Tomasz Różycki, Druga elegia na koniec zimy (dla J.B.)

Tomasz Różycki
Druga elegia na koniec zimy (dla J.B.)

Co zostanie z tej zimy? Wypalony czajnik
śpiewający elegię ‒ mały wilk żelazny
w kuchni, ponad zaspami, które przysypały
popiołami siedzące nad szklankami ciała?

Noc się zakończy szybciej, niż zdążysz odnaleźć
drogę do swego łóżka. Trzeba będzie ścielić
sobie na cudzych stronach i między litery
kłaść się jako przecinek, zanim całe zdanie

wypowie o nas ciemność. Na walkach z ekranem
upłynął cały miesiąc ‒ zakład był, by dotąd
wpatrywać się bez strachu w rozżarzone oko,
aż któryś pierwszy mrugnie. Podobnie przegrane

twoje słynne wieczorne pojedynki z cieniem.
Kula, pewnej czarnej niedzieli wystrzelona
w jego kierunku, wreszcie okrążywszy ziemię
właśnie teraz trafiła cię w sam środek czoła.

„Druga elegia na koniec zimy…” Tomasza Różyckiego rzuca nam ‒ jak wiele wierszy tego autora ‒ przyćmione światło na nieco klaustrofobiczny świat domowych pieleszy i gratów, który jest jednocześnie metaforą porządku lub bałaganu w duszy oraz umyśle bohatera lirycznego. A ten ‒ jak na poetę przystało ‒ walczy z ciemnością, tą dosłowną, bo pali światło w ciemną zimową noc, i tą symboliczną, czyli z demonami, które go zamieszkują.

Zwycięstwo przechyla się raz na stronę ciemności, raz na stronę światła, a dynamikę tych zmagań świetnie oddają słowa: „(…) ponad zaspami, które przysypały / popiołami siedzące nad szklankami ciała”.

Fraza ta może oznaczać, że zaspy jak popiół zasypują domowników, ale równie dobrze, że postaci siedzące przy stole przysypują popiołem, grzebią w popiołach (zapewne z papierosów) nacierające zaspy ‒ szwadrony zimy.

Bohaterowie walczą z ciemnością, siedząc przy stole. Nie wiemy, czy prowadzą teologiczne dysputy, czytają sobie wiersze, czy prowadzą miłosną grę. Być może to ostatnie, skoro zostali określeni w tekście jako „siedzące nad szklankami ciała”. Szklanki nie są tu bez znaczenia, podejrzewam, że jest w nich coś mocniejszego niż herbata, bo jak dalej czytamy: „Noc skończy się szybciej, niż zdążysz odnaleźć / drogę do swego łóżka”.

Najbardziej interesuje mnie w wierszu Tomasza Różyckiego przecinek. Do przecinka właśnie porównuje poeta swojego bohatera, który po zarwanej nocy szuka dla siebie miejsca w zdaniu:

(…) Trzeba będzie ścielić
sobie na cudzych stronach i między litery
kłaść się jako przecinek, zanim całe zdanie

wypowie o nas ciemność.

Człowiek jako przecinek to odważna i dalekosiężna metafora, musimy tylko dać jej szansę. Przecinek wydaje się czymś błahym, zwłaszcza w czasach pogardy wobec interpunkcji, ale warto pamiętać, że pojedynczy przecinek potrafi zmienić sens całej wypowiedzi.

Jeżeli bohater wiersza, szukający dla siebie miejsca do spania, jest przecinkiem, to zdanie należałoby utożsamić z kontekstem towarzyskim, scenariuszem tamtej nocy, a może całkiem ogólnie: z przeznaczeniem, losem, czymś, co jest komuś pisane? Jestem przecinkiem ‒ tylko i aż ‒ przecinkiem w zdaniu, które jest mi pisane… Mnie to przekonuje.

Spróbujmy ponownie zrekonstruować zdarzenia: podmiot wiersza z co najmniej jedną jeszcze osobą siedzą w nocy przy stole i toczą bój z ciemnością, rozgrzewając się tym, co mają w szklankach. Zastaje ich świt i nasz bohater szuka sobie miejsca do spania. Być może jest w nieswoim domu, więc szuka nieśmiało i nieporadnie. Kto wie, czy w nocnym spotkaniu nie uczestniczyło więcej osób, rodzi się zatem dylemat, bliżej kogo albo między kim się położyć. To wszystko sprawia, że czuje się jak przecinek w zdaniu, którego nie wypowiedział.

Oczywiście, najbardziej komfortowo jest być przecinkiem we własnym zdaniu. Ale świat to nie tylko my i nasza narracja. Można mieć poniekąd wpływ na to, w jakich okolicznościach i między jakimi ludźmi czy słowami się kładziemy. Wreszcie: jeżeli zdanie z jakichś powodów nam nie odpowiada, możemy ‒ będąc przecinkiem ‒ zmienić jego sens.

Zdanie w wierszu Tomasza Różyckiego wychodzi z ust ciemności. Przecinek ‒ nawet znużony i odurzony ‒ może tutaj wiele. Znacie popularne zabawy czy zadania interpunkcyjne, wskazujące na sensotwórczą rolę przecinka? Wykonajmy je na prostym zdaniu, kładąc się w nim albo nie: „Nie należę do światła”.