„Ulotne momenty performatywnego zatracenia”, czyli formy życia politycznego

Kac­per Bart­czak: Jak postrze­gasz spu­ści­znę Lan­gu­age z dzi­siej­szej per­spek­ty­wy? Jak myślisz, co uda­ło się wygrać lub osią­gnąć? A jeśli coś, to w jaki spo­sób „L=A=N=G=U=A=G=E” wpły­nę­ło na ame­ry­kań­ską sce­nę poetyc­ką? Nie było Cię wśród zało­ży­cie­li ruchu, ale Two­je póź­niej­sze przy­łą­cze­nie się do nie­go zupeł­nie zmie­ni­ło obraz. Powspo­mi­nasz tro­chę?

Char­les Bern­ste­in: To, co ogól­nie nazy­wa­my „L=A=N=G=U=A=G=E”, w swo­ich róż­no­ra­kich, roz­cią­gnię­tych w cza­sie  prze­ja­wach, z któ­rych pierw­sze datu­ją się mniej wię­cej na rok 1975, było efek­tem sprze­ci­wu wobec tłu­mie­nia impul­su este­tycz­ne­go. Tłu­mie­nie to jest zja­wi­skiem sta­łym.  Osta­tecz­nie liczy się to, co zro­bio­ne, a nie to, co wygra­ne (what was done not won), by przy­wo­łać Ger­tru­dę Ste­in z The Mother of Us All.

W tym roku uka­za­ły się trzy opra­co­wa­nia, zre­da­go­wa­ne przez Micha­ela Gol­so­na oraz Mat­thew Hofe­ra i wyda­ne przez Uni­ver­si­ty of New Mexi­co Press, któ­re podej­mu­ją się zada­nia prze­śle­dze­nia wcze­snej fazy. Pierw­sza z nich to fak­sy­mi­lia „L=A=N=G=U=A=G=E”, pisma czy też poetyc­kie­go new­slet­te­ra, któ­re wraz z Bru­cem Andrew­sem reda­go­wa­li­śmy w latach 1978‒1981, zaopa­trzo­ne we wstęp i indeks (w tych ory­gi­nal­nych wyda­niach bro­szu­ro­wych  nie mie­li­śmy ani jed­ne­go, ani dru­gie­go, nie było też spi­su tre­ści). Każ­dy numer „L=A=N=G=U=A=G=E” był pisa­ny przez nas samych na maszy­nie, dru­ko­wa­ny off­se­to­wo, zszy­wa­ny spi­na­cza­mi i wysy­ła­ny do nie­licz­nej gru­py pre­nu­me­ra­to­rów. W pierw­szym roku nasze pismo mia­ło oko­ło 200 czy­tel­ni­ków zapi­sa­nych na pre­nu­me­ra­tę. Cena za 6 nume­rów wyno­si­ła 4 czte­ry dola­ry. Oczy­wi­ście media main­stre­amo­we nie odno­to­wa­ły tej dzia­łal­no­ści w żaden spo­sób, na co zresz­tą nie liczy­li­śmy. Z dru­giej stro­ny nasza dzia­łal­ność publi­ka­cyj­na wzbu­dzi­ła zarów­no mnó­stwo wro­go­ści, jak i ogrom­ny entu­zjazm.

Dru­gi tom opra­co­wa­ny przez Hofe­ra i Gol­sto­na, zaty­tu­ło­wa­ny The Lan­gu­age Let­ters, to opa­sły zbiór kore­spon­den­cji mię­dzy Bru­cem Adrew­sem, Ronem Sil­li­ma­nem i mną. Te listy wymie­nia­li­śmy mię­dzy sobą, przy­go­to­wu­jąc się do publi­ka­cji L=A=N=G=U=A=G=E. W tam­tych dniach pisa­li­śmy do sie­bie sza­leń­czo dłu­gie epi­sto­ły. Choć nadal pozo­sta­je­my ze sobą w kon­tak­cie, w ostat­nich deka­dach maile mię­dzy nami są dużo krót­sze. W tych daw­nych, obszer­nych i inten­syw­nych wymia­nach szu­ka­li­śmy swo­jej wła­snej dro­gi wśród szcze­gó­łu histo­rycz­ne­go i współ­cze­sne­go, by przy­wo­łać ter­min este­tycz­ny uku­ty przez Louisa Zukowsky’ego, któ­ry był dla nas wów­czas jed­nym z głów­nych punk­tów odnie­sie­nia. Bru­ce, Ron i ja śle­dzi­li­śmy róż­ne, prze­waż­nie ukry­te bądź sła­bo roz­po­zna­ne kon­ste­la­cje powią­zań arty­stycz­nych, któ­re otwie­ra­ły moż­li­wo­ści rady­kal­nych form poetyc­kich. Cho­dzi mi o poezję, w któ­rej for­ma, styl, dyk­cja, słow­nik, struk­tu­ra gra­ma­tycz­na, reto­ry­ka – wszyst­kie te ele­men­ty pozo­sta­ją w sta­nie sta­łej gry mię­dzy sobą (to zna­czy nie są z góry zało­żo­ne). W obrę­bie L=A=N=G=U=A=G=E jako zja­wi­ska pra­co­wa­li­śmy zespo­ło­wo, ale nie dla­te­go, że sta­no­wi­li­śmy gru­pę ludzi, któ­rzy podzie­la­li jeden punkt widze­nia, ale wręcz prze­ciw­nie: chcie­li­śmy wie­lu gło­sów, róż­ni­cy i nie­zgo­dy, wystę­pu­ją­cych obok tych pól, na któ­rych łączy­ło nas wspól­ne poświę­ce­nie spra­wie. Poszu­ki­wa­li­śmy nie tyle wspól­ne­go grun­tu (com­mon gro­und), co wspól­ne­go nie­ugrun­to­wa­nia (uncom­mon gro­und). L=A=N=G=U=A=G=E nie mia­ło być naszym celem osta­tecz­nym. To mia­ło być raczej wspól­ne otwar­cie, prze­strzeń moż­li­we­go. Jeśli o mnie cho­dzi, sam nie mia­łem poję­cia, dokąd to wszyst­ko zmie­rza­ło albo kogo byśmy chcie­li w przy­szło­ści usły­szeć w tej roz­po­czy­na­ją­cej się kon­wer­sa­cji. Nasza dzia­łal­ność prze­glą­da­ła się nie tyle wśród tych, któ­rzy byli bez­po­śred­ni­mi uczest­ni­ka­mi przed­się­wzię­cia, ile wśród tych, dla któ­rych mogły z nie­go pły­nąć róż­ne pożyt­ki, co  z kolej sta­wa­ło się wska­zów­ką  na przy­szłość dla nas. Ja sam z bie­giem cza­su zawę­dro­wa­łem dale­ko poza teren dziś wyzna­cza­ny przez Lan­gu­age Let­ters orazL=A=N=G=U=A=G=E.

Trze­ci tom – któ­ry zresz­tą jest dla mnie naj­bar­dziej eks­cy­tu­ją­cy – nosi tytuł Legend i sta­no­wi prze­druk  kola­bo­ra­cji arty­stycz­nej z tam­te­go okre­su, któ­rą pisa­li­śmy wspól­nie z Bru­cem, Ronem, Ray DiPal­mą i Ste­vem McCaf­fe­rym. Nasza piąt­ka pisa­ła wte­dy wspól­ny wiersz, ukoń­czo­ny na krót­ko zanim zmar­ła Ray. To gigan­tycz­na rzecz, set­ki stron. Lek­cja, któ­ra pły­nie dziś dla mnie z tam­tych przed­się­wzięć, to wyna­laz­czość nie­zmo­żo­na, trak­to­wa­na tak, jak­by od niej zale­ża­ło nasze życie.  A tak­że kre­acja enklaw este­tycz­nej wol­no­ści. Jasne – ta kre­acja jest wyobra­że­nio­wa, ale tutaj moje mot­to brzmi: „tyl­ko wyobra­że­nio­we jest real­ne” (cho­dzi mi o echo zda­nia z Wil­liam­sa: „Only the ima­gi­na­tion is real”)[1].

Pozo­stań­my jesz­cze na moment w tych histo­rycz­nych kli­ma­tach. Jaki był kon­tekst czy też kli­mat, w któ­rym pisa­ło się poezję, ale też ją komen­to­wa­ło mniej wię­cej w cza­sach, w któ­rych for­mo­wa­li­ście się jako gru­pa?

 W poło­wie lat 70. zaczę­li­śmy kwe­stio­no­wać prze­ko­na­nie, że cała poezja musi podą­żać za pew­nym zim­no­wo­jen­nym naka­zem zwią­za­nym z samot­ną jed­nost­ką i domi­na­cją koja­rzo­nej z nią pod­mio­to­wo­ści lirycz­nej. Patro­na­mi tego ide­olo­gicz­ne­go podej­ścia byli Robert Lowell i Robert Frost. Było ono ide­olo­gicz­ne wła­śnie dla­te­go, że nie chcia­ło uznać swo­je­go uwi­kła­nia w ide­olo­gię. Obo­wią­zu­ją­cy dogmat gło­sił, że każ­de­go, kto nie uzna­wał tego rodza­ju for­my, nale­ża­ło uznać za wro­ga pod­mio­to­wo­ści lirycz­nej, a tym samym (jeśli w ogó­le kogoś takie­go się dostrze­ga­ło) wła­śnie za dogma­tycz­ne­go i zaśle­pio­ne­go ide­olo­gią. Pro­blem tkwił więc nie tyle w sto­sow­no­ści jakie­goś kon­kret­ne­go podej­ścia do poezji, ile w hege­mo­nii jed­ne­go podej­ścia eli­mi­nu­ją­ce­go inne w imię… tole­ran­cji.

Już po erze L=A=N=G=U=A=G=E zre­da­go­wa­łem tom zaty­tu­ło­wa­ny The Poli­tics of Poetic Form, któ­ry pod­kre­ślał, że wybo­ry este­tycz­ne są zawsze poli­tycz­ne; nie ma żad­nej posta­wy neu­tral­nej, żad­ne­go obsza­ru „poza” poli­ty­ką – czy też histo­rią – w poezji. Co wię­cej, samo prze­ko­na­nie, że for­ma w poezji pozo­sta­je czymś nie­po­li­tycz­nym, jest nie­od­łącz­ną czę­ścią myśle­nia rodem z zim­nej woj­ny. A to ozna­cza, że pra­ca z wie­lo­ma róż­ny­mi for­ma­mi eks­po­nu­je samo narzę­dzie, pod­wa­ża­jąc tym samym ide­ał jed­no­li­to­ści sty­lu i wyka­zu­jąc, że głos w poezji jest zawsze sztucz­nie spre­pa­ro­wa­ny, że nie ma cze­goś takie­go, jak auten­tycz­ność bez uzna­nia zaaran­żo­wa­nej sztucz­no­ści. Wyobra­żasz sobie, że takie podej­ście nie czy­ni­ło ze mnie czy nie­któ­rych moich towa­rzy­szy ulu­bień­ców w śro­do­wi­skach zwią­za­nych z „The New Yor­ker” czy „The New York Review of Books”, w któ­rych nadal jestem per­so­na non gra­ta.

Inny­mi sło­wy – moja twór­czość w dzie­dzi­nach poezji i poety­ki, jak rów­nież twór­czość wie­lu z tych poetów, do któ­rych mi naj­bli­żej, pozo­sta­ją kon­tro­wer­syj­ne, nawet jeśli jed­no­cze­śnie wywie­ra­ją swój wpływ. Kurz wznie­co­ny przez tam­te potycz­ki dotąd nie opadł.

Rzuć­my okiem na two­ją indy­wi­du­al­ną tra­jek­to­rię. Któ­re wpły­wy este­tycz­ne czy też poetyc­kie były dla cie­bie naj­bar­dziej zna­czą­ce spo­za tych impul­sów, któ­re gene­ro­wa­li­ście sami w obrę­bie poety­ki LANGUAGE. Jak one się zmie­nia­ły? I jak wyglą­da spra­wa z wpły­wem, jaki na cie­bie mia­ły filo­zo­fia i teo­ria? W Pol­sce teo­ria bądź filo­zo­fia to obsza­ry nadal uni­ka­ne w znacz­nych obsza­rach dys­ku­sji i poezji. Nie pomy­lę się chy­ba bar­dzo, jeśli powiem, że mimo róż­nych zmian, na naszej sce­nie nadal bar­dzo sil­nie zazna­cza się pre­fe­ren­cja pod­mio­to­wo indy­wi­du­al­ne­go, nie­rzad­ko głę­bo­kie­go prze­ży­cia. Albo to jest kwe­stia wyso­kie­go pozio­mu kunsz­tu poetyc­kie­go, kon­tro­li spra­wo­wa­nej nad języ­kiem. Jako poeta – jak usta­wiasz się wobec pyta­nia o to, jak poezja żyje obok bądź na obrze­żach, bądź nawet, by się tak wyra­zić, z teo­rii lub filo­zo­fii. Z moje­go punk­tu widze­nia jesteś jed­nym z tych poetów ame­ry­kań­skich, w przy­pad­ku któ­rych taka wymia­na czy też sym­bio­za oka­za­ła się szcze­gól­nie owoc­na i ożyw­cza.

Cały czas śle­dzę i oma­wiam dzia­ła­ją­ce na mnie wpły­wy. Wszyst­ko to jest w książ­kach, któ­re reda­gu­ję, w zbio­rach moich ese­jów. Zacho­wu­ję łącz­ność z tek­sta­mi, któ­re były dla mnie for­ma­tyw­ne we wcze­snej fazie, zarów­no poetyc­ki­mi, jak i filo­zo­ficz­ny­mi. Ale teraz towa­rzy­stwo auto­rów, któ­rych czy­tam, znacz­nie się posze­rzy­ło i w spo­sób natu­ral­ny mam już mniej­szy kon­takt z moimi ulu­bio­ny­mi poeta­mi z cza­sów L=A=N=G=U=A=G=E.

L=A=N=G=U=A=G=E oraz kore­spon­den­cja z tam­tych cza­sów to kon­ste­la­cja sta­no­wią­ca Ben­ja­mi­now­ski roz­błysk – otwie­ra­ją­cy się i oświe­tla­ją­cy to, co było przede mną. W cza­sach tam­tych robót redak­tor­skich nad pismem nie zda­wa­łem sobie do koń­ca spra­wy, jak zna­czą­cy dla L=A=N=G=U=A=G=E – dla tego jak to mia­ło „pra­co­wać” – są poeci, któ­rych nie zna­łem lub zna­łem wła­śnie zbyt sła­bo, by to zna­cze­nie dostrzec. Albo publi­ko­wa­li zbyt póź­no, albo sam ich jesz­cze wte­dy nie odkry­łem. Nadal nie­stru­dze­nie wspie­ram poetów, z któ­ry­mi połą­czy­ły nas sil­ne wię­zy daw­no temu, choć nie zale­ży mi bar­dzo na zacho­wa­niu tym­cza­so­wych afi­lia­cji gru­po­wych z lat 70. Parę lat temu wraz z Tra­cy Mor­ris zre­da­go­wa­li­śmy zbiór poświę­co­ny „naj­lep­sze­mu” pisar­stwu „eks­pe­ry­men­tal­ne­mu” (nie prze­pa­dam za okre­śle­nia­mi „naj­lep­sze” i „eks­pe­ry­men­tal­ne”). To się uka­za­ło w Wesley­an Uni­ver­si­ty Press. Eki­pa zebra­na w tej książ­ce pew­nie naj­le­piej odpo­wia­da na two­je pyta­nie. Dobie­ra­jąc nazwi­ska, kie­ro­wa­łem się jed­nym ogra­ni­cze­niem: cho­dzi­ło o to, żeby NIE włą­czać poetów, któ­rzy byli już w spo­sób zna­czą­cy wyda­wa­ni przed lata­mi 90. To była świa­do­ma decy­zja: cho­dzi­ło o to, by zosta­wić daw­nych przy­ja­ciół i zoba­czyć, na czym sto­ję.

A w spra­wie filo­zo­fii i teo­rii – lek­tu­ry w tych obsza­rach były fun­da­men­tal­ne dla moje­go podej­ścia do poezji i poety­ki od same­go począt­ku. W poezji ame­ry­kań­skiej obec­ne są głę­bo­kie pokła­dy anty-inte­lek­tu­al­ne. Cho­dzi o odma­wia­nie wier­szom ich zna­cze­nia inte­lek­tu­al­ne­go. Wciąż jak naj­bar­dziej daje o sobie znać sil­na nie­chęć do este­tycz­nej i inte­lek­tu­al­nej war­stwy poezji, do eks­po­no­wa­nie jej wer­bal­nej mate­rial­no­ści…

Jak zatem uda­ło ci się wytrwać w takim kli­ma­cie (anty-)intelektualnym, jako arty­ście i poecie? W jaki spo­sób moż­na uży­wać pra­cy poety­ki prze­ciw­ko takie­mu kli­ma­to­wi? Jak pozo­stać wier­nym rdze­nio­wej ame­ry­kań­skiej spu­ściź­nie poetyc­kiej, do któ­rej się odwo­łu­jesz, uni­ka­jąc koniunk­tu­ra­li­zmu, nie sprze­da­jąc się obo­wią­zu­ją­cym, domi­nu­ją­cym tren­dom i pre­fe­ren­cjom kul­tu­ro­wym?

Poety­ka jest nie­ro­ze­rwal­nie czę­ścią mojej pra­cy jako poety i nie da się jej oddzie­lić od mojej poezji. Nie jest jed­nak koniecz­ne, by każ­dy poeta pisał ese­je. Cho­dzi o róż­ne kon­kret­ne przy­pad­ki. Naj­waż­niej­sze jest to, że ist­nie­je coś takie­go jak poety­ka, któ­ra jest – moż­na by pra­wie rzec – duszą każ­de­go wier­sza. Jed­nak by opie­rać się głę­bo­ko oko­pa­nym siłom kon­for­mi­stycz­nym w poezji – i wca­le nie mam na myśli tego kon­for­mi­zmu, któ­ry jest gdzieś tam, na zewnątrz, ale, co może waż­niej­sze, swój wła­sny kon­for­mizm wewnętrz­ny – nale­ży usta­wiać dzie­ło w ramach two­rzo­nych przez poety­kę czy może nawet naświe­tlać  samą poety­kę przez two­rzo­ną poezję.

Przez całe życie twór­cze znaj­do­wa­łem się w sta­nie kon­flik­tu z nie­zwy­kle sil­nie oko­pa­ną gru­pą poetów i kry­ty­ków, któ­rzy „czu­ją  głę­bo­ko”, że takie rze­czy, jak war­stwa inte­lek­tu­al­na czy filo­zo­fia, a być może nawet w ogó­le zbyt roz­le­głe poczy­na­nia lek­tu­ro­we – zamiast takich rze­czy, jak polo­wa­nie czy łowie­nie ryb na otwar­tym morzu, czy wędrów­ki w górach, czy też przy­go­dy sek­su­al­ne bądź nie­uda­ne związ­ki – są wro­giem wypo­wie­dzi poetyc­kiej. Iden­ty­fi­ko­wa­ny z opcją „libe­ral­ną” szef orga­ni­za­cji zwią­za­nej z nad­zo­ro­wa­niem pro­gra­mów ucze­nia cre­ati­ve wri­ting ata­ko­wał mnie jako kogoś „moral­nie odra­ża­ją­ce­go” (moral­ly repu­gnant), co było kry­ty­ką za ucze­nie m.in. Marxa, Wit­t­gen­ste­ina, Foucaul­ta, Ste­in. Za moją poety­kę. Este­tycz­na dege­ne­ra­cja! To się jakoś wią­że ze sta­tu­sem Lowel­la jako moral­ne­go wzor­ca.

Zna­czą­ce jest to, że kil­ko­ro pol­skich poetów (Miłosz, Her­bert i inni), tych, któ­rzy wyka­za­li się hero­izmem emo­cjo­nal­nym i poli­tycz­nym w okre­sie powo­jen­nym, zosta­ło zre­kru­to­wa­nych do tej kam­pa­nii. Jak­by cho­dzi­ło o to, żeby pod­ko­pać, stry­wia­li­zo­wać jak naj­bar­dziej real­ne, a jed­no­cze­śnie bar­dzo inne, choć tak samo koniecz­ne, ide­olo­gicz­ne zma­ga­nia, w któ­re anga­żu­je­my się jako poeci ame­ry­kań­scy sta­ra­ją­cy się opie­rać nie tyl­ko lite­rac­kie­mu kon­for­mi­zmo­wi, ale też glo­bal­ne­mu wymia­ro­wi pań­stwa ame­ry­kań­skie­go wraz ze wszyst­ki­mi jego tyra­nia­mi dzia­ła­ją­cy­mi na polu kra­jo­wym.

Swój naj­now­szy tom – Near/Miss – zamie­rza­łem zaty­tu­ło­wać Aga­inst Feeling, ale tu sło­wo aga­inst mia­ło zna­czyć nie tyle „prze­ciw”, ile  stać w pozy­cji przy­im­ka „o”, jak w wyra­że­niach w rodza­ju „ocie­rać się o coś”. Z tym że tego rodza­ju iro­nii cięż­ko było­by się prze­bić w dzi­siej­szym kli­ma­cie kul­tu­ro­wym, w któ­rym poezja nadal, jak zawsze, rozu­mia­na jest jako sfe­ra pro­duk­cji i kon­sump­cji ład­nie opa­ko­wa­nych prze­żyć oso­bi­stych. W tych regio­nach poetyc­kie rze­mio­sło i warsz­tat rozu­mia­ne są jako śro­dek umoż­li­wia­ją­cy poecie na wyra­że­nie swo­je­go – jak to ują­łeś – „głę­bo­kie­go prze­ży­cia” (gut feeling). Chciał­bym stwo­rzyć roz­róż­nie­nie mię­dzy warsz­ta­to­wym kunsz­tem jako pro­duk­tem, a reto­ry­ką jako pro­ce­sem. Chcę roz­sa­dzić warsz­ta­to­wy kunszt na rzecz poszu­ki­wań inte­lek­tu­al­nie i este­tycz­nie wzbo­ga­co­nej inwen­cji, w któ­rej tym czymś, co się wypo­wia­da w wier­szu, jest nie tyle wyra­ża­ją­ce sie­bie w wier­szu „ja”, ile sam wiersz, któ­ry zna­czy zna­cze­niem świe­żo wyła­nia­ją­cej się w nim for­my. Czyn­ność zna­czą­ca jest tu środ­kiem, nie celem.

Na mój rozu­mek w koń­cu jest tak, że wiersz to nie kukieł­ka brzu­cho­mów­cy dla wyra­ża­nia uczuć poety, ale coś, co – kto by pomy­ślał – ma jed­nak swo­je wła­sne życie.

Sko­ro wspo­mi­nasz dwu­dzie­sto­wiecz­nych poetów cen­tral­nej pol­skiej tra­dy­cji – w Pol­sce nastą­pił waż­ny zwrot poetyc­ki w latach 90. Sta­ła za nim m.in. naj­pierw skon­cen­tro­wa­na, a póź­niej roz­la­na fala wpły­wów pocho­dzą­cych  od poetów nowo­jor­skich, głów­nie Ashbery’ego i O’Hary. Czę­ścią tego zwro­tu była pró­ba uwol­nie­nia poezji pol­skiej od sty­li­styk i tonów umo­ral­nia­ją­cych, koja­rzo­nych z wyraź­nie roz­po­zna­wal­nym pod­mio­to­wym gło­sem. Po latach oddzia­ły­wa­nia tony te dzia­ła­ły jak blo­ka­da. Ten zwrot ozna­czał o wie­le bar­dziej aktyw­ne i ela­stycz­ne, zabar­wio­ne zaba­wą i grą podej­ście do kwe­stii tre­ści i prze­ka­zu wier­sza, autor­skiej inten­cji. W przy­pad­ku nie­któ­rych filo­zo­fów ozna­czał też świa­do­mość waż­nych argu­men­tów i tez filo­zo­ficz­nych, szcze­gól­nie tych, któ­re same powo­ły­wa­ły się na pokre­wień­stwa z lite­ra­tu­rą. Ale pozwól, że dopy­tam cię w spra­wie tego głę­bo­kie­go anty­in­te­lek­tu­ali­zmu poezji ame­ry­kań­skiej. Czy nie jest przy­pad­kiem tak, że nie­któ­rzy naj­waż­niej­si ame­ry­kań­scy poeci XX w. zosta­li wynie­sie­ni na wyży­ny wła­śnie w wyni­ku dys­ku­sji o wyso­kim pozio­mie inte­lek­tu­al­nym? Pierw­szy przy­kład – Ste­vens. Jego z powo­dze­niem i kon­se­kwent­nie czy­ta­no u was w świe­tle zaawan­so­wa­nej filo­zo­fii kon­ty­nen­tal­nej. Nie­tz­sche, Heideg­ger, Der­ri­da, Zizek, Hus­serl – wszy­scy ci filo­zo­fo­wie ode­gra­li ogrom­ną rolę w kry­tycz­nym przy­ję­ciu Ste­ven­sa. Kolej­ny przy­kład – Ash­be­ry. Tu znów mamy dość impo­nu­ją­cy zestaw filo­zo­fów – Emer­son, Der­ri­da, Bar­thes, Foucault, mógł­bym dalej tak wymie­niać. Ci poeci cie­szy­li się więc uzna­niem, a zara­zem oma­wia­no ich w kon­tek­stach teo­re­tycz­nych, któ­re nie nale­żą do wagi lek­kiej.

Zga­dza się. Zawsze cytu­ję Blake’a: „A Tear is an intel­lec­tu­al thing”.

Ste­vens i Ash­be­ry są fun­da­men­tal­ni dla moje­go rozu­mie­nia poezji ame­ry­kań­skiej. Pisa­łem o oby­dwu w kon­tek­stach, któ­re tu suge­ru­jesz. Ale wycho­dzą też poza takie odczy­ta­nia. Jak sta­ram się poka­zać w Pitch of Poetry, Ste­vens i Ash­be­ry – ale tak­że Ste­in, Wil­liams, Tol­son, Riding, Zuko­fsky – a przed nimi Dic­kin­son, Poe i Whit­man – to poeci, któ­rych da się czy­tać rów­no­le­gle do filo­zo­fii, a nie tyl­ko uży­wać filo­zo­fii do ich prze-czy­ta­nia. To zna­czy, że u nich znaj­dzie się jakaś alter­na­ty­wa dla tego, jak pisze się  filo­zo­fię , tak samo jak u Ben­ja­mi­na oraz – jak naj­bar­dziej – Emer­so­na. Co wię­cej, odwró­cił­bym tę zależ­ność i powie­dział, w duchu moich „stu­diów zakrzy­wio­nych”: prze­czy­taj­my tych filo­zo­fów nie­ja­ko „przez” tych poetów. Nie pre­fe­ruj­my jed­nej gru­py ponad dru­gą. Zbyt czę­sto dzie­je się tak, szcze­gól­nie w aka­de­mic­kim odbio­rze poezji, że jest ona trak­to­wa­na jako jakiś symp­tom pew­nej teo­rii. Zrób­my coś inne­go dla odmia­ny – zrób­my Ste­inow­skie czy­ta­nie Wit­t­gen­ste­ina.

Dodam więc jesz­cze coś takie­go, by być dobrze rozu­mia­nym: bada­nia lite­rac­kie bez sku­pia­nia się na samych lite­rac­kich dzie­łach, w szcze­gól­no­ści poezji – to też jest pro­blem.

 Ale wra­ca­jąc do głów­nej kwe­stii, chcia­łem powie­dzieć coś takie­go ‒ kie­dy tacy ludzie jak ja mówią takie rze­czy jak to powy­żej, spa­da­ją na nas gro­my ze stro­ny, by tak ich nazwać, „miło­śni­ków poezji” (poetry hug­gers): okre­śla się nas natych­miast jako zbyt inte­lek­tu­al­nych jak na poetów albo jako tych, któ­rzy odcią­ga­ją poezję od jej praw­dzi­we­go powo­ła­nia, odrzu­ca się nas jako tych, któ­rzy wystę­pu­ją prze­ciw­ko jed­no­st­ce i jej praw­dzi­we­mu gło­so­wi, prze­ciw­ko poetom w ogó­le jako pew­nej gru­pie i ich praw­dzi­we­mu gło­so­wi ‒ oka­zu­je­my się zbyt kon­cep­tu­al­ni, a nawet już w jakimś sen­sie zde­ge­ne­ro­wa­ni. Wystę­pu­je u nas jakieś nie­sły­cha­ne zadę­cie wśród pro­fe­sjo­nal­nych nauczy­cie­li „pisa­nia kre­atyw­ne­go”, któ­rzy pod­kre­śla­ją, że poety­ka otwar­ta na argu­ment filo­zo­ficz­ny, skon­cen­tro­wa­na na języ­ku, sta­no­wi wro­gie wobec esen­cjo­nal­ne­go ducha poezji ame­ry­kań­skiej wypar­cie się jej emo­cjo­nal­ne­go rdze­nia. Więk­szość wiel­ko­na­kła­do­wych, posia­da­ją­cych zasięg ogól­no­kra­jo­wy, ame­ry­kań­skich maga­zy­nów i gazet, chęt­nie iden­ty­fi­ku­ją­cych się jako inte­lek­tu­al­ne, stoi na podob­nych pozy­cjach; sta­wia się w nich poezję na pie­de­sta­le zro­bio­nym z kry­te­riów auten­tycz­no­ści i oso­bi­ste­go świa­dec­twa, a tym samym wła­ści­wie ogra­ni­cza się moc ame­ry­kań­skiej poezji[2].

A tym­cza­sem spra­wa wyglą­da tak: naj­moc­niej­sza ame­ry­kań­ska tra­dy­cja poetyc­ka jest głę­bo­ko filo­zo­ficz­na i palą­co kry­tycz­na wobec samej sie­bie – wobec idei Ame­ry­ki, idei suwe­ren­ne­go pod­mio­tu, wobec kon­for­mi­zmu, wobec róż­nych ogra­ni­czeń nakła­da­nych na myśl, wobec tyra­nii cia­snych sty­li­styk pole­ga­ją­cych na „wyra­ża­niu” sie­bie, któ­re zamiast pie­lę­gno­wać eks­pre­syw­ny wyraz tak napraw­dę go tłu­mią.

Z jed­nej stro­ny w swo­ich wie­lo­let­nich kam­pa­niach bro­nisz spra­wy auto­no­mii este­tycz­nej w poezji, a z dru­giej ta wła­śnie auto­no­mia wyda­je się klu­czo­wa dla rze­czy­wi­ste­go zna­cze­nia poli­tycz­ne­go poezji. Czy to nie para­doks? Możesz to jakoś sko­men­to­wać?

Tak i nie.

Brzmisz jak poli­tyk. Jak jakiś były pol­ski pre­zy­dent.

Mode­lem, któ­ry naśla­du­je dla tego typu odpo­wie­dzi i wie­lu innych spraw, jest Tom Raworth. Kie­dy na przy­kład przed­sta­wia­no mu kon­tro­wer­syj­ny opis sta­nu poezji bry­tyj­skiej i pyta­no, czy ma na ten temat jakieś prze­my­śle­nia, odpo­wia­dał – „tak”.

Ład­nie. Ale tro­chę pona­ci­skam. Czę­ścią upra­wia­nia poli­ty­ki jest wyraź­ne obsta­wa­nie za okre­ślo­ny­mi zbio­ra­mi poglą­dów czy idei. W nie­któ­rych sek­to­rach życia publicz­ne­go taka posta­wa musi owo­co­wać języ­kiem oświad­czeń, stwier­dzeń, zapew­nień, dekla­ra­cji. Inny­mi sło­wy, wkra­cza­my na teren stwier­dzeń praw­dzi­wo­ścio­wych, w któ­rych liczy się inten­cjo­nal­ność roz­mów­cy. Jak ma się inno­wa­cyj­ny aspekt poezji wobec tego aspek­tu komu­ni­ka­cji?

Dla wie­lu róż­nych ludzi poezja ozna­cza wie­le róż­nych rze­czy, nawet w obrę­bie jed­ne­go spo­łe­czeń­stwa, ale w róż­nych cza­sach. Te kon­flik­ty są nie­roz­wią­zy­wal­ne i ta wła­śnie ich nie­roz­wią­zy­wal­ność sta­no­wi o żywot­no­ści poezji. I tak samo jest z poli­ty­ką. W cza­sach L=A=N=G=U=A=G=E ata­ko­wa­no nas za przed­kła­da­nie poli­ty­ki ponad wyraz oso­bi­sty, poli­ty­ki w sen­sie eks­po­no­wa­nia ide­olo­gii; to było w cza­sach, kie­dy domi­nu­ją­cą ide­olo­gią ofi­cjal­nej poezji była jej nie­ide­olo­gicz­ność. Taka poezja po pro­stu odda­la­ła od sie­bie wszel­kie nawią­za­nia do oczy­wi­stych pro­ble­mów poli­tycz­nych (nawet wów­czas, kie­dy wspie­ra­ła mode­lo­wa­nie gło­su jed­nost­ki w kie­run­ku sprze­ci­wu wobec róż­nych nad­użyć). Dzi­siaj nar­ra­cję oso­bi­stą postrze­ga się jako zarów­no słusz­ną moral­nie, jak i poli­tycz­nie: poeci wyraź­nie dekla­ru­ją swo­je prze­ko­na­nia poli­tycz­ne.

Ja doj­rza­łem poli­tycz­nie w 1968 roku i – jak wie­lu towa­rzy­szy w naszej poetyc­kiej spra­wie – byłem bar­dzo zaan­ga­żo­wa­ny w dzia­ła­nia anty­wo­jen­ne, w spra­wę ruchu na rzecz praw oby­wa­tel­skich, w ruch na rzecz rów­no­ści eko­no­micz­nej, spra­wie­dli­we­go dostę­pu do służ­by zdro­wia, oka­zy­wa­łem soli­dar­ność z akty­wist­ka­mi femi­ni­stycz­ny­mi, z dzia­ła­cza­mi ruchu gejow­skie­go. Sta­ra­li­śmy się też prze­ciw­dzia­łać nor­mom moral­nym naszej kul­tu­ry oraz kon­for­mi­zmo­wi. I to się jakoś zga­dza­ło z tym, co robi­li­śmy w poezji – sam wygląd i smak, by się tak wyra­zić, naszej poezji, były poli­tycz­ne: jej for­ma godzi­ła w esta­bli­sh­ment.

Dla wie­lu z nas moral­ność i poli­ty­ka pozo­sta­wa­ły w sta­nie kon­flik­tu.

Poezja słu­ży czę­sto jako pew­na prze­strzeń o zasad­ni­czym zna­cze­niu dla zba­da­nia i pro­mo­wa­nia war­to­ści poli­tycz­nych, ale to ozna­cza rów­nież, że jest ona prze­strze­nią klu­czo­wą dla zba­da­nia samych tych war­to­ści, tego, czym one są, w jaki spo­sób zna­czą i co zna­czą. To mogą być war­to­ści zbli­żo­ne do femi­ni­zmu, mogą się wią­zać z pod­mio­to­wo­ścią queero­wą, wraż­li­wo­ścią eko­lo­gicz­ną, z kwe­stia­mi nie­rów­no­ści eko­no­micz­nej bądź raso­wej. Mogą się one też zawie­rać w ogól­nej awer­sji do kon­for­mi­zmu.

Z takiej poezji, jakiej pra­gniesz, będziesz miał poli­ty­kę, na jaką zasłu­gu­jesz (by przy­swo­ić powie­dze­nie Davi­da Anti­na).

W latach 70. wymy­śli­łem mot­to dla swo­jej twór­czo­ści (cho­ciaż paso­wa­ło też do twór­czo­ści wie­lu innych): „poezja to narzę­dzie, a nie nawóz”. Trzy­ma­łem się go (albo może trze­ba powie­dzieć, że ono do mnie przy­war­ło). Poezja jest poli­tycz­na, ale jako poezja, a nie jako stwier­dze­nie o cha­rak­te­rze poli­tycz­nym. Znasz to sta­re powie­dzon­ko? Że jak masz jakiś prze­kaz, to idź na pocz­tę? Wie­lu poetów i wie­le wier­szy kon­cen­tru­je się ponad wszyst­ko na prze­ka­zie. Ale nawet wów­czas, poli­tycz­ność poezji zawie­ra się nie w tre­ści prze­ka­zu, a w spo­so­bie jej zor­ga­ni­zo­wa­nia – w tym, jak coś jest prze­ka­zy­wa­ne. Ta poli­tycz­ność for­my poetyc­kiej jest abso­lut­nie tak samo waż­na, jak prze­kaz poli­tycz­ny, choć jest czymś innym od nie­go.

Co z kolej wca­le nie ozna­cza, że sztu­ka jest waż­niej­sza niż bez­po­śred­nie dzia­ła­nie. Reflek­sja nad obec­ny­mi w dys­kur­sie publicz­nym meta­fo­ra­mi, roz­po­zna­nie świa­to­twór­czej mocy war­stwy wer­bal­nej języ­ka – to wcho­dzi w każ­dą poli­ty­kę. Zda­ję sobie spra­wę, że poezja w Sta­nach Zjed­no­czo­nych za moje­go życia nie pory­wa sze­ro­kich mas ludz­kich; jeśli to mia­ło­by być celem, to dora­dzał­bym inne medium, inny gatu­nek. (I nie jest tak wca­le dla­te­go, że poeci pod­da­li już spra­wę komu­ni­ka­cji. Wier­sze, któ­re zda­ją się cał­ko­wi­cie sku­pio­ne na kon­kret­nym prze­ka­zie poli­tycz­nym bądź oso­bi­stym, nie radzą sobie wca­le lepiej z fan­to­mo­wo­ścią nasze­go życia publicz­ne­go niż dzie­ła bar­dziej rady­kal­ne for­mal­nie, dla­te­go że publicz­ność wszyst­kich form poetyc­kich jest wąska).

Ale w poezji nie cho­dzi o sku­tecz­ność. Poezja to inte­rak­cja z języ­kiem, któ­ra czę­sto wyłą­cza spraw­ność komu­ni­ka­cyj­ną. Ale jest wła­śnie tak, że poezja ofe­ru­je tę swo­ją war­tość tym, któ­rzy usi­łu­ją sfor­mo­wać sku­tecz­ne argu­men­ty poli­tycz­ne. Ona spra­wia, że będziesz lepiej rozu­miał, o czym mówisz.

Paru moich przy­ja­ciół ruszy­ło ostat­nio z kam­pa­nią pod hasłem „Pisa­rze prze­ciw Trum­po­wi” i popro­si­li uczest­ni­ków o napi­sa­nie krót­kich wypo­wie­dzi, a następ­nie prze­czy­ta­nie ich i nagra­nie tych odczy­tów w for­mie wideo. Mój komu­ni­kat jest bez­po­śred­ni i pole­micz­ny. Nie jest wier­szem. Bo moje obo­wiąz­ki jako oby­wa­te­la nie koń­czą się na poezji. One zawie­ra­ją w sobie zarów­no bez­po­śred­niość takich oświad­czeń, jak i inne for­my pro­te­stu. A z dru­giej stro­ny moje obo­wiąz­ki jako oby­wa­te­la nie koń­czą się na przed­sta­wia­niu takich publicz­nych wypo­wie­dzi.

Nie­któ­rych poetów uwa­ża się za repre­zen­ta­tyw­nych dla danej spra­wy, czy tego chcą, czy nie. Czy Celan jest poetą poli­tycz­nym, kie­dy widzi się w nim Żyda, któ­re­mu uda­ło się prze­trwać, poetę, któ­ry repre­zen­tu­je wymor­do­wa­nych w Euro­pie Żydów, a z dru­giej stro­ny anty-poli­tycz­nym, kie­dy widzi się w nim poetę, któ­ry chce się wyła­mać z języ­ka obar­czo­ne­go zada­niem repre­zen­to­wa­nia rze­czy­wi­sto­ści? Dla mnie to jed­na z tych rze­czy, któ­re sta­no­wią o wiel­ko­ści Cela­na: że może­my czy­tać jego dzie­ło przy pomo­cy tych kon­ku­ru­ją­cych ze sobą ram. Tyl­ko nie­któ­rzy poeci postrze­ga­ni są przez pry­zmat ich toż­sa­mo­ści etnicz­nej i raso­wej. Lowel­la i Fro­sta rzad­ko osa­dza się w kon­tek­ście pod­kre­śla­ją­cym, że byli to bia­li męż­czyź­ni i chrze­ści­ja­nie, bo w poezji ame­ry­kań­skiej ta toż­sa­mość ucho­dzi za uni­wer­sal­ną. Z pew­no­ścią nie­któ­rzy z ich naj­za­go­rzal­szych zwo­len­ni­ków byli­by prze­ciw­ni pod­kre­śla­niu ich rasy czy etnicz­no­ści, bo było­by to postrze­ga­ne jako gest w jakiś spo­sób umniej­sza­ją­cy zna­cze­nie ich wier­szy. Żydzi i Czar­ni są ozna­cze­ni jako „inni”, a bia­li jako „swoi”.

Tak wie­le zale­ży od tego, co masz na myśli, kie­dy mówisz „poli­ty­ka”.

I jesz­cze taki przy­kład z ostat­nich zda­rzeń. Slo­gan Demo­kra­tów na wybo­ry 2020 roku brzmi: „Build Back Bet­ter”. Pomyśl­my teraz, co by było, gdy­bym zechciał z tego zro­bić wer­bal­ne dzie­ło sztu­ki. Jego natych­mia­sto­wa instru­men­tal­ność wów­czas zni­ka:

Build back
bet­ter, Bud­dy – [3]

Piszesz gdzieś, że chcesz „poety­ki poety­ki”. A z kolej przy­glą­da­jąc się two­im eks­plo­ra­cjom na linii Stein‒Wittgenstein, w obrę­bie myśle­nia o zna­cze­niu jako wyni­ku „gry języ­ko­wej”, przy­cho­dzi mi do gło­wy, że two­ją poezję moż­na by scha­rak­te­ry­zo­wać jako „grę gier”.

W 1972 roku napi­sa­łem pra­cę aka­de­mic­ką o Wit­t­gen­ste­inie i Ste­in. Od tam­tych cza­sów Wit­t­gen­ste­in był klu­czo­wą posta­cią w moim życiu. Nie­miec­kim sło­wem, któ­re­go on użył, jest spiel, co moż­na też prze­tłu­ma­czyć jako „zaba­wa”. Poezja jest nie tyle grą, ile sta­łym dzia­ła­niem, spo­so­bem na pra­cę w języ­ku, w któ­rym włą­cza się pew­ną celo­wą „jało­wość” – nie jest to jakaś kom­plet­nie dowol­na zaba­wa, bo nie sądzę, by jaka­kol­wiek zaba­wa była w ogó­le „dowol­na”. Mówi­my raczej o ulot­nych momen­tach per­for­ma­tyw­ne­go zatra­ce­nia, w któ­rych brzmie­nie i rytm pro­wa­dzą myśl.

Tak mi się w każ­dym razie zda­je.

Gdzie pro­wa­dzą cię takie momen­ty?

W wier­szach sta­ram się wyobra­zić sobie inny świat, z inny­mi war­to­ścia­mi, uży­wa­jąc do tego języ­ka, któ­ry nie jest już instru­men­tal­ny. Chcę też uka­zy­wać pozy­cje i dekla­ra­cje poli­tycz­ne w świe­tle saty­rycz­nym.

Życie nie­zi­ro­ni­zo­wa­ne nie jest war­te życia.