recenzje / ESEJE

Materia splątania i niewspółmierność: ustanowienie wiersza

Anna Kałuża

Esej Anny Kałuży książki Ciemna materia Rae Armantrout w tłumaczeniu Kacpra Bartczaka, wydanej w Biurze Literackim 3 września 2018 roku.

Biuro Literackie kup książkę na poezjem.pl

[…]
the material world is made up
entirely
of collisions,
between otherwise
indefinite objects

Rae Armontrout „Entangled”

Ustanowić dziś „nowe różnice potencjału” (Jacques Rancière) w związkach sztuki i obrazu, poezji i wiersza, medialności społeczno-rynkowych wyobrażeń i symptomów specyficznie uporządkowanego języka – to pragnienie artystów/artystek przełomu XX i XXI wieku. Nie wszystkich oczywiście. To pragnienie wyłącznie tych, którzy/które rozumieją, że nie da się wyodrębnić artystycznej sfery działań, niezależnej od cyrkulacji kodów społecznych, przekonań politycznych i kulturowych wyobrażeń. Co nie oznacza, że należy poddać się logice wyrównywania wartości między nimi. Wręcz przeciwnie – należy za wszelką cenę rozszerzać proces nadawania i różnicowania ich wartości. Kombinacje (asamblaże, montaże, przechwycenia etc.) rozmaitych semio-materiałów nie bronią już artystycznych wypowiedzi przed zawłaszczeniem/neutralizacją. Sposób wykonania danej sztuki nie decyduje dziś o jej skuteczności i odróżnialności. Dlatego musimy brać pod uwagę raczej sposób jej istnienia/przemieszczania się w społecznych trajektoriach i dlatego tak ważne są owe „różnice potencjałów” między oporną formą, materiałem i społecznymi wyobrażeniami. Co jednak to konkretnie oznacza?

1.

„Dziś”, o którym myślę, jest dosyć rozległe, obejmuje aktualność od lat siedemdziesiątych XX wieku. A może i sięga znaczenie głębiej, bo wydaje się, że aby zrozumieć, o co chodzi Rae Armantrout, trzeba trochę przeciągnąć perspektywę.

W zainteresowaniu materialnością medium oraz materiałami, z jakimi / w jakich pracuje, Armantrout nie jest osamotniona, należy do wielkiej rodziny artystów/artystek, którzy/które działają w podobnych rejonach. Niemiecki historyk sztuki, Günter Bandmann, uważa, że od końca XIX wieku artyści usiłowali „oddać sprawiedliwość tworzywu”. Zainicjonowana wówczas „estetyka tworzywa” wiązała się z artystyczną emancypacją środowiska mieszczańskiego, które wprowadziło do sztuki charakterystyczne dla swojego życia materiały. Ludzki awans społeczny pociągnął więc za sobą także awans materiałów – zainteresowanie przeobrażeniami, przekształceniami przyniosło przede wszystkim zainteresowanie witalnością/energetycznością materii. Najpierw malarze uważniej obserwowali tradycyjne surowce – pigmenty, farbę, kolory, a następnie włączyli do sztuki materiały obce malarstwu, co widać szczególnie w technice kolażu, objéts Picassa, przestrzennych inscenizacjach, objet trouvé, informe Bataille’a. Procesy te sprzyjały później tworzeniu nowych pojęć: między innymi Jean Dubuffet określił mianem asamblażu prace, w których wykorzystywał rozmaite materie organiczno-biologiczne, a Robert Rauschenberg – nazwał combine painting trójwymiarowe obiekty z gotowymi przedmiotami, takimi jak deski, wiadra czy drabiny. Podobne historie działy się w literaturze/poezji.

Artystom/artystkom początku XX wieku chodziło oczywiście o podkreślenie materialnej autonomii dzieła. Ale już od połowy wieku XX to się zmieniło i, ryzykując duże uogólnienie, można powiedzieć, że artystom/artystkom (a mam tu na myśli zarówno „tych i te od języka” oraz „tych i te od obrazów”, choć to podział zwodniczy), zaczęło zależeć na wejściu w obieg materii (której a priori nie dzielono na artystyczną i nie-artystyczną), na zebraniu widzialności i wypowiedzialności w nową formę zrzeszenia. Tego typu zmiany w postrzeganiu medium i materiałów można połączyć z nowym spojrzeniem na materialność. Wyróżnia się ono od tej pory nie tylko inaczej rozumianą pracą artystyczną ze środowiskiem/przyrodą, ekologicznymi impulsami, ale także uhistorycznieniem i uspołecznieniem materiałów/mediów i przedmiotów. Nie można dziś po prostu zapomnieć o tym, co niosą ze sobą tworzywa, gdy próbują się wyłączyć z dialektyki znaku-przedmiotu: każdorazowo wskazują one na miejsce swojego pochodzenia, sposoby użycia, społeczne zapotrzebowania etc. Nie chodzi już o materialność czy materię w ogóle, ale o konkretne materiały, które mają swoją historię, aktualność, tymczasowy kształt: „opisać właściwości materiałów znaczy tyle, co opowiadać o tym, co się z nimi dzieje, kiedy przepływają, mieszają się i mutują” − jak uważa Tim Ingold.

2.

I tu wracamy do Rae Armontrout. Trafia ona na ten moment, gdy „oddanie sprawiedliwości materii” nie jest już wyłącznie walką o autonomię estetyczną dzieła. Jej wiersze, oparte na kombinacjach materialnych mediów/aparatur, wynikają wprost z pragnienia wejścia w obieg materii i jednocześnie zdają się przeczyć temu pragnieniu. Heterogeniczne wizualne elementy tworzące w wierszach amerykańskiej poetki płaszczyznę wypowiedzenia odwołują się przede wszystkim do niewspółmierności. Mieszają się ze sobą, zarazem różnicując. Wywołują wrażenie wspólnoty, pozostając pojedynczymi drobinami języka-materii. Wiersz Armontrout stara się ułatwić wymianę pomiędzy zdolnością ekspresyjną znaków oraz możliwością komunikacyjną ich użytkowników, a przede wszystkim – stworzyć propozycję wymiany także pomiędzy innymi mediami/materiałami. Niewspółmierność i splątanie są w pracy jej wiersza zasadnicze i prowadzą, rzecz jasna, do konfliktów, paradoksów i sprzeczności, czyli do życia i przekształceń.

Niewspółmierność to ważna kategoria estetyczna nowoczesności. W przekonaniu wielu krytyków określała rozdział między zmysłowym (materialnym) zjawianiem się (obecnością) a znaczeniem; ale też między rozmaitymi mediami sztuki oraz rozmaitymi sztukami. Przekonanie, że wszystkie sztuki są doskonale wymienialne, zakwestionował Lessing, co – jak podkreśla w Losie obrazów Rancière – doprowadziło do przesadnego uwznioślenia niewspółmierności. Odtąd „bez wspólnej miary”, jaką była starożytnie pojmowana historia, miały obywać się poszczególne rodzaje sztuki, a dowodem braku takiej miary miały być heterogeniczne dzieła, na jednej płaszczyźnie stawiające parasol i maszynę do szycia. Armantrout odwołuje się do tej właśnie tradycji. Nie po to jednak, by zakwestionować odrębność poszczególnych jednostek, poziomów i serii (w imię powrotu do transcendencji „wspólnej miary”), nie po to też, by znaleźć raz na zawsze płaszczyznę godzącą tę wielość w martwej nieruchomości harmonii, ale po to, by wyartykułować splatanie się językowych materialności, które uniemożliwi rozdzielenie ról na milczące obrazy, działające podmioty, martwe rzeczy.

Rzeczy, słowa, porządki wizualne i foniczne, przedstawienie i medium w jej tekstach nie godzą się już ze sobą w perspektywie, która podporządkowuje je racjonalno-mechanicznej wizji świata lub zmitologizowanej świadomości, odrzucającej towarowo-rynkowy koszt modernizacji. Są ze sobą niewspółmierne, ale nie nieruchome i niepozbawione życia. Mogą od czasu do czasu i na jakiś czas ustanawiać nowe podziały i nowe połączenia. Po co Armantrout robi takie rzeczy?

Jej wiersze odnoszą się do wszystkich sprzeczności, trudności i oporów, na jakie trafia człowiek, gdy mówi o materialnym świecie niezdefiniowanych obiektów, chcąc je włączyć do „ludzkiego” świata. Armantrout stać na pokazanie wielu poziomów organizacji tego świata: od atomów po społeczne konstelacje. Ich splatanie sprzyja nieokreśloności, sprzyja też rozmaitym eksperymentom percepcyjnym. Wiele jej wierszy zrobionych jest tak, jak na przykład „Przyjemności”: od razu dostrzegamy niewspółmierność pomiędzy sekwencjami zdań-wydarzeń, nawet jeśli później chcemy przybliżyć do siebie te sekwencje. To ze zbliżeniami splątanej materii, materiałów i mediów współpracuje wiersz, wplątując się w ich zdolności reagowania, mówienia i oznaczania.

Dla przykładu na koniec prześledźmy ten wiersz. W „Przyjemności” Armantrout buduje inicjalny obraz (obraz-zdanie) na starym przekonaniu o rozdzieleniu natury/środowiska i człowieka, któremu mogłoby zapobiec wyłącznie pełne utożsamienie się: „Równowaga jak w sztuczce/ ekwilibrysty// powstaje,/ kiedy pszczoły// mijają się,// brzęcząc tkliwie/ na kursie między kwiatami.// Chciałabym myśleć –/ jestem jedną,// nie,/ nimi wszystkimi”. Drugi obraz-zdanie dorzuca nowy głos do tematu: „Ta myśl/ że moje zmysły// są moje/ wpuszcza// życie w życie?// Jak odróżnić jedno/ światełko od następnego?// Tylko rozróżnienia/ się liczą. // („Liczydła”)”. Zmysły zarazem wpuszczają życie w życie, ale liczą się rozróżnienia, pojedynczości, wielość myślących zmysłów. Pszczoła i kwiaty z pierwszej sekwencji wymieniają się swoimi właściwościami z falą światła z drugiej sekwencji. A w trzeciej stają się „samomiernymi wielkościami”: „Ledwie sklecone/ z/ plechy kamertonów/ pisków kosów:/ małe złote/ samomierne/ wielkości”.

Wiersz prowadzi nas od mówiącego-zmysłowego „Ja” do pszczół przelatujących nad kwiatami (zwarty obraz) do „samomiernych wielkości”, jakimi mogą być, rzecz jasna, kosy, których piski słyszymy. Ale „samomierne wielkości” to także wszystko inne, nie tylko kosy. Armantrout daje pierwszeństwo procesom przetworzeniowym, w których latające mikro-obiekty (kosy, pszczoły), fale dźwiękowo-świetlne, cząsteczki barw lepiej sobie radzą niż radziłyby sobie w sztywnej i statycznej strukturze gotowego obrazu. Sam wiersz także w tych procesach uczestniczy, nie ukrywając paradoksu wprowadzanego raz po raz przez własne medialno-materiałowe życie.

O AUTORZE

Anna Kałuża

Urodzona w 1977 roku. Krytyczka literacka. Pracownik Zakładu Literatury Współczesnej Uniwersytetu Śląskiego. Mieszka w Jaworznie.

powiązania

Afirmacja w splątaniu

wywiady / O KSIĄŻCE Anna Kałuża Kacper Bartczak Zuzanna Sala

Rozmowa Anny Kałuży i Zuzanny Sali z Kacprem Bartczakiem, towarzysząca premierze książki Czas kompost Kacpra Bartczaka, wydanej w Biurze Literackim 28 sierpnia 2023 roku.

WIĘCEJ

fuck off giorgio

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży towarzysząca premierze książki Kiry Pietrek Czeski zeszyt, wydanej w Biurze Literackim 23 sierpnia 2021 roku.

WIĘCEJ

Prędkości obrazów i znaków. O Widokach wymazach Kacpra Bartczaka

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży towarzysząca premierze książki Widoki wymazy Kacpra Bartczaka, wydanej w Biurze Literackim 19 kwietnia 2021 roku.

WIĘCEJ

Poetyckie książki trzydziestolecia

nagrania / Stacja Literatura Anna Kałuża Jakub Skurtys Joanna Mueller Joanna Orska Karol Maliszewski

Spotkanie z udziałem Anny Kałuży, Karola Maliszewskiego, Joanny Mueller, Joanny Orskiej oraz Jakuba Skurtysa w ramach festiwalu Stacja Literatura 24.

WIĘCEJ

Kroniki ukrytej prawdy, Sroga zima oraz Biblia i inne historie

nagrania / Stacja Literatura Anna Kałuża Anna Sawicka Anna Wasilewska Elżbieta Sobolewska Jakub Skurtys Pere Calders Péter Nádas Raymond Queneau

Spotkanie wokół książek Kroniki ukrytej prawdy Pere’a Caldersa, Sroga zima Raymonda Queneau i Biblia i inne historie Pétera Nádasa z udziałem Anny Sawickiej, Elżbiety Sobolewskiej, Anny Wasilewskiej, Anny Kałuży i Jakuba Skurtysa w ramach festiwalu Stacja Literatura 24.

WIĘCEJ

Nasze dupy, nasze dusze

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży, towarzysząca premierze książki Zabawne i zbawienne Adama Kaczanowskiego, która ukazała się w Biurze Literackim 20 stycznia 2020 roku.

WIĘCEJ

Artystki, które robią książki

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży książki Waruj Joanny Łańcuckiej i Joanny Mueller, wydanej w Biurze Literackim 16 września 2019 roku.

WIĘCEJ

Pozytywki i marienbadki

nagrania / Między wierszami Andrzej Sosnowski Anna Kałuża Jacek Gutorow Joanna Orska Kamil Zając Piotr Śliwiński Wojciech Bonowicz

O twórczości Andrzeja Sosnowskiego wypowiadają się Wojciech Bonowicz, Jacek Gutorow, Anna Kałuża, Joanna Orska, Piotr Śliwiński, Kamil Zając.

WIĘCEJ

O Piosence o zależnościach i uzależnieniach

recenzje / IMPRESJE Anna Kałuża Edward Pasewicz Justyna Sobolewska Tomasz Pułka

Komentarze Anny Kałuży, Justyny Sobolewskiej, Edwarda Pasewicza i Tomasza Pułki do książki Piosenka o zależnościach i uzależnieniach Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego.

WIĘCEJ

Cztery razy (o) Naraz

recenzje / KOMENTARZE Anna Kałuża Katarzyna Fetlińska Marta Podgórnik Roman Honet

Komentarze Marty Podgórnik, Katarzyny Fetlińskiej, Anny Kałuży, Romana Honeta do wierszy z książki Julii Szychowiak Naraz, wydanej w Biurze Literackim 4 kwietnia 2016 roku.

WIĘCEJ

Aż pęknie jej serce*

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Nic o mnie nie wiesz Marty Podgórnik, która ukazała się w styczniu 2013 roku w „Nowych Książkach”.

WIĘCEJ

Sama sobie zrobiłam

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży towarzysząca premierze książki Nudelman Justyny Bargielskiej, wydanej w Biurze Literackim 7 lipca 2014 roku.

WIĘCEJ

Nowe imiona

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anna Kałuży z książki Imię i znamię Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego.

WIĘCEJ

Mistyka seksualności

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Bach for my baby Justyny Bargielskiej.

WIĘCEJ

Królowa poezji

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Rezydencja surykatek Marty Podgórnik.

WIĘCEJ

"Szturm na Pałac Zimowy"

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Na dzień dzisiejszy i chwilę obecną Jerzego Jarniewicza.

WIĘCEJ

Jane Bowles: Smugi

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Dwie poważne damy. W letnim domku Jane Bowles w przekładzie Andrzeja Sosnowskiego.

WIĘCEJ

Sytuacje paradoksalne

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Skądinąd (1977-2007) Jerzego Jarniewicza.

WIĘCEJ

Joanna Mueller: Wylinki

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Wylinki Joanny Mueller.

WIĘCEJ

Sprawa szerszego programu

wywiady / O KSIĄŻCE Anna Kałuża Kacper Bartczak

Z Anną Kałużą o książce Bumerang rozmawia Kacper Bartczak.

WIĘCEJ

Antyelementarz: China shipping Justyny Bargielskiej

recenzje / IMPRESJE Anna Kałuża

Esej Anny Kałuży o książce China shipping Justyny Bargielskiej.

WIĘCEJ

Gra w kości

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Rzeczywiste i nierzeczywiste staje się jednym ciałem Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego.

WIĘCEJ

Dominuje technika "makijażu"

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Makijaż Jerzego Jarniewicza.

WIĘCEJ

Uzależnienia

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Piosenka o zależnościach i uzależnieniach Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego.

WIĘCEJ

Mariusz Grzebalski: Niepiosenki

recenzje / ESEJE Anna Kałuża

Recenzja Anny Kałuży z książki Niepiosenki Mariusza Grzebalskiego.

WIĘCEJ

Seksualność w wierszach Tadeusza Pióry: pozór i sztuczność

recenzje / IMPRESJE Anna Kałuża

Szkic Anny Kałuży o wierszach Tadeusza Pióry.

WIĘCEJ

O gubionych

recenzje / NOTKI I OPINIE Anna Kałuża Bogusław Kierc Grzegorz Jankowicz Justyna Sobolewska Karol Maliszewski Konrad Wojtyła Piotr Czerniawski Tomasz Pułka

Komentarze Piotra Czerniawskiego, Grzegorza Jankowicza, Anny Kałuży, Bogusława Kierca, Karola Maliszewskiego, Edwarda Pasewicza, Tomasza Pułki, Justyny Sobolewskiej i Konrada Wojtyły.

WIĘCEJ

O Drażniących przyjemnościach

recenzje / NOTKI I OPINIE Anna Kałuża Karol Maliszewski Wojciech Wilczyk

Komentarze Grzegorza Hetmana, Anny Kałuży, Karola Maliszewskiego, Wojciecha Wilczyka.

WIĘCEJ

O Trapie

recenzje / NOTKI I OPINIE Adam Zdrodowski Anna Kałuża Bartosz Sadulski Grzegorz Jankowicz Julia Szychowiak Kamil Zając

Komentarze Anny Kałuży, Grzegorza Jankowicza, Adama Zdrodowskiego, Julii Szychowiak, Kamila Zająca, Bartosza Sadulskiego.

WIĘCEJ

O Bez stempla

recenzje / NOTKI I OPINIE Adam Wiedemann Anna Kałuża Jacek Gutorow Piotr Śliwiński

Komentarze Anny Kałuży, Jacka Gutorowa, Adama Wiedemanna, Piotra Śliwińskiego, Piotra Bogaleckiego.

WIĘCEJ

O Urwanym śladzie

recenzje / NOTKI I OPINIE Anna Kałuża Bogusław Kierc Paweł Mackiewicz

Komentarze Anny Kałuży, Bogusława Kierca i Pawła Mackiewicza.

WIĘCEJ

O Jesieni Zuzanny

recenzje / NOTKI I OPINIE Anna Kałuża Julia Fiedorczuk Paweł Mackiewicz Tomasz Fijałkowski

Komentarze Anny Kałuży, Julii Fiedorczuk, Tomasza Fijałkowskiego, Pawła Mackiewicza.

WIĘCEJ

O Antologii hałasu

recenzje / NOTKI I OPINIE Anna Kałuża Łukasz Jarosz Rafał Derda

Komentarze Tomasza Fijałkowskiego, Anny Kałuży, Rafała Derdy, Łukasza Jarosza.

WIĘCEJ

O Rozbiórce

recenzje / NOTKI I OPINIE Anna Kałuża Justyna Sobolewska Karol Maliszewski Piotr Śliwiński

Komentarze Anny Kałuży, Justyny Sobolewskiej, Piotra Śliwińskiego i Karola Maliszewskiego.

WIĘCEJ

O Pocałunku na wstecznym

recenzje / NOTKI I OPINIE Anna Kałuża Karol Maliszewski Łukasz Jarosz Tomasz Ważny

Komentarze Karola Maliszewskiego, Tomasza Ważnego, Anny Kałuży i Łukasza Jarosza.

WIĘCEJ

Ciemna materia

nagrania / Stacja Literatura Kacper Bartczak Rae Armantrout

Spotkanie wokół książki Ciemna materia z udziałem Rae Armantrout, Kacpra Bartczaka i Bartosza Krajki w ramach festiwalu Stacja Literatura 23.

WIĘCEJ

Poza granicą czasu i przestrzeni

wywiady / O KSIĄŻCE Kacper Bartczak Rae Armantrout

Rozmowa z Rae Armantrout, towarzysząca premierze książki Ciemna materia Rae Armantrout w tłumaczeniu Kacpra Bartczaka, wydanej w Biurze Literackim 3 września 2018 roku.

WIĘCEJ

Ciemna materia i błona wiersza

recenzje / ESEJE Kacper Bartczak

Esej Kacpra Bartczaka dotyczący książki Ciemna materia Rae Armantrout, wydanej w Biurze Literackim 3 września 2018 roku.

WIĘCEJ

Ciemna materia (2)

utwory / zapowiedzi książek Rae Armantrout

Fragment zapowiadający książkę Rae Armantrout Ciemna materia w tłumaczeniu Kacpra Bartczaka, która ukaże się nakładem Biura Literackiego 3 września 2018 roku.

WIĘCEJ

Ciemna materia (1)

utwory / zapowiedzi książek Rae Armantrout

Fragment zapowiadający książkę Rae Armantrout Ciemna materia w tłumaczeniu Kacpra Bartczaka, która ukaże się nakładem Biura Literackiego 3 września 2018 roku.

WIĘCEJ

Bumerang jako gest negatywny

recenzje / ESEJE Tomasz Pawlus

Recenzja Tomasza Pawlusa z książki Bumerang Anny Kałuży, która ukazała się w 2010 roku na stronie „artPapier”.

WIĘCEJ

Próby nowej krytyki

recenzje / IMPRESJE Joanna Orska

Esej Joanny Orskiej poświęcony książkom Stratygrafie Joanny Mueller i Bumerang Anny Kałuży.

WIĘCEJ

Anna Kałuża: Bumerang

recenzje / ESEJE Michał Gustowski

Recenzja Michała Gustowskiego z książki Bumerang Anny Kałuży.

WIĘCEJ