Mli-mli (i nie wiem, kto komu zgotował ten los)

Wypowiadania się w debatach o ogólnie sformułowanym temacie unikałem do tej pory jak ognia – a i teraz o swoim tekście myślę bardziej jak o kontrprzykładzie. Bo też dyskusja, do jakiej się teraz dopisuję, cechuje się przeważnie takim samym stopniem ogólności, jak wypowiedzi, przeciw którym została wymyślona – z jednym wszakże przynajmniej chwalebnym wyjątkiem. Od niego trzeba więc zacząć: rację ma Radek Wiśniewski, że tym, co rozmowy o poezji mogłoby uratować, jest wygenerowanie w nich jakiegoś napięcia. A nawet szerzej: warto, by jedną z ról krytyki stało się przypominanie literaturze, że powinna być ona polem pojawiania się napięć.

Gorzej, że dominować w ostatnich latach zdaje się ton redukcji, ton zaprzeczania napięciom, pojawiający się zarówno u debiutantów, jak i u twórców cenionych (i na szacunek czytelniczy zasługujących). Debiutant pisze o dowolności: “zamiast obrazów trzymam okna/ które otwierają się pod każdym kątem” (Rafał Gawin), poeta ceniony osłabia oddziaływanie swoich obrazów frazą o ile dobrze odczytuję zapiski sprzed lat, wszyscy – ale to temat na osobny wywód, którego fragment drukowałem kiedyś w “Lampie” – połykają i wypluwają język eseju Marka Bieńczyka traktującego o melancholii (co – upraszczając sprawę – łatwo jest potwierdzić, badając wzrost częstotliwości występowania słowa “utrata” w poezji lat zerowych i obecnych).

Zastanawiam się, jak opisać zależność między takim charakterem poetyckiego dyskursu a nijaką krytyką, a także z której strony zaczęło się to niepokojące sprzężenie zwrotne. Niech będzie tak, jak się podobno nie mówi – konkretnie, po nazwiskach, z zarzutami i całkiem niepraktycznym programem ozdrowieńczym.

Do całego środowiska krytycznoliterackiego mam żal, że z takim uporem marginalizuje autorów nieprzewidywalnych, właśnie dzięki tej cesze piszących teksty, które starają się cokolwiek nazywać. Wymienię ich w porządku alfabetycznym, dopasowując pary pokazujące, co mamy zamiast czego, jakie treści dyskurs ogólnie obowiązujący zastępuje swoimi nie-treściami. M.K.E. Baczewski – redukuję go tu do jednej kwestii, wiedząc że nie tak krytyka powinna wyglądać, ale takie niestety prawo ogólnych debat – który potrafi pisać o niewierze jako o intensywnym doświadczeniu religijnym. Zamiast niego jest ugrzeczniony Dąbrowski. Justyna Bargielska i Julia Szychowiak, każda ze swoim dialektem surrealistycznego niedopowiedzenia, odnawiającym poezję osobistą. Naprzeciw stoi surrealizm z klocków, te dawno obrobione ciecze i szpitale, wracające chociażby u Joanny Lech. Maria Cyranowicz i jej kolejne niemożliwe projekty, choćby Depresja i oddanie tytułowego stanu ducha poprzez piętrzenie synonimów, spośród których nie ma się siły wybierać, poprzez Bellmerowskie rekonstrukcje ciała z głową jako boją alarmową, poprzez uparte szukanie szczeliny oddechu. Porównać to z dekoracyjnym funkcjonowaniem słowa “ból” u Joanny Mueller, z rozpuszczaniem awangardy w programowej melancholii. Adam Kaczanowski i komiksowa krytyka rodziny w najnowszym tomie Szkielet małpy, krytyka dokonywana z wnętrza literatury i z wnętrza wypracowanej na tę potrzebę techniki literackiej przypominającej scenopis – a naprzeciw instrumentalizujące literaturę dywagacje “Krytyki Politycznej”. Bartłomiej Majzel z piętrową symboliką motywów podróżnych, z wyrafinowaną grą obrazem egzotyki (właśnie obrazem, przy całej świadomości jego sztuczności) – zamiast niego Tomasz Różycki jedzie na Kolonie, rezygnując z konkretu obrazowania, który był siłą jego czterech pierwszych tomików. Dodajmy – jedzie i nie wraca. Robert Rybicki, który odwołania do szaleństwa łączy z dyskursywnością, a tę z poetyckim odpowiednikiem cyberpunku – tutaj pary nie będzie, bo sprzeciw Rybickiego dotyczy bowiem kompletu przekonań o tym, o co obecnie w polskiej poezji chodzi. Andrzej Szpindler, któremu udało się stworzenie własnego języka z odpadków papki popkulturowej, a więc olśniewająca alchemia, nie pozbawiona w dodatku jakiejś emocjonalnej tajemnicy. Zastąpmy nim Jasia Kapelę (i niech nawet będzie, że jego ostentacyjna płaskość jest ważnym znakiem kulturowym – od znaków kulturowych wolę jednak wiersze). Maciej Woźniak, którego poetykę określiłbym jako skutek tragedii wyboru, to jest jako z przekonaniem wybrany klasycyzm, który wciąż rozbija się o własne ramy. Zamiast niego jest Jacek Dehnel, lepszy może stylista, ale niestety autor wierszy pozbawionych czegokolwiek, co wystawałoby poza ich obłość.

Zobaczcie: wystarczyłoby tych zjawisk, i to aż z nadmiarem, na taką poezję, w której i z którą się dyskutuje. Byłoby czym zastąpić poezję, którą zwolennicy określają jako “zrozumiałą” bądź “egzystencjalną”, a którą sam bym wolał nazywać po prostu “schematyczną”. A brak dyskusji, brak nawet pola do niej, jest prostym tego schematyzmu skutkiem. Dopóki więc ci (czy też ostrożniej: tacy) autorzy, których przedstawiam tu jako nieoswojonych, są raczej w cieniu niż w centrum uwagi, dopóty będziemy mieć w poezji to, co jeden z bohaterów Stanisława Lema określał dźwięcznym mianem “mli-mli”. W takim zakresie, w jakim krytyka podobne głosy przemilcza, jest ona odpowiedzialna za niedowład dyskusji w literaturze i o literaturze.