Karl-Heinz M. i inni

W wierszu pod tytułem „Richard Glazar”, który znalazł się w najnowszym tomie Grzegorza Kwiatkowskiego Karl-Heinz M. czytamy:

przybyliśmy do Treblinki o 15.30
tłoczyliśmy się przy oknach
zobaczyłem zielony płot
baraki
i usłyszałem coś
co przypominało pracujący silnik rolniczego traktora
byłem zachwycony
miejsce przypominało mi gospodarstwo rolne
cudownie pomyślałem
dostanę robotę
na której się trochę znam

Richard Glazar, noszący wówczas jeszcze nazwisko Richard Goldschmid, dotarł do obozu zagłady w Treblince 10 października 1942 r. w jednym z wagonów transportu nr BG-417, który trasę z getta w Theresienstadt pokonał w dwa dni. Wyglądając przez okno na stacji końcowej, zobaczył wysokie zielone ogrodzenie i usłyszał dźwięk podobny do pracującego silnika traktora, co kazało mu przypuszczać, że miejsce do którego dotarł w ramach przesiedlenia „do innego getta na wschodzie” to teren jakiegoś gospodarstwa rolnego. Przed pobytem w Terezinie Glazar przez dwa lata pracował jako parobek na wsi pod Pragą, wysłany tam dla bezpieczeństwa przez rodzinę. Późniejszy autor wydanej w 1992 r. książki Die Falle mit dem grünen Zaun: Überleben in Treblinka, opublikowanej 9 lat później w Polsce pod tytułem Stacja Treblinka, pochodził z zamożnej mieszczańskiej rodziny i zamierzał studiować filozofię, co stało się niemożliwe po wprowadzeniu numerus clausus w uczelniach na okupowanych przez Niemców terenach byłej Czechosłowacji. Glazar, który należał do grupy funkcyjnych więźniów w tzw. dolnym obozie, zajmującej się sortowaniem odzieży ludzi mordowanych w komorach gazowych, przystąpił do spisku mającego wywołać powstanie, zniszczenie instalacji do masowego zabijania, zabicie wachmanów i ucieczkę. Bunt więźniów, który wybuchł 2 sierpnia 1943 r. nie do końca się udał (komory gazowe nie uległy destrukcji), jednak z SS-Sonderkommando Treblinka uciekło blisko 400 więźniów, z których 70 przeżyło wojnę. W latach 60. Glazar wystąpił jako świadek na procesach załogi Treblinki przed sądem w Düsseldorfie, w efekcie których wyroki skazujące otrzymali komendant obozu SS-Untersturmführer Franz Stangl oraz jego zastępca SS-Hauptsturmführer Kurt Franz. Obszerny wywiad z Glazarem, nagrany w Bazylei w końcu lat 70., gdzie po stłumieniu praskiej wiosny wyemigrował wraz z rodziną, można zobaczyć w dokumentalnym filmie Shoah Claude’a Lanzmanna. Przedstawione powyżej informacje biograficzne mają charakter szkicowy, zapewne należałoby też powiedzieć o okolicznościach samobójczej śmierci Glazara, który po zgonie swojej żony Zdenki wyskoczył przez okno domu żydowskiego seniora w Pradze.

Odniesienia do wydarzeń Zagłady, życiorysów ofiar i funkcjonariuszy Endlosung den Juden Frage, ale także innych ciemnych czy zapętlonych historii, które pochodzą z terenów, gdzie używa się lub używano języka niemieckiego, pojawiają się w wierszach Grzegorza Kwiatkowskiego od lat. Wydawać by się mogło, że po publikacji książki Sową (2017), uważanej za ostatnią cześć swoistej trylogii poprzedzonej tomami Radość (2013) i Spalanie (2015), wspomniana tematyka oraz sposoby jej prezentacji uległy wyczerpaniu. Tymczasem wraz z wydaniem książki Karl Heinz M. trylogia staje się tetralogią, a eksploatowane wątki wcale nie dają poczucia, że powiedziane zostało tutaj ostatnie słowo. Uważna lektura ścieżki dźwiękowej z filmu Shoah, relacji prześladowców i prześladowanych, z jakimi można się spotkać w innych zapisach (np. aktach procesów sądowych), sposób relacjonowania historii, konstrukcja takich narracji, to materiał o sporym potencjale ‒ by tak rzec ‒ metaforycznym. Kwiatkowski dokonując skrótów, cięć i montaży, ustami autentycznych postaci prezentuje w minimalistycznej stylistyce historie, jakie przydarzyły się mieszkańcom środkowej Europy w ciągu ostatnich 100 lat. Dlaczego akurat ten moment historyczny i ta część świata są tak ważne dla autora tomu Karl Heinz M.? Wsłuchując się w język wspomnianych relacji, poeta odkrywa i ujawnia mechanizmy, jakie wytworzyła cywilizacja, do osiągnieć której zaliczyć należy zarówno Koncerty Brandenburskie, Czarodziejską Górę czy Elegie Duinejskie, jak i nowoczesne oraz wydajne instalacje firmy J.A. Topf & Söhne. Opowiadając w punktowy sposób o autentycznych uczestnikach procesu historycznego, Grzegorz Kwiatkowski niejako wymusza na czytelniku, aby sięgnął do źródeł i dowiedział się więcej. Tak więc, obok  hymnów o perle i lirycznych zachwytów nad dziewczynką z perłą, ważna jest równie historia prawdziwej Perły Owitz – której poświęcony jest wiersz z tomu Sową ‒ węgierskiej karlicy będącej przedmiotem pseudoeksperymentów medycznych lekarza i SS-Hauptsturmführera Josefa Mangele w Oświęcimiu, mającego w zwyczaju – wedle relacji świadków –  pogwizdywać arię Cavaradosiego z Toski podczas uczestniczenia w selekcji na rampie.