Wymknąć się każdemu bogu

W „Dowo­dzie z toż­sa­mo­ści” Jerzy Jar­nie­wicz robi to, co dziś moż­na w poezji zro­bić naj­lep­sze­go: uży­wa iro­nii tak, by mru­gnę­ła do nas i wska­za­ła poza sie­bie. Tytuł nowe­go tomu Jar­nie­wi­cza jest iro­nicz­ny, ale to iro­nia z dru­gim dnem, czy może z dru­gą – albo n‑tą – powierzch­nią, bo iro­nia w tych wier­szach pro­du­ku­je świa­tło hory­zon­tal­ne, łamią­ce się pod wie­lo­ma kąta­mi, wydo­by­wa­ją­ce wie­le płasz­czyzn. Oczy­wi­ście o toż­sa­mo­ści, o byciu „skądś” poeta taki, jak Jar­nie­wicz może dziś mówić tyl­ko z iro­nią, czę­sto gorz­ką. Wier­sze w nowym tomie Jar­nie­wi­cza poczy­na­ją się od słów, któ­re mają nas posta­wić na twar­dym, zda­wa­ło­by się, grun­cie, i stop­nio­wo, każąc nam obra­cać w ustach zna­ki i nazwy pew­no­ści, ową domnie­ma­ną nama­cal­ność roz­pusz­cza­ją w coraz bar­dziej prze­źro­czy­stej wodzie języ­ka nasze­go powsze­dnie­go, zosta­wia­jąc nas z fra­ze­sem wytar­tym na wylot, nie­szczel­nym jak sko­ro­do­wa­ne naczy­nie.

Ale nie do koń­ca. W „Dowo­dzie z toż­sa­mo­ści” Jar­nie­wicz wra­ca – mimo wszyst­ko – do sie­bie. Oczy­wi­ście miej­scem prze­zna­cze­nia tego powro­tu nie jest Łódź, choć taka moż­li­wość wyda­je się być roz­pa­try­wa­na, lecz wła­sna poezja i kon­se­kwen­cje wcze­śniej poczy­nio­nych poetyc­kich wybo­rów. „Dowód” Jar­nie­wi­cza prze­ko­nu­je, że na każ­de­go cze­ka­ją jemu prze­zna­czo­ne for­my i tema­ty, któ­re wybie­ra­ją nas sobie i żyją przez nas, a nam się zda­je, że to my je wybie­ra­my i my je poru­sza­my. W swo­im nowym zbio­rze Jar­nie­wicz cyze­lu­je coraz bar­dziej zamknię­tą for­mę, dopro­wa­dza­jąc do wrze­nia rodzaj wypo­wie­dzi, któ­rą komu­ni­ku­je się z czy­tel­ni­kiem od kil­ku lat. Oczy­wi­ście mam na myśli wrze­nie w tem­pe­ra­tu­rach bar­dzo ujem­nych, przy któ­rych oddech jest cie­czą będą­cą w sta­nie kru­szyć cia­ło, albo cia­ła sta­łe, w któ­rych zim­no spa­la tak, jak ogień.

Wie­le lat temu, jesz­cze jako jego stu­dent, posze­dłem posłu­chać Jar­nie­wi­cza, gdy czy­tał ze swo­je­go dru­gie­go tomu „Roz­mo­wa będzie moż­li­wa”. Jar­nie­wicz powie­dział wte­dy, że pisał pod wpły­wem lek­tu­ry Biblii, w szo­ku tą lek­tu­rą spo­wo­do­wa­nym. Jar­nie­wicz powa­dził się bowiem z Bogiem Sta­re­go Testa­men­tu, Bogiem okrut­nym, krwa­wym, mści­wym, patriar­chal­nym. By odre­ago­wać szok, zażar­to­wał sobie i zaczął Boga-Ojca roz­pusz­czać w kobie­cej nie­ozna­czo­no­ści żywe­go sre­bra języ­ka przy pomo­cy zabaw gra­ma­tycz­nych i lek­sy­kal­nych. Zwró­cił prze­ciw Bogu jego wła­sną stra­te­gię – nie­obec­ność – i ska­zał Go na bycie w śla­dzie: w zaim­ku, któ­ry mamy „zamiast two­je­go imie­nia”, odwra­ca­jąc tym samym meta­fo­ry­kę Ewan­ge­li­sty i topiąc nama­cal­ność, nawet cie­le­sną, w żywio­le nie­ozna­czo­no­ści: „a cia­ło sło­wem się stało/i miesz­ka­ło mię­dzy nami”. Zaimek, jak każ­da inna część mowy, to tyl­ko jed­no puste oko w wiel­kiej sie­ci, w któ­rą moż­na uwi­kłać naj­więk­sze nawet imio­na. Nie­obec­ność Jed­ne­go Imie­nia może być prze­strze­nią swo­bo­dy, w któ­rej snu­je się i ple­cie sieć powią­zań, a w jej splo­tach prze­kaz nie­obec­ne­go Boga oka­zu­je się tyl­ko jed­ną z wie­lu mito­lo­gii. W „Dowo­dzie z toż­sa­mo­ści”, w swo­im jak dotąd naj­lep­szym i naj­waż­niej­szym tomie, Jar­nie­wicz sta­je z powa­gą, któ­ra cecho­wać może tyl­ko zde­kla­ro­wa­ne­go iro­ni­stę, przed wybo­rem doko­na­nym wów­czas. A wybór ten jest dla poety wią­żą­cy, i to coraz moc­niej. Otóż Bóg też lubi żar­ty: obja­wił się ponow­nie w tym, co nie­ozna­czo­ne. Jeśli Bóg jest tym, co stwa­rza, to dziś bogiem jest owa nie­na­ma­cal­na, nie­zmie­rzo­na sieć powią­zań, któ­ra nas ple­cie – a nie odwrot­nie – a póź­niej pru­je. Bóg powra­ca jako idea tego co wią­że, co ogra­ni­cza, stwa­rza i nisz­czy.

Jar­nie­wicz jako znaw­ca lite­ra­tu­ry bry­tyj­skiej, a szcze­gól­nie poezji z Wysp, zna impe­ra­tyw zda­wa­nia sobie spra­wy, któ­ra jest godzi­na – w życiu wła­snym, ale przede wszyst­kim całej kul­tu­ry. Podob­no Pound uza­sad­nił swo­je upodo­ba­nie do wier­szy mło­de­go Elio­ta, twier­dząc, że autor „Pru­froc­ka” jest jed­nym z nie­wie­lu, któ­rym nie trze­ba uprzy­tom­niać, na jakiej kart­ce otwar­ty jest kalen­darz. U Jar­nie­wi­cza to spoj­rze­nie w kalen­darz odby­wa się nie­mal bez­wied­nie. W „Nie­po­zna­kach”, poprzed­nim tomie wyda­nym w roku 2000, wyraź­na jest świa­do­mość zależ­no­ści od arbi­tra­żu liczb i dat. Zmia­na w ukła­dzie kil­ku cyfe­rek wystar­czy, by cała połać kul­tu­ry zwa­na „wie­kiem dwu­dzie­stym” odła­ma­ła się i zaczę­ła od nas odda­lać, a poeta wie, iż roz­ko­ja­rzo­na współ­cze­sna świa­do­mość nie jest zbyt selek­tyw­na i raczej woli odkła­dać wszyst­ko do jed­nej szu­fla­dy z napi­sem „prze­szłość” niż tru­dzić się nawet nie­zbyt sub­tel­ny­mi roz­róż­nie­nia­mi. W „Nie­po­zna­kach” czy­ta­my: „wiek dwu­dzie­sty sta­je się powoli/wiekiem dziewiętnastym//selavy, Mar­ce­lu”. Świa­do­mość histo­rycz­na to zanie­dba­ne i nie­zbyt dobrze posor­to­wa­ne repo­zy­to­rium kul­tu­ro­wych odnie­sień.

W „Dowo­dzie z toż­sa­mo­ści” temat naszych ułom­nych prób pra­wi­dło­we­go odna­le­zie­nia się w kul­tu­ro­wej „teraź­niej­szo­ści” jest roz­wi­ja­ny. Dla Jar­nie­wi­cza „być w cza­sie” to „być na cza­sie”, to wejść w sys­tem kul­tu­ro­wych odnie­sień, ode­brać szum kodów i nazw, na któ­re skła­da­ją się imio­na pio­sen­ka­rzy i poetów z róż­nych stu­le­ci, język mediów i tzw. „oso­bo­wo­ści medial­ne” (jeden z wier­szy wychwy­tu­je z szu­mu nazwi­ska Pień­kow­skiej, Jene­ral­skie­go, Dur­czo­ka), wia­do­mo­ści spor­to­we z róż­nych lat, popo­we i fil­mo­we szla­gie­ry. Oczy­wi­ście Jar­nie­wicz już wcze­śniej poka­zał, że potra­fi wyko­rzy­stać nici, któ­ry­mi szy­te jest aku­rat homo­ge­nicz­ne kul­tu­ro­we wdzian­ko. Jed­nak „Dowód” wpro­wa­dza nowy motyw do zabaw w zga­dy­wa­nie swo­je­go „gdzie i kie­dy”. Oto Jar­nie­wicz zaczy­na przy­glą­dać się tym obsza­rom morza odnie­sień, po któ­rych dry­fu­ją infor­ma­cje nie­mal urzę­do­we: takie jak miej­sce zamiesz­ka­nia, czy imię i nazwi­sko.

Zaba­wa w „Dowo­dzie” pole­ga na naiw­nym zaglą­da­niu sobie w doku­men­ty. Jar­nie­wicz pró­bu­je nas prze­ko­nać, że pró­ba dotar­cia do nama­cal­nych danych o swo­jej „oso­bie”, o sobie jako pod­mio­cie nie­ko­niecz­nie „lirycz­nym”, sta­ła się jego nową obse­sją. Cała seria wier­szy zaczy­na się oświad­cze­niem „tu miesz­kam” uży­tym w roz­ma­itych kom­bi­na­cjach. Stwier­dze­nie to łączy się czę­sto z roz­wa­ża­nia­mi o imie­niu; imię jest inną wer­sją miej­sca na mapie, rodza­jem prze­strzen­ne­go przy­pi­sa­nia. „Tu mieszkam,/stąd moje imię” dowia­du­je­my się z wier­sza tytu­ło­we­go. „Tu miesz­kam i takim mnie widzisz” czy­ta­my w „Bie­gu na orien­ta­cję”. We wszyst­kich jed­nak przy­pad­kach dekla­ra­cje tego rodza­ju zosta­ją pra­wie natych­miast obna­żo­ne jak rodzaj języ­ko­wej gry i gestu. Wstęp­ne stwier­dze­nia są, jak wie­my z wier­sza otwie­ra­ją­ce­go tom, „grą naskór­ko­wą”, któ­ra jed­nak „z zasa­dy nie ma koń­ca”, trwa wciąż, i, miast ustę­po­wać głę­bi, zamknię­ciu i pew­no­ści, anga­żu­je coraz roz­le­glej­sze powierzch­nie, roz­pusz­cza­jąc jed­no­znacz­ne komu­ni­ka­ty w roz­two­rze innych gier języ­ko­wych, któ­rych wytar­ta fra­ze­olo­gia zama­zu­je obraz. Weź­my na przy­kład wyra­że­nie „umów­my się”, któ­re robi­ło ostat­nio karie­rę w narze­czach codzien­no­ści. Ma ono praw­do­po­dob­nie nakre­ślić cho­ciaż zarys pew­niej­sze­go grun­tu dla roz­mo­wy. Efekt bywa odwrot­ny; umo­wy są czę­sto zry­wa­ne. Tak więc, gdy Jar­nie­wicz otwie­ra „Pokój” oznaj­mie­niem „Tu, umów­my się, miesz­kam”, takie „miesz­ka­nie” od pro­gu wier­sza zaczy­na roz­pusz­czać się wśród wie­lu sko­ja­rzeń i odnie­sień. Jego „pokój” sta­je się echem przy­god­no­ści takich, jak histo­ria kra­ju i języ­ka:

Mogę oprzeć się o ścia­nę,
gdy „opór” budzi śmiech,

albo prze­bić gło­wą szy­bę,
mur zosta­wia­jąc czwór­kom

z mar­mu­ru
lub z Mariensz­ta­tu

Osta­tecz­nie „pokój” jest fan­ta­sma­go­rycz­nym maja­kiem pija­ne­go cza­su, któ­ry nie obie­cu­je żad­nej przy­szło­ści, a więc żad­nej pew­no­ści:

pokój [jest] miej­scem na przy­szłość
wczo­raj­szym

Kolej­ne wier­sze w tomie, z coraz więk­szą naiw­no­ścią, ale i upo­rem, kon­ty­nu­ują pró­by prze­do­sta­nia się pod spód „gry naskór­ko­wej”, cier­pli­wie nicu­jąc fra­ze­olo­gię dnia codzien­ne­go. „Loka­to­rzy” przed­sta­wia­ją się powtó­rzo­ną z wcze­śniej­sze­go wier­sza fra­zą, usta­wio­ną w nie­co innym, choć rów­nie zna­jo­mym, kolo­kwial­nym towa­rzy­stwie: „Tu miesz­kam, powiedzmy/A resz­ta pój­dzie jak z płat­ka”. Dokąd pro­wa­dzi ta naiw­ność? Mimo iż Jar­nie­wicz przy­zna­je w „Poko­ju”, że jego upór, lub „opór”, może budzić śmiech, to jed­nak śmiech powi­nien ustą­pić zasta­no­wie­niu. Zaczy­na­my rozu­mieć, że mówi się tak, jak się żyje, a żyje się w auto­ma­ty­ce języ­ko­wej gry. Rzecz w tym jed­nak, iż jeśli nie ma nic prócz gry, jeśli całość bycia opla­ta cia­sna sieć syn­tag­ma­tycz­nych powią­zań, to gra, jako jedy­na rze­czy­wi­stość, sta­je się zaję­ciem dość poważ­nym i stąd patos tej poezji. Morze fra­ze­su, z któ­re­go czer­pie­my nasze umo­wy sta­je się pod­sta­wo­wym i jedy­nym rezer­wu­arem sen­sów: źró­dłem histo­rii zbio­ro­wej i oso­bi­stej. Zbior­nik wytar­tych i wyświech­ta­nych zna­czeń nas prze-zna­cza i tyl­ko w nim i poprzez nie­go odkry­wa­my swo­je prze­zna­cze­nie. Oto w poezji Jar­nie­wi­cza widzi­my się obję­ci przez żywioł języ­ko­wej przy­god­no­ści, któ­ry poprzez nie­ustan­ną ewo­lu­cję sta­ra się nas umniej­szyć, pomi­nąć, zetrzeć, jak gum­ka ście­ra ołów­ko­wy zapis. Praw­dzi­wą obse­sją i praw­dzi­wym brze­mie­niem jest nie iden­ty­fi­ka­cja miej­sca i nie imię, jak Jar­nie­wicz suge­ru­je w mot­cie wier­sza tytu­ło­we­go, lecz nasze zapo­mi­na­nie imion i, w efek­cie, nasze zni­ka­nie. Rze­czy giną w nie­ob­ję­tym pro­ce­sie ście­ra­nia się zna­czeń, któ­ry doty­ka spraw zda­wa­ło­by się tak twar­dych i odpor­nych na zmia­nę jak geo­lo­gia pla­ne­ty.

Sieć, któ­ra nas opla­ta to sieć nie­pew­no­ści i pomy­łek, a naszym prze­zna­cze­niem jest być zapi­sy­wa­nym przez ewo­lu­ują­cą machi­nę śle­pych prze­ina­czeń. Czy pamię­ta­my, jak napraw­dę ma na imię Madon­na? I o któ­rą Madon­nę cho­dzi? Czy pamię­ta­my, kto napraw­dę wszedł jako pierw­szy na Eve­rest i czy pora­dzi­my sobie z wier­szem „W kolej­ce” bez wie­dzy o tym, kim był Ten­zing? A nawet jeśli poszpe­ra­my w Sie­ci i dowie­my się, że cho­dzi o Ten­zin­ga Nor­gaya (Nor­kaya?) – Szer­pę, któ­ry pomógł Hillary’emu zdo­być Eve­rest w (kie­dy to było?), to czy jeste­śmy nadal pew­ni, ze Eve­rest pozo­sta­je naj­wyż­szym szczy­tem, szcze­gól­nie po lek­tu­rze „Ostat­nie­go mio­tu”, wier­sza pomy­łek, w któ­rym Jar­nie­wicz nawią­zu­je do kło­po­tów z K‑2: „na naszych oczach K‑2/powoli zamie­nia się w fikcję/nie do zdo­by­cia”? A co jeśli to wła­śnie imio­na two­rzą histo­rię, naro­do­wą i oso­bi­stą. W świe­cie prze­ina­czeń histo­ria łatwo zle­wa się z ele­men­ta­mi dzie­cię­cych mito­lo­gii i stra­chów, w któ­rych wro­go­wie ludo­wej ojczy­zny, jak Hup­ka i Cza­ja, koeg­zy­stu­ją na jed­nym pla­nie z mówią­cym po nie­miec­ku Win­ne­tou.

Mity, prze­ina­cze­nia, lite­rów­ki dyk­tu­ją zapis świa­do­mo­ści. Poety­ka bycia w cza­sie i na cza­sie: ście­ral­ność – języ­ko­wa i geo­lo­gicz­na, nie­pew­ność – jak naj­bar­dziej egzy­sten­cjal­na, a nad tym wszyst­kim nimb przy­god­no­ści, któ­ra każe pamię­tać, że wie­dza dnia dzi­siej­sze­go to błąd jutra. Język jest żywio­łem nie­ob­ję­tym, któ­ry rośnie wraz z licz­bą mówią­cych. Już Gom­bro­wicz ostrze­gał w „Dzien­ni­ku”, że pod­sta­wo­wym pro­ble­mem współ­cze­sno­ści jest ilość: ilość mediów, spi­ke­rów, słu­cha­czy, czy po pro­stu ilość ludzi, z któ­rych każ­dy coś mówi i jest zarów­no pod­mio­tem jak i przed­mio­tem wie­dzy ogól­nej. Dla­te­go zain­te­re­so­wa­nie wie­lo­ścią, nie jest dziś kwe­stią wybo­ru, jak zda­wał się suge­ro­wać Adam Zaga­jew­ski w wywia­dzie dla „Prze­kro­ju”, prze­strze­ga­jąc piew­ców wie­lo­ści przed karą „roz­pa­du”. Wie­lość, na dobre czy na złe, jest dzi­siaj sytu­acją daną poecie nie­odwo­łal­nie – wie­lość poprze­dza poetę. Sam Zaga­jew­ski wyda­je się igno­ro­wać fakt, iż gdy wypo­wia­da swo­je zda­nie na łamach cza­so­pi­sma wyraź­nie zno­szą­ce­go podział na kul­tu­rę „gło­su wyso­kie­go” i kul­tu­rę popu­lar­ną, wpi­su­je się w wie­lość – w szum – auto­ma­tycz­nie. Zaga­jew­ski bro­ni jed­no­gło­so­wo­ści, same­mu będąc jed­nym z wie­lu gło­sów. Każ­da wypo­wiedź ma nie­zli­czo­ną ilość moż­li­wych kon­tek­stów i Jar­nie­wicz wyko­rzy­stu­je to, gdy prze­stro­gą Zaga­jew­skie­go kar­mi jeden ze swo­ich wier­szy. Tęsk­no­ta za Jed­nią, któ­ra pobrzmie­wa w uty­li­zo­wa­nym przez Jar­nie­wi­cza cyta­cie, to tyl­ko wyci­nek nie­ob­ję­tej gamy ludz­kich tęsk­not i rzecz w tym, by to, co w wie­lo­ści nas nice­stwi nie Jed­nią zwy­cię­żać, a wie­lo­ścią. Meto­dą może być inna tęsk­no­ta, ta, za któ­rą opo­wia­da się Jar­nie­wicz, czy­li zain­te­re­so­wa­nie bogac­twem szcze­gó­łów. Wie­lo­ści nie da się usu­nąć, ale moż­na się nią delek­to­wać. Jar­nie­wicz nie wymie­ni bogac­twa doświad­cze­nia – któ­re w „Wier­szu z cyta­tem z Prze­kro­ju” repre­zen­tu­je jed­nym ze swo­ich ulu­bio­nych obra­zów: róż­no­rod­no­ścią warzyw i owo­ców – na hipo­te­zę ste­ryl­nej Cało­ści.

Nie tyl­ko jed­nak este­tycz­ne upodo­ba­nia naka­zu­ją rze­tel­ne zmie­rze­nie się z wie­lo­ścią. Żeby unie­waż­nić wie­lość, trze­ba by odwró­cić wek­tor bio­lo­gii: „Dziś w nocy na szczę­ście czas nas zwie­lo­krot­ni”. Tyl­ko czy „na szczę­ście”? Wie­lość ma wie­le aspek­tów i miłość do niej to uczu­cie trud­ne, a sytu­acja dana nie musi być zawsze sytu­acją lubia­ną. U Jar­nie­wi­cza, prócz bogac­twa doświad­cze­nia, wie­lość to przede wszyst­kim przy­god­ność, któ­ra wpi­su­je błąd i prze­mi­ja­nie w każ­dą chwi­lę mówie­nia i bycia. I tu koń­czą się żar­ty. Poecie, któ­re­mu iro­nia nicu­je każ­dą pew­ność, żywioł nie­pew­nych gier pod­su­wa nagle motyw jak naj­bar­dziej reali­stycz­ny, wią­żą­cy wie­lu z nas do naszych miejsc, wła­śnie dla­te­go, że są to miej­sca utka­ne z nie­pew­no­ści. W wier­szu „Loka­to­rzy”, Jar­nie­wicz kre­śli przy­gnę­bia­ją­cy por­tret jak­że reali­stycz­nie pol­skiej zbio­ro­wo­ści:

W czte­rech jak co dzień ścia­nach
dwu­wy­mia­ro­wej prze­strze­ni

nie­któ­rzy stu­diu­ją mapy a innym
w pię­ty ucie­ka

dusza, lub sypie się dom, o któ­rym mówią,
że jest loka­tą na życie

Nasze domy, tak jak nasze prze­ko­na­nia, są czymś innym niż myśle­li­śmy: makie­tą, kru­chą atra­pą fał­szy­wych zapew­nień, symu­la­cją, taką jak histo­ria, któ­rą pró­bu­je się dla nas kle­cić przy pomo­cy powtó­rzeń, coraz bar­dziej nie­po­rad­nych i żało­snych w obli­czu żywio­łu zmia­ny. Pró­by nada­nia sta­ło­ści, narzu­ce­nia nam kon­kret­ne­go poglą­du na histo­rię są śmiesz­ne, jak horo­skop w bru­kow­cu:

Ostat­ni dzień sierp­nia. Wie­czo­rem spo­dzie­waj się
Czło­wie­ka z żela­za. Histo­ria skła­da się z powtó­rek.

A jed­nak w tej śmiesz­no­ści toczy się nasze życie i z niej bie­rze się nasza śmierć. W cyto­wa­nych powy­żej „Loka­to­rach”, nie­ozna­czo­ność i egze­ma blo­ko­wisk są naskór­ko­wą wer­sją śmier­ci wszech­obec­nej. Tro­py wier­sza wio­dą ze smut­kiem przez nazwy zna­jo­mych ulic zawsze w jed­nym kie­run­ku:

Nie­któ­rzy umrą, a inni
będą im dep­tać po pię­tach,

odwra­ca­jąc zły wzrok od sie­bie
jak bieg fina­ło­wy zda­rzeń

Nasze gry zamy­ka­ją nas w sobie. Nasz „Bieg na orien­ta­cję” „moż­na roze­grać na plan­szy”, wzdłuż kar­to­gra­ficz­nie roz­ry­so­wa­nych, z góry dla nas prze­pi­sa­nych ście­żek zwy­kło­ści. I choć to tyl­ko makie­ta, to domy­śla­my się, iż jest kom­plet­na, jak owa mapa z Bor­ge­sa, któ­ra dokład­nie odwzo­ro­wa­ła i pokry­ła cały ląd. A więc gra­jąc z makie­tą, gra­my o wszyst­ko. Jar­nie­wicz gra o sie­bie, o czy­tel­ni­ka, o zna­le­zie­nie spo­so­bu na bycie w świe­cie nie­pew­no­ści, roz­pa­du i śmier­ci. Jego stra­te­gią jest wnik­nię­cie w nie­pew­ność i dla­te­go jego gra jest grą z obec­no­ścią, z nazwa­mi. „Tu miesz­kam” Jar­nie­wi­cza odsy­ła nas do Łodzi, któ­ra sta­je się nie­zwy­kle nośną meta­fo­rą ście­ral­no­ści. Łódź to model pol­skich trans­for­ma­cji, punkt ogni­sko­wy zmian, pre­pa­rat doświad­czal­ny. To mia­sto, któ­re­go jesz­cze nie tak daw­no, przyj­mu­jąc ska­lę pamię­ci nie­se­lek­tyw­nej, nie było. Póź­niej uro­sło nagle, a teraz wyda­je się roz­my­wać. To mia­sto pubów i tech­no, bo eks­ta­tycz­ny odlot prze­sła­nia nie­wy­god­ną świa­do­mość zni­ka­nia. Ponie­waż jed­nak zanik jest przy­pa­dło­ścią uni­wer­sal­ną, cze­mu nie miał­by się z Łodzią iden­ty­fi­ko­wać nawet czło­wiek, któ­ry czę­sto bywa w innych mia­stach.

W „Wietrz­nym mie­ście Łódź”, dum­nej wiecz­no­ści nie­któ­rych miast prze­ciw­sta­wio­na jest ulot­ność Łodzi:

Wiatr prze­wie­wa na wylot
nie­ru­cho­me mia­sto.

Nigdy nie umia­ło się kole­bać
a rości sobie pre­ten­sje.

W powie­trzu stoi
nie­za­miesz­ka­ny wie­żo­wiec

W takich wer­sach poeta prze­zwy­cię­ża fra­zes i prze­no­si nas ku nie­sa­mo­wi­to­ści naszej sytu­acji. Zna­my te gma­chy, ich kor­po­ra­cyj­ne pre­ten­sje, z któ­rych póź­niej zosta­je tyl­ko sur­re­alizm. Ich smu­tek łączy nas z prze­mi­ja­niem, ze świa­tem, któ­ry za moment będzie już ist­niał tak, jak w kul­tu­ro­wej sie­ci ist­nie­ją szep­ty umar­łych. Dopie­ro poprzez doświad­cze­nie nasze­go zni­ka­nia wagę nabie­ra fra­zes „tu miesz­kam”. Pły­ną­cy w rucho­mym powie­trzu pusty wie­żo­wiec to fan­ta­sma­go­rycz­ne wid­mo zni­ka­nia nasze­go wspól­ne­go, to obraz świa­ta odre­al­nio­ne­go, któ­ry uzy­sku­je się przez dogłęb­ne doświad­cze­nie śmier­tel­no­ści. W takich wer­sach Jar­nie­wicz wykra­cza poza iro­nię i kreu­je głos, któ­ry mówi z prze­strze­ni odwrot­nej do naszej.

Pomi­mo oczy­wi­stej ewo­lu­cji warsz­ta­to­wej i for­mal­nej, u Jar­nie­wi­cza gra toczy się, tak jak kil­ka tomów wstecz, o moż­li­wość wypo­wie­dzi, o to, czy roz­mo­wa będzie moż­li­wa. Gra to zma­ga­nie z żywio­łem, któ­ry nas nazna­cza. Sieć odnie­sień kul­tu­ro­wych obna­ża nas jako tym­cza­so­we punk­ty prze­ci­na­nia się związ­ków fra­ze­olo­gicz­nych, któ­re nas ze sobą krzy­żu­ją, by nas ukrzy­żo­wać. Wyobraź­nia języ­ko­wa auto­ra „Dowo­du” jest wyobraź­nią hory­zon­tal­ne­go morza powią­zań i przy­le­gań, czy­li wyobraź­nią syn­tag­ma­tycz­ną, ale jego syn­tag­ma­ty to nasze styg­ma­ty: przy­bi­ja­ją nas one do drew­na fra­ze­su. Jar­nie­wicz obrał dro­gę przez języ­ko­wy czy­ściec: swo­jej szan­sy na „zna­cze­nie”, albo na „mówie­nie”, doszu­ku­je się w podró­ży przez obszar języ­ko­wej nico­ści, w zanu­rze­niu się po usta w morzu mar­twej meta­fo­ry, któ­re­go owo­ce są tyl­ko żar­tem, krzy­kli­wym zapi­sem w kar­cie dań:

Piz­za w Ust­ce z owo­ca­mi morza,
a za oknem morze, ale bez owo­ców.

Mar­twe?

Przed laty Jar­nie­wicz pisał w „Wier­szu ostat­nim”, utwo­rze, któ­ry zamy­kał tom „Roz­mo­wa będzie moż­li­wa”: „gorą­cy czajnik/z zim­ną jak śmierć wodą/która wypeł­ni ci usta”. Mówić z wodą nabra­ną w usta, to mil­czeć, czy­li mówić do sie­bie: „w milczeniu/z sobą samym/rozmowa będzie moż­li­we”. Tak koń­czył się tom, w któ­rym szan­sa na mówie­nie zna­czą­ce była jesz­cze upa­try­wa­na w poszu­ki­wa­niu ciszy, a Jar­nie­wi­czo­wi zda­rza­ły się medy­ta­cyj­ne minia­tu­ry: „ziarno/opatulone biel­mem słów/odnaleźć/i przesadzić/w ciszę”. Od „Wier­sza ostat­nie­go” minę­ło tro­chę cza­su i spo­ro wier­szy, i cisza nie jest już opcją – ciszy nie ma. Mar­twa woda roz­le­wa się wszę­dzie wokół i wyda­je szum. Ów szum jest nie­usu­wal­ny, a wzię­cie wody w usta ozna­cza nie mil­cze­nie, a nakaz mówie­nia. Unik i uciecz­ka w mil­cze­nie są bez­u­ży­tecz­ne. Żeby mówić, choć­by tyl­ko do tych „paru ludzi, licz[ąc] na nie­wie­le”, jak pisał Boh­dan Zadu­ra w „Sta­rych zna­jo­mych”, do garst­ki, któ­rą Jar­nie­wicz iden­ty­fi­ku­je w „Dowo­dzie” jako tych, „co umie­ją czy­tać”, trze­ba zanu­rzyć się w let­nią wodę nie­ob­ję­te­go morza zuży­te­go języ­ka. I trze­ba to zro­bić bez uni­ków: woda musi napeł­nić nie tyl­ko usta, ale tak­że nos i tcha­wi­cę. Trze­ba się zacząć dusić, by coś z sie­bie wyksztu­sić.

Jar­nie­wicz sto­su­je dwie pod­sta­wo­we stra­te­gie, by osią­gnąć takie rady­kal­ne zanu­rze­nie. O pierw­szej już wspo­mi­na­łem: jest to stra­te­gia „nico­wa­nia” słów i związ­ków fra­ze­olo­gicz­nych i ujaw­nia­nia ich nie­sub­stan­cjal­nej lek­ko­ści. Zwrot­ki Jar­nie­wi­cza czę­sto roz­pły­wa­ją się nam w ustach. Weź­my na przy­kład począ­tek oma­wia­ne­go już „Bie­gu na orien­ta­cję”:

Tu miesz­kam i takim mnie widzisz,
przy­bra­ny akcent roz­po­zna­jąc z miej­sca.

Z miej­sca też wypro­wa­dzasz moje imię na ludzi

Dru­gi dwu­wiersz zło­żo­ny jest w cało­ści z fra­ze­olo­gii tak grun­tow­nie star­tej, iż mamy wra­że­nie, że ktoś pod­no­si kli­szę języ­ka do świa­tła, któ­re ją prze­świe­tla i ście­ra zapis. Jar­nie­wicz osią­ga mak­sy­mal­ną wie­lo­znacz­ność przy mini­mum słów i spra­wia, że sens wymy­ka nam się, gdy tyl­ko pró­bu­je­my go uchwy­cić. „Z miej­sca” czy­li z miej­sca zamiesz­ka­nia, ale rów­nież „od razu” lub „auto­ma­tycz­nie”. „Wypro­wa­dzasz” odsy­ła nas do tytu­ło­wej wie­lo­znacz­no­ści sło­wa „dowód” – do „toż­sa­mo­ści” któ­rej nale­ży dowieść, a dowód „wypro­wa­dza się” z prze­sła­nek. Ową prze­słan­ką ma być fakt posia­da­nia imie­nia. Imie­nia, któ­re nie jest tabu, lecz uczest­ni­czy w syn­tag­ma­tycz­nej sie­ci imion i sko­ja­rzeń. „Imię” wrzu­ca poetę nie­od­wra­cal­nie w bycie czło­wie­kiem, ale dzie­je się to – znów – auto­ma­tycz­nie, jak­by ktoś pro­wa­dził go na sznur­ku na spa­cer, żeby tak zwa­ne „ja” mogło „wyjść na ludzi”. Czło­wiek – to brzmi dum­nie – cho­ciaż tak nie­wie­le, zda­wa­ło­by się, potrze­ba do „wyj­ścia na ludzi”. Cza­ro­dziej­ska różdż­ka słów – nazy­wa­nia nas po imie­niu – czy­ni z nas ludzi czy­li isto­ty tak prze­źro­czy­ste, jak język, któ­ry jest mate­rią ście­ral­ną. Każ­de sło­wo w tym dwu­wier­szu cią­gnie w inną stro­nę, w stro­ny innych miejsc i słów. Czło­wie­kiem moż­na być tyl­ko przez posia­da­nie imie­nia, ale imię zama­zu­je nas auto­ma­tycz­nie, ska­zu­je na ist­nie­nie w pomył­ce, roz­my­ciu, a osta­tecz­nie na zapo­mnie­nie. Podwój­ny nel­son.

Zanu­rze­nie się w morzu ście­ral­nej potocz­no­ści jest dziś posta­wą wie­lu poetów, jed­nak w przy­pad­ku Jar­nie­wi­cza wyczyn ten prze­bie­ga w bar­dzo spe­cy­ficz­nym sty­lu. Jego dru­gą stra­te­gią jest kon­se­kwent­ne odchu­dza­nie for­my wypo­wie­dzi. Jar­nie­wicz nie otwie­ra się na oce­an języ­ka, jak czy­nią to nie­któ­rzy poeci. Wystar­czy mu kil­ka słów, z któ­rych każ­de chce ule­cieć w inną stro­nę, by nie­ob­ję­tość zasu­ge­ro­wać poprzez zwię­złość. Dwu­wiersz Jar­nie­wi­cza eks­po­nu­je biel papie­ru – nie­ob­ję­ty bia­ły szum, z któ­re­go wszyst­kie te wier­sze zda­ją się powsta­wać. Jed­no­cze­śnie oszczęd­ność for­my imi­tu­je gest zaci­ska­ją­cej się dło­ni, pró­bę zatrzy­ma­nia sen­su, wyci­śnię­cia go z gąb­ki bana­łu. Jar­nie­wicz nabie­ra w usta nie­wie­le słów, ale ponie­waż gar­dło jego poezji jest ści­śnię­te, a zwar­ta for­ma wywie­ra ciśnie­nie na skład­nię i lek­sy­kę, sło­wa rosną poecie (czy­tel­ni­ko­wi?) w prze­ły­ku i w nim wię­zną. Jar­nie­wi­czow­ski dwu­wiersz ma być dobro­wol­nym zamknię­ciem i ogra­ni­cze­niem. Tak wła­śnie wyło­żył­bym sens snu Boh­da­na Zadu­ry, któ­re­go frag­ment opi­sa­ny jest na tyl­nej okład­ce „Nie­po­znak”. We śnie Zadu­ry Jar­nie­wicz zamy­ka się w baga­żo­wym schow­ku, a Zadu­ra – czy­tel­nik Jar­nie­wi­cza – ma do niej klucz. Jar­nie­wicz przy­cho­dzi na brzeg mar­twe­go morza języ­ka z nie­uf­no­ścią i scep­ty­cy­zmem, któ­re­go efek­tem jest nie­mal­że mate­ma­tycz­na asce­za wypo­wie­dzi. Tro­pie­nie pust­ki odby­wa się poprzez rady­kal­ne samo-ogra­ni­cze­nie – dobro­wol­ne zamknię­cie się w klat­ce skła­dnio­wo zdy­scy­pli­no­wa­ne­go dwu­wier­sza – i jest ono zaję­ciem wyso­ce pre­cy­zyj­nym. Oszczęd­ny dys­tych to mówie­nie prze­ry­wa­ne, zdła­wio­ne, eks­po­nu­ją­ce brzeg fra­zy, utrzy­mu­ją­ce wiersz jak­by z wysił­kiem na sły­szal­nej gra­ni­cy szu­mu. To rów­nież mówie­nie moc­ne, dobit­ne, nie­omal dra­pież­ne, w któ­rym wyizo­lo­wa­ny banał naro­wi się i ska­cze do gar­dła. Oczy­wi­ście, Jar­nie­wicz mówi języ­kiem powsze­dnim, ale typo­we cechy codzien­nych wypo­wie­dzi – nie­spój­ność i alo­gicz­ność – zosta­ją pod­da­ne rafi­na­cji. Mowa wią­za­na Jar­nie­wi­cza to zwy­kłość wyostrzo­na i wysu­bli­mo­wa­na.

U Jar­nie­wi­cza języ­ko­wy żywioł jest jed­no­cze­śnie ośrod­kiem twór­czym i cia­snym wię­zie­niem. Czło­wiek według Jar­nie­wi­cza rodzi się nie w miej­scu lecz w języ­ku, któ­ry cze­ka na nie­go jak zasta­wio­na sieć ście­ral­nych imion i zna­ków, w któ­rą czło­wiek wpa­da – rodzi się – w cało­ści: cia­ło i duch są wer­sja­mi sie­ci i sieć defi­niu­je – poprzez opis – oby­dwie te sfe­ry. Cia­ło „sło­wem się sta­ło” i pro­ces ten prze­bie­ga tyko w jed­nym kie­run­ku: ku coraz ści­ślej­szej zależ­no­ści nama­cal­nej for­my czło­wie­czeń­stwa od mate­rii opi­su. A zatem pro­du­ko­wa­nie sen­sów – mówie­nie – bez­po­śred­nio doty­ka ciał tych, któ­rzy mówią. Czym wię­cej sen­sów i zna­czeń czło­wiek wypro­du­ku­je w życiu, pró­bu­jąc kształ­to­wać swo­je prze­zna­cze­nie, tym sil­niej­sze wię­zy go oplo­tą. Sło­wa i for­my wią­żą nas, wię­znąc nam w gar­dle, a cia­ło któ­re „sło­wem się sta­ło” pod­le­ga tym samym pomył­kom, prze­ina­cze­niom i fra­ze­olo­gicz­nym zwap­nie­niom, któ­re doty­ka­ją innych języ­ko­wych two­rów. Jako wytwór opi­su, cia­ło ule­ga ście­ra­niu i roz­pa­do­wi. Boh­dan Zadu­ra powie­dział kie­dyś: „im wię­cej mamy słów wokół sie­bie, tym bar­dziej nam słów bra­ku­je. Im czę­ściej ich uży­wa­my tym szyb­ciej się zuży­wa­ją.” Jar­nie­wicz para­fra­zu­je Zadu­rę mniej wię­cej tak: im wię­cej wokół nas języ­ka, tym bar­dziej nam nas samych bra­ku­je, tym bar­dziej my się zuży­wa­my. Pre­cy­zja obra­zo­wa­nia, „rady­kal­ny sło­wizm” poety z mia­sta oblę­żo­ne­go wła­snym zni­ka­niem, ska­zu­ją cia­ło na kli­ni­kę bia­łej kart­ki, szpi­tal wznie­sio­ny przez for­mal­ny rytm mowy nie­zwy­kle cia­sno i oszczęd­nie wią­za­nej. Cia­ło jest spię­te i odchu­dzo­ne, jak język, któ­ry tra­fia do czy­tel­ni­ka pocię­ty przez for­mal­ny skal­pel fra­ze­olo­gicz­nych iro­nii. Pre­cy­zja, po któ­rą Jar­nie­wicz się­ga, dzia­ła wła­śnie jak chi­rur­gicz­ne narzę­dzie. W „Skal­pe­lu” czy­ta­my:

z każ­dym sło­wem uby­wa lat
coraz mniej rze­czy do dotknię­cia

z każ­dą chwi­lą przy­by­wa słów
coraz mniej rze­czy do nazwa­nia

na wyso­ko­ści krta­ni
sło­wa się wią­żą

To jest moment, w któ­rym zanu­rze­nie się w morzu fra­ze­su osią­ga w tomie punkt prze­sy­ce­nia, w któ­rym szum zaczy­na dła­wić. Jed­nak jeśli ktoś żywił­by jesz­cze nadzie­ję na uciecz­kę w ciszę lub mil­cze­nie, pozo­sta­ła część wier­sza nadzie­ję tę niwe­czy. Roz­cię­cie węzła pro­wa­dzi do ago­nii bez­wy­ra­zu:

odpo­wie­dzią
tra­che­oto­mia
…

nie żeby mówić

żeby jak się da oddy­chać

Pró­ba roz­cię­cia wią­żą­cej sie­ci i wyj­ścia poza nią koń­czy się nie medy­ta­cyj­ną ciszą, ale zadysz­ką. Wyj­ściem jest więc kon­fron­ta­cja z języ­kiem poprzez mówie­nie. U Jar­nie­wi­cza jest to kon­fron­ta­cja rady­kal­na. Cho­dzi o ruch prze­ciw­ko bez­wła­do­wi języ­ko­wej mar­two­ty, czy­li o intym­ny kon­takt z każ­dym sło­wem z osob­na, o zapis słów prze­ciw­ko ście­ral­no­ści, zapis „dla tych, co umie­ją czy­tać”. Taka jest współ­cze­sna pod­nio­słość: w sekret­nym poro­zu­mie­niu z wyse­lek­cjo­no­wa­nym czy­tel­ni­kiem, poeta kon­spi­ra­tor szu­ka sobie jedy­nie moż­li­we­go imie­nia i jedy­nie dostęp­ne­go domo­stwa: sie­dzi­by w nie­ozna­czo­no­ści. Inni, nie­świa­do­mi tego, w jaki spo­sób sieć wyty­cza ścież­ki ich życia, są praw­dzi­wie bez­dom­ni. Tych, jak dowia­du­je­my się w wier­szu „Sier­pień”, „przy­gar­nie uli­ca”. Aby jed­nak mieć dom w nie­ozna­czo­no­ści, trze­ba odczuć śmierć języ­ka na wła­snym cie­le i zamie­nić język w styg­mat, któ­ry zna­czy cia­ło. Głos obec­ny w tych wier­szach jest gło­sem „spo­za” tego świa­ta, gło­sem „nie­ludz­kim”, któ­ry wyda­je z sie­bie poeta ukrzy­żo­wa­ny przez język. Głos ten zosta­je wzmoc­nio­ny w ele­gij­nym cyklu, któ­ry zamy­ka tom. W „Evvi­va (wiersz dru­gi)” czy­ta­my:

Doko­na­ło się
Moż­na zdjąć i pogrze­bać.

Kon­dukt mia­ro­wy
jak wiersz,

dół głę­bo­ki
jak meta­fo­ra,

śmier­tel­na pre­cy­zja
obra­zu.

„Evvi­va” – jak w „Evvi­va l’ar­te”? Jeśli tak, to Jar­nie­wicz zwra­ca iro­nię prze­ciw­ko wła­sne­mu pisa­niu, któ­re dzie­je się kosz­tem życia. Z dru­giej jed­nak stro­ny, wiersz jest prze­cież koniecz­nym dla poety ruchem w grze prze­ciw­ko śmier­ci, któ­ra gnieź­dzi się w natu­ral­nej iner­cji języ­ka. Dla­te­go poeta, któ­ry godzi się na wej­ście do zgo­to­wa­ne­go same­mu sobie czyść­ca poezji czy­ni to świa­do­mie, upa­tru­jąc szan­sy na życie, któ­re może przyjść po języ­ko­wym samo-ukrzy­żo­wa­niu, czy samo­spa­le­niu. Wiersz spa­la, lub zamra­ża, i kru­szy cia­ło, jest ciśnie­nio­wym pie­cem, w któ­rym sub­li­ma­cja sen­sów mają­cych szan­sę trwać ozna­cza jed­no­cze­śnie uśmier­ce­nie cia­ła. Pre­cy­zyj­ne zma­ga­nia ze sło­wa­mi wydzie­ra­ją sło­wa z nas, i takie mówie­nie ozna­cza powol­ne tle­nie się lub gwał­tow­ne spa­la­nie. Efek­ty tego pro­ce­su widocz­ne są naj­pierw w „Opo­wie­ści wigi­lij­nej”: „Na dnie wier­sza, jak w popielniczce,/gromadzi się popiół”, a póź­niej w „Ele­gii na temat”, któ­rej tema­tem, wbrew przy­ka­za­niu Cze­sła­wa Miło­sza, jest śmierć, w tym wypad­ku śmierć przez mówie­nie: „Z ust ulatuje/swąd spa­lo­ne­go cia­ła”. „Evvi­va (wiersz trze­ci)” dopo­wia­da rzecz do koń­ca:

W wier­szu
jak w kre­ma­to­rium

nic co ludz­kie,
kocha­nie.

Sztu­ka jest sztu­ką
Spo­pie­la­nia

Robi się nie­we­so­ło. Nie­gdyś Bóg mówił do ludzi, przyj­mu­jąc postać ogni­stą. Dziś poeta, któ­ry wplótł Boga w język, by móc upra­wiać sztu­kę nie­skrę­po­wa­ną dyk­ta­tem Jed­ne­go Imie­nia, zosta­je przez język spa­lo­ny. Spo­sób, w jaki Jar­nie­wicz pod­cho­dzi do języ­ka zmie­nia język w siłę twór­czo-nisz­czą­cą tak samo „nie­ludz­ką”, jak patriar­chal­ny Demiurg. Tak więc rezy­gna­cja z Jed­ne­go Imie­nia i wple­ce­nie go w ście­ral­ną sieć wszech­ogar­nia­ją­cych glo­bal­nych powią­zań, nie jest u Jar­nie­wi­cza wyda­rze­niem rado­snym i Jar­nie­wicz nie jest eks­ta­tycz­nym Nie­tz­sche­ań­sko-Der­ri­dow­skim tan­ce­rzem nie­ozna­czo­no­ści. Przy­god­ność języ­ko­wa, któ­ra jest jedy­ną prze­strze­nią dostęp­ną po rezy­gna­cji z jakich­kol­wiek „dru­gich prze­strze­ni”, jest dla Jar­nie­wi­cza przede wszyst­kim rady­kal­nie wzmo­żo­ną świa­do­mo­ścią śmier­ci. Sam fakt uczest­nic­twa w nie­ustan­nym pro­ce­sie powsta­wa­nia i ginię­cia kodów kul­tu­ry jest zanu­rze­niem się we wszech­obec­nym, nie­usta­ją­cym zapo­mnie­niu, a osta­tecz­nie w umie­ra­niu. Tajem­ni­cą „Grud­nia” nie jest ogra­ni­cze­nie Nie­skoń­czo­ne­go, ale nasza nie­ustan­na koeg­zy­sten­cja ze świa­tem umar­łych:

A wiesz, powie­dzia­łem, ten gość od Don Kicho­ta
nie żyje od kil­ku stu­le­ci
i Szek­spir też już nicze­go nie napi­sze.

I wła­śnie taka roz­mo­wa z umar­ły­mi, mówie­nie z odwrot­nej prze­strze­ni, zda­je się być tym for­te­lem, któ­ry ma nam wygrać życie w grze z umie­ra­niem. Wiersz spa­la, ale dzie­je się tak po to, by poeta mógł z kul­tu­ro­we­go szu­mu wyło­wić gło­sy umar­łych i poka­zać, jak umar­li są żywi wśród nas. „Gru­dzień” koń­czy się bar­dzo wie­lo­znacz­nie. Na pyta­nie roz­mów­cy, czy par­ty­cy­pa­cja w życiu kul­tu­ry jest tyl­ko lek­tu­rą nekro­lo­gów, poeta zamy­ka cały tom odpo­wie­dzią, któ­ra suge­ru­je wachlarz moż­li­wo­ści: „nie mów, mówię, nie mów.” „Nie mów” czy­li nie dopo­wia­daj i lepiej milcz, czy może nie „prze­są­dzaj spra­wy” i mów ina­czej, by ina­czej sły­szeć?

To jest pyta­nie do każ­de­go czy­tel­ni­ka z osob­na. Jeśli cho­dzi o mnie, to uwa­żam, że Jar­nie­wicz wygry­wa swo­ją grę tam, gdzie uda­je mu się przejść w rodzaj „innej” prze­strze­ni, prze­strze­ni któ­ra anu­lu­je zarów­no potrze­bę meta­fi­zycz­ne­go „poza” jak i angst z powo­du nie­obec­no­ści takie­go miej­sca prze­zna­cze­nia. Owa inna prze­strzeń otwie­ra się, według mnie, tam, gdzie syn­tak­tycz­no-fra­ze­olo­gicz­na pre­cy­zja kata­pul­tu­je nas nagle w jakość, któ­rą nazwał­bym po pro­stu „nie­sa­mo­wi­to­ścią”. Dzie­je się tak, gdy rafi­na­cje Jar­nie­wi­cza spa­lą już logi­kę obra­zo­wa­nia i prze­mie­nią język w narzę­dzie magicz­ne­go zadzi­wie­nia. W takich momen­tach poetyc­kie mówie­nie po samo-spa­le­niu uwal­nia nas z wię­zów i oży­wia, ina­czej już jed­nak niż czy­ni to iro­nia. Fra­za Jar­nie­wi­cza pozwa­la sobie wte­dy na luź­niej­szą naiw­ność, nie­mal­że tau­to­lo­gię, w któ­rej doświad­cze­nie świa­ta wra­ca pomi­mo fak­tu, iż jest to powrót przez banał. To tak, jak­by Jar­nie­wicz oży­wiał banał w spo­sób łagod­ny, jak­by go obła­ska­wiał. Mono­to­nia zwy­kłych codzien­nych przed­mio­tów zosta­je zaak­cep­to­wa­na i poetyc­ko prze­two­rzo­na tak, byśmy dostrze­gli ich nie­sa­mo­wi­tość. Weź­my na przy­kład epi­zod w „Jasnej pogo­dzie”:

Pod Koper­ni­kiem
ktoś sprze­da­wał lody.

Cie­ka­we, czy zim­ne w tym słoń­cu
spy­ta­łaś.

Wiersz przy­wra­ca żywot­ność naj­po­spo­lit­szych sytu­acji, sub­li­mu­je fra­zes, ale tak, by za moment fra­zes oddał się nie­sa­mo­wi­to­ści:

A mnie ni stąd ni zowąd
zaczę­ły obcho­dzić

nie­moż­li­we mrów­ki
na moich nie­wi­dzial­nych ple­cach

Jutro też tu przyj­dzie­my

Ostat­nie zda­nie, łamią­ce rytm dys­ty­chu, o cudow­nie nie­usta­lo­nych kon­se­kwen­cjach, prze­zwy­cię­ża auto­ma­tyzm powtó­rze­nia, któ­ry zda­je się być jego tre­ścią. „Jutro też tu przyj­dzie­my” i fakt, iż nie ma to naj­mniej­sze­go zna­cze­nia – że nic, ani nikt, nas tym „przyj­ściem” nie prze-zna­cza – uwal­nia nas: jutro też tu przyj­dzie­my, być może znów po nie­sa­mo­wi­tość. Dla­te­go gdy Jar­nie­wicz koń­czy „Evvi­va (wiersz dru­gi)” dwu­wier­szem: „Bli­żej życia są tylko/słowa nie­po­ukła­da­ne” odbie­ram to jako kon­flikt w jego poety­ce, kon­flikt mię­dzy impul­sem do fra­ze­olo­gicz­nych zaci­śnięć i „śmier­tel­nej pre­cy­zji obra­zu”, a moż­li­wo­ścią otwar­cia na prze­strzeń, któ­ra wymknie się każ­de­mu bogu, tam gdzie oszu­ku­je­my ście­ral­ność języ­ka, prze­no­sząc go w sfe­rę nie­wie­dzy, gdzie mówi się tak, by mówie­nie, nie cisza, odda­ły nam świat nie­sa­mo­wi­ty.