdze­niem albo łuską. W naj­now­szej poezji mamy tak róż­nych auto­rów, jak Maria Cyra­no­wicz, któ­ra bro­ni jed­nost­ko­we­go „Ja”, poka­zu­jąc przede wszyst­kim mecha­ni­zmy wyob­co­wa­nia, alie­na­cji i opre­sji, wska­zu­jąc więc na coś takie­go, jak prze­strzeń pry­wat­na „Ja”; jak Darek Foks, w któ­re­go ostat­nich książ­kach prze­strzeń publicz­na pochło­nę­ła zupeł­nie pry­wat­ną i jest rozu­mia­na jako dzia­ła­nia ano­ni­mo­wych, potęż­nych sił; jak Paweł Kozioł, któ­ry w swo­jej ostat­niej książ­ce Meta­le cięż­kie kre­śli jesz­cze zupeł­nie inną wizję „Ja”: gdzie sta­je się ono nie tyle wyob­co­wa­ne ze sfe­ry publicz­nej lub tłu­mio­ne przez zło­żo­ne siły, któ­rych nie może kon­tro­lo­wać, ile dosko­na­le zin­te­gro­wa­ne z bio­prze­strze­nią – ale do tego, by tak kon­cep­tu­ali­zo­wać pod­miot, potrze­ba też zmo­dy­fi­ko­wa­nej idei prze­strze­ni i cia­ła. U Kozio­ła na przy­kład powie­trze jest mate­rial­ne. Jesz­cze ina­czej u Sen­dec­kie­go. Moż­na jego ostat­nią książ­kę prze­czy­tać jako opo­wieść o „Ja”, któ­re żyje w świe­cie wypar­tej, a przez to nie­co demo­nicz­nej, przy­ro­dy. Z jed­nej stro­ny jego świa­do­mość uza­leż­nio­na jest od inwe­sty­cji han­dlo­wych i eko­no­micz­ne­go języ­ka, z dru­giej – ist­nie­je coś, co jego świa­do­mość ata­ku­je bar­dziej pośred­nio: pamięć zbio­ro­wa, któ­rej obra­zy kon­cen­tru­ją się wokół związ­ków czło­wie­ka z natu­rą. Tyle, że „Ja” wier­szy Sen­dec­kie­go tego związ­ku już w ogó­le nie rozu­mie i nie odczu­wa, choć on „obiek­tyw­nie” ist­nie­je. Albo pod­miot wier­szy Wró­blew­skie­go – figu­ra tak skon­stru­owa­na, że pozo­sta­wia­ją­ca dale­ko poza sobą dyle­ma­ty dot. nie­po­wta­rzal­no­ści i jed­nost­ko­wo­ści „Ja”. To raczej „aktor spo­łecz­ny”, jak mówi o pod­mio­cie tek­stów etno­gra­ficz­nych Clif­ford Geertz, infor­ma­tor pierw­sze­go stop­nia, two­rzą­cy już inter­pre­ta­cje i świa­do­my swo­jej inter­pre­ta­cyj­nej (w tym przy­pad­ku autor­skiej) mocy.

Poezja sta­no­wi świet­ny, nie do prze­ce­nie­nia, nie­zwy­kle pasjo­nu­ją­cy obszar zgłę­bia­nia tych wszyst­kich kon­cep­cji, któ­re nas trzy­ma­ją w sza­chu i któ­rym pró­bu­je­my się wymknąć. Poza tym, jeste­śmy przy­zwy­cza­je­ni do nasze­go „Ja”. Przy­po­mi­na mi się taka sce­na z kome­dio­we­go fil­mu: chło­pak spo­ty­ka dziew­czy­nę (ona jest uoso­bie­niem jego anar­chi­stycz­nych marzeń) i wyzna­je jej miłość: „Chy­ba cię kocham”. Ona na to: „Miłość jest wymy­słem kapi­ta­li­stów i dys­kry­mi­nu­je kobie­ty”. A on: „Jezu, napraw­dę cię kocham”.

Czym jest dla cie­bie „dobry wiersz”? Czy decy­du­ją spra­wy odnie­sień kul­tu­ro­wych, odnaj­dy­wa­nia się na aktyw­nej mapie kon­tek­stów kul­tu­ry? A co z tech­ni­ką, z tym co dzie­je się wewnątrz wier­sza?

Nie potra­fię Ci na to pyta­nie odpo­wie­dzieć, bo w ogó­le naj­chęt­niej zastą­pi­ła­bym sfor­mu­ło­wa­nie „dobry” na „waż­ny”. Wyda­je mi się, że dziś kry­ty­ka nie stoi przed dyle­ma­tem typu: kto się podo­ba albo nie podo­ba, dyle­mat ten jest zupeł­nie inne­go rodza­ju: co jest istot­ne, co jest waż­ne, i dla­cze­go? Aby powie­dzieć „dla­cze­go”, trze­ba mieć pomysł, idee, pro­gram na całość lite­ra­tu­ry, este­tycz­no­ści, kul­tu­ry etc. Kry­ty­ka ma mówić, co jest istot­ne albo nie­istot­ne z per­spek­ty­wy pew­nej cią­gło­ści kul­tu­ro­wej. Poza tym zauwa­ży­łam, że od kil­ku lat przy­glą­dam się raczej książ­kom niż wier­szom. „Tech­ni­ka” wier­sza według mnie nie­ro­ze­rwal­nie wią­że się z pew­nym kul­tu­ro­wym oto­cze­niem – nie cho­dzi o to, by odry­wać jed­no od dru­gie­go, ale raczej o to, by stwo­rzyć takie warun­ki opi­su, inter­pre­ta­cji etc, aby moż­na było zoba­czyć powią­za­nia mię­dzy tech­ni­ką (wola­ła­bym raczej mówić o este­tycz­nych moż­li­wo­ściach wier­sza) a kul­tu­ro­wy­mi uwa­run­ko­wa­nia­mi. Trud­no było­by czy­tać dziś tek­sty Krzysz­to­fa Siw­czy­ka, Grze­go­rza Wró­blew­skie­go, Marii Cyra­no­wicz, Paw­ła Kozio­ła czy Ada­ma Kacza­now­skie­go, pamię­ta­jąc wyłącz­nie o prze­mia­nach np. języ­ka poetyc­kie­go. Cho­dzi mi o to, że kon­tekst lite­rac­ko-poeto­lo­gicz­ny nie wyja­śnia naj­istot­niej­szych zmian zacho­dzą­cych we współ­cze­snej poezji, bo wkro­czy­ła ona na zupeł­nie inne tere­ny – do tej pory zaj­mo­wa­ne przez poli­ty­kę, antro­po­lo­gię, socjo­lo­gię, bada­nia kul­tu­ro­we. Zresz­tą sam na te spra­wy zwra­casz uwa­gę, gdy ana­li­zu­jesz wiersz Cre­eleya i porów­nu­jesz go do wier­szy Whit­ma­na – gdy róż­ni­ce w obrób­ce wer­sów, ich dłu­go­ści, otwar­cia, płyn­no­ści wska­zu­ją na coś inne­go niż kwe­stie warsz­ta­to­we.

No tak, jasne, że tak. Tyl­ko ja po pro­stu przyj­mu­ję per­spek­ty­wę nie­co węż­szą. O ile to jest moż­li­we, sta­ram się słu­chać same­go wier­sza, iść za nim. Myślę naj­pierw o sobie: co mi się tu podo­ba, dla­cze­go ode­bra­łem tu, wychwy­ci­łem, jakiś cie­ka­wy ruch. Pew­nie, że to wszyst­ko dzie­je się na tle szer­szych kon­tek­stów. Na przy­kład te zesta­wie­nia daw­niej­szych i współ­cze­snych poetów ame­ry­kań­skich – one już usa­do­wi­ły się we mnie, pocho­dzą z wie­lu lek­tur nie tyl­ko samych wier­szy, ale wie­lu innych tek­stów. Tyl­ko ja zakła­dam, że te tła i kon­tek­sty naj­pierw są we mnie jako takim, nie­co bar­dziej upar­tym czy­tel­ni­ku. Po pro­stu nie myślę o szer­szym pro­gra­mie. Ale ja w ogó­le, w porów­na­niu z Tobą, poru­szam się węż­szy­mi ścież­ka­mi. To jest moja stra­te­gia na zapo­mnie­nie o szer­szym pro­gra­mie, wymknię­cie się mu. To może powiedz­my coś o tym pro­gra­mie wła­śnie, o polach zagad­nie­nio­wych, wokół któ­rych zde­cy­do­wa­łaś się zor­ga­ni­zo­wać książ­kę? Rozu­miem, że na nich naj­le­piej widać zmia­nę kul­tu­ro­wą. Dla­cze­go tak jest? Te pola to takie duże tema­ty kul­tu­ro­we, może nawet socjo­lo­gicz­ne: pop, prze­szłość, cia­ło. Albo meta­fo­ry lub topo­sy, jak w przy­pad­ku „podró­ży”. A co z języ­kiem tych poetów, co z ich este­ty­ką? Czy zmia­ny w poezji nie widać też jed­nak w prze­mia­nie same­go narzę­dzia?

To wła­śnie sze­ro­ko rozu­mia­na este­ty­ka (w duchu Welscha) inte­re­su­je mnie naj­bar­dziej. Ale prze­cież nie jest tak, że tyl­ko huma­ni­sty­ka ma swo­je mody i wszy­scy czy­ta­ją Laca­na i Der­ri­dę lub Agam­be­na; sło­wem, w poezji też moż­na wyśle­dzić pew­ną powta­rzal­ność, pew­ne prze­ję­cie pro­ble­mo­we. Myślę, że prze­szłość, pop i cie­le­sność to były takie wiel­kie pro­ble­my do prze­my­śle­nia, i z dużym natę­że­niem poja­wi­ły się one w związ­ku z wej­ściem Pol­ski do innej kon­fi­gu­ra­cji geo­po­li­tycz­nej i kul­tu­ro­wej. Moż­na prze­cież mówić, że to pro­ble­my, z któ­ry­mi mie­rzy­my się w ogó­le, my ludzie, od daw­na – ale wła­śnie róż­ni­ce w usto­sun­ko­wa­niu się do prze­szło­ści, kul­tu­ry maso­wej czy cie­le­sno­ści odmie­rza­ją te mini­mal­ne róż­ni­ce. Oczy­wi­ście to mój wybór – jed­nym z zadań kry­ty­ka jest prze­cież pro­ble­ma­ty­zo­wa­nie tego, co poja­wia się w prze­strze­ni lite­rac­kiej. Spra­wa szer­sze­go pro­gra­mu, o któ­rym kil­ka­krot­nie tu wspo­mnia­łeś – pisząc tę książ­kę, byłam prze­ko­na­na, że trze­ba wła­śnie docią­żyć szer­szą pano­ra­mę, prze­śle­dzić kil­ka­na­ście ksią­żek w per­spek­ty­wie prze­mian sztu­ki w ogó­le, wska­zy­wać na dłu­go­fa­lo­wość pew­nych roz­wią­zań arty­stycz­nych. To dziw­ne, że jak powsta­ją publi­ka­cje o malar­stwie, insta­la­cjach, foto­gra­fii, to nikt nie dzi­wi się, że komen­ta­rze rzu­to­wa­ne są czę­sto na sze­ro­kie tło – moder­ni­zmu, post­mo­der­ni­zmu, neo­da­da­izmu etc.

Tak napraw­dę wca­le nie są tu naj­istot­niej­sze wła­śnie te wiel­kie sys­te­my (pop, prze­szłość) – waż­ne było dla mnie poka­za­nie, że poeci zma­ga­ją się z pew­ny­mi spra­wa­mi, zawsze zaczy­na­jąc w kil­ku miej­scach naraz, w któ­rych byli ich poprzed­ni­cy czy – cza­sa­mi – rówie­śni­cy. Chcia­łam poka­zać, że pro­blem reak­cji na okre­ślo­ne zja­wi­ska kul­tu­ro­we (np. kul­tu­rę maso­wą) jest pro­ble­mem este­tycz­nym, poli­tycz­nym, spo­łecz­nym; podob­nie z naszy­mi prze­ko­na­nia­mi na temat prze­szło­ści – to świat jaw­nych i nie­jaw­nych powią­zań, zło­żo­nych i wie­lo­aspek­to­wych rela­cji. Wydzie­la­nie z nie­go zagad­nień lite­rac­kich jest labo­ra­to­ryj­ną pra­cą i nie­wie­le ma wspól­ne­go z doświad­cze­niem kon­kret­nej rze­czy­wi­sto­ści histo­rycz­nej. To wła­śnie kul­tu­ro­we prze­mia­ny zwią­za­ne są bar­dzo ści­śle z prze­mia­na­mi este­tycz­ny­mi, z tym, jak zmie­nia się nasze rozu­mie­nie tego, czym jest sztu­ka, jak zmie­nia się pozy­cja sztu­ki i lite­ra­tu­ry w spo­łe­czeń­stwie, i to wła­śnie świa­do­mość usy­tu­owa­nia nas w okre­ślo­nym miej­scu, zda­nia sobie spra­wy, w czym bie­rze­my udział, co two­rzy­my i co nas two­rzy, na co my wpły­wa­my, a na co myśli­my, że wpły­wa­my etc., może tłu­ma­czyć cha­rak­ter twór­czo­ści naj­bar­dziej intry­gu­ją­cych poetów, a w kon­se­kwen­cji w ogó­le prze­mia­ny poezji. Czy nale­ży nie zwra­cać uwa­gi na to, że Darek Foks np. czę­sto nad­uży­wa reto­ry­ki rewo­lu­cyj­nej (róż­nie moż­na ją sfunk­cjo­na­li­zo­wać, oczy­wi­ście), uda­wać, że wszyst­kie pasti­szo­we kom­po­zy­cje (np. Deh­ne­la i Baczew­skie­go) zna­czą to samo; nie brać pod uwa­gę tego, że moder­ni­stycz­ne rozu­mie­nie prze­szło­ści odży­wa w wier­szach Toma­sza Różyc­kie­go i nie zasta­na­wiać się o czym to świad­czy? Oczy­wi­ście, że inte­re­su­je mnie sze­ro­ka per­spek­ty­wa, bo inte­re­su­je mnie wszyst­ko to, co dzie­je się współ­cze­śnie z poezją. A ponie­waż uwa­żam, że nie moż­na tego pod­glą­dać, obser­wu­jąc poje­dyn­cze wier­sze, bo świat nie przy­po­mi­na w moim prze­ko­na­niu odręb­nych stref, w któ­rych ist­nie­ją osob­ne byty, zwa­ne wier­sza­mi, dla­te­go inte­re­su­ję się róż­ny­mi rela­cja­mi, związ­ka­mi, ukła­da­mi, jakie uda­je mi się zauwa­żyć.

Pytasz, co z języ­kiem, z este­ty­ką. Ale to wła­śnie sam spo­sób rozu­mie­nia języ­ka jest uza­leż­nio­ny od pew­nej cało­ści kul­tu­ro­wo-filo­zo­ficz­nej, w któ­rej żyje­my. Pew­nie zwró­ci­łeś uwa­gę na to, że oprócz znu­że­nia wyni­ka­ją­ce­go z pod­kre­śla­nia wie­lo­aspek­to­we­go odczy­ty­wa­nia tek­stów, znu­ży­ło nas tak­że pod­kre­śla­nie destruk­cyj­ne­go, iro­nicz­ne­go, nicu­ją­ce­go cha­rak­te­ru języ­ka? Dla­te­go akcen­tu­ję ten pozy­tyw­ny aspekt zmie­nio­ne­go rozu­mie­nia języ­ka, pisząc o poezji Siw­czy­ka, Wró­blew­skie­go, Sen­dec­kie­go (tu cho­dzi o wyj­ścia z duali­stycz­nej kon­cep­cji), Fie­dor­czuk. Á pro­pos cia­ła – sam wkom­po­no­wu­jesz jego postrze­ga­nie w kul­tu­ro­wą i filo­zo­ficz­ną pano­ra­mę, gdy np. piszesz o Siw­czy­ku i jego spo­so­bach zakwe­stio­no­wa­nia kul­tu­ry opar­tej na poję­ciach meta­fi­zycz­nych.

Z cia­łem nasza kul­tu­ra, tak rady­kal­nie prze­siąk­nię­ta chrze­ści­jań­stwem, ma potęż­ny kło­pot. U Siw­czy­ka inte­re­su­je mnie to, jak poecie z nasze­go krę­gu kul­tu­ro­we­go cięż­ko jest przejść ku rozu­mie­niu cia­ła, któ­re było­by inne, powiedz­my, że mniej wynisz­cza­ją­ce. My się czę­sto mści­my na cie­le. No, ale ta inna potrze­ba pew­nie świ­ta. Może i u Siw­czy­ka. Na pew­no u Julii Fie­dor­czuk.

Wyda­je mi się, że łatwiej jest wyśle­dzić zmia­nę w myśle­niu o cie­le w pisa­niu kobiet – dla­te­go, że femi­ni­stycz­ne podej­ście nas do tego przy­go­to­wa­ło, dało narzę­dzia, pod­su­nę­ło kon­cep­cje. Trud­niej to zauwa­żyć u poetów, ale prze­cież i u Miło­sza Bie­drzyc­kie­go, i Andrze­ja Sosnow­skie­go, i Tade­usza Pió­ry mamy do czy­nie­nia w wier­szach z nie­zwy­kle zmy­sło­wym reago­wa­niem na róż­ne­go rodza­ju bodź­ce.

Inna rzecz, któ­ra mi zaprzą­ta gło­wę, to wystę­pu­ją­ce u kil­ku poetów współ­ist­nie­nie dwóch pozio­mów, dwóch aspek­tów, czy dwóch prą­dów, któ­re nio­są wiersz. Powiedz­my, że pierw­szy nicu­je i wymy­ka się zna­cze­niom. Usu­wa nam zna­cze­nia z kon­cep­cyj­no-języ­ko­wej mapy, klu­czy, wywi­ja. Pew­nie byli­by­śmy tu w sta­nie wymie­nić kil­ko­ro faj­nych klu­czą­cych. Ale dru­gi prąd wska­zu­je na samą ener­gię nośną utwo­ru. Jed­nak się jakoś pisze, jed­nak się go jakoś czy­ta, czy­li coś zosta­ło skom­po­no­wa­ne, na jakiś czas ze sobą połą­czo­ne. Ta wie­lo­znacz­ność otrzy­mu­je swój kształt, kształt wier­sza. To mnie cie­ka­wi. Ty nato­miast pro­po­nu­jesz „wyja­skra­wie­nie” jed­ne­go sta­no­wi­ska. Jak się z tego czy­tel­ni­ko­wi wytłu­ma­czysz? Czy nie jeste­śmy już wytre­no­wa­ni w śle­dze­niu poli­se­mii, wie­lo­gło­so­wo­ści, tek­stu­al­ne­go mno­że­nia moż­li­wo­ści inter­pre­ta­cyj­nych? Czy owym „wyja­skra­wie­niem” nie ryzy­ku­jesz zawę­że­nia?

Wyda­je mi się, że jeste­śmy nie tyl­ko wytre­no­wa­ni wie­lo­gło­so­wo­ścią, któ­ra jest pró­bą unik­nię­cia „zma­te­ria­li­zo­wa­nia” sen­su, wypo­wie­dze­nia „zna­cze­nia” tek­stu, ale i znu­że­ni. Przy­naj­mniej ja tak się czu­ję. Ten spo­sób lek­tu­ry dziś nie wno­si już nic nowe­go. Etap „roz­wa­le­nia” zbyt jed­no­znacz­nej dro­gi do uzy­ska­nia gra­ty­fi­ka­cji za nasz wysi­łek ana­li­zy w posta­ci smacz­nej por­cji sen­su, mamy już za sobą. Wyja­skra­wie­nie nie­ko­niecz­nie jest zwią­za­ne z zawę­że­niem, zawsze, bez wzglę­du na to, jakie kon­cep­cje rela­cji pomię­dzy tek­sta­mi a sobą uzna­je­my, poja­wią się stra­ty. Wolę mówić o stra­tach niż o wadach jakie­goś sta­no­wi­ska. Sta­ra­łam się uciec w swo­ich komen­ta­rzach przed dwo­ma spo­so­ba­mi lek­tu­ry, któ­re wyda­ją się dziś naj­wy­ra­zist­sze w kry­ty­ce poezji: reali­stycz­nym (pra­wie mime­tycz­nym), nasta­wio­nym na szyb­kie prze­ło­że­nie zna­cze­nia tek­stu na zna­cze­nie spo­łecz­no-poli­tycz­ne, oraz auto­te­licz­ny, nasta­wio­ny na samo­zw­rot­ność tek­stu.

Jak jest z tym zna­cze­niem tzw. „kul­tu­ry” dla poetów? Czy zaj­mu­ją się tym niko­mu nie­po­trzeb­nym zaję­ciem, jakim jest pisa­nie wier­szy, ponie­waż odpo­wia­da­ją na potrze­bę spo­łecz­ną, kul­tu­ro­we prze­su­nię­cia? Mnie się zda­wa­ło, że poeci piszą, bo czy­ta­li innych poetów. Tek­sty pło­dzą tek­sty. Poeta to ktoś uką­szo­ny przez inny tekst, docho­dzą­cy do nie­go bądź to z prze­szło­ści, bądź z teraź­niej­szo­ści. Czy takie podej­ście zbyt moc­no tchnie już duchem moder­ni­stycz­nym? A może raczej złu­dze­niem i błę­dem jest samo roz­róż­nie­nie tych dwóch podejść?

Tek­sty pło­dzą tek­sty, jak mówisz, zawsze w okre­ślo­nym kon­tek­ście este­tycz­no-kul­tu­ro­wym. Waż­na jest tu meta­fo­ra pło­dze­nia, uży­ta przez Cie­bie, ona od razu wska­zu­je na inny cha­rak­ter rozu­mie­nia tej rela­cji i zależ­no­ści niż meta­fo­ra np. wytwa­rza­nia, pro­duk­cji. Ich odczy­ty­wa­nia tak­że odby­wa­ją się w jakiejś ramie. Nie roz­róż­nia­ła­bym więc tego. Może­my to badać z per­spek­ty­wy psy­cho­lo­gii jed­nost­ki (jeśli ją uzna­je­my), może­my z per­spek­ty­wy kul­tu­ro­wo-spo­łecz­nej.