Mli-mli (i nie wiem, kto komu zgotował ten los)

Wypo­wia­da­nia się w deba­tach o ogól­nie sfor­mu­ło­wa­nym tema­cie uni­ka­łem do tej pory jak ognia – a i teraz o swo­im tek­ście myślę bar­dziej jak o kontr­przy­kła­dzie. Bo też dys­ku­sja, do jakiej się teraz dopi­su­ję, cechu­je się prze­waż­nie takim samym stop­niem ogól­no­ści, jak wypo­wie­dzi, prze­ciw któ­rym zosta­ła wymy­ślo­na – z jed­nym wszak­że przy­naj­mniej chwa­leb­nym wyjąt­kiem. Od nie­go trze­ba więc zacząć: rację ma Radek Wiśniew­ski, że tym, co roz­mo­wy o poezji mogło­by ura­to­wać, jest wyge­ne­ro­wa­nie w nich jakie­goś napię­cia. A nawet sze­rzej: war­to, by jed­ną z ról kry­ty­ki sta­ło się przy­po­mi­na­nie lite­ra­tu­rze, że powin­na być ona polem poja­wia­nia się napięć.

Gorzej, że domi­no­wać w ostat­nich latach zda­je się ton reduk­cji, ton zaprze­cza­nia napię­ciom, poja­wia­ją­cy się zarów­no u debiu­tan­tów, jak i u twór­ców cenio­nych (i na sza­cu­nek czy­tel­ni­czy zasłu­gu­ją­cych). Debiu­tant pisze o dowol­no­ści: „zamiast obra­zów trzy­mam okna/ któ­re otwie­ra­ją się pod każ­dym kątem” (Rafał Gawin), poeta cenio­ny osła­bia oddzia­ły­wa­nie swo­ich obra­zów fra­zą o ile dobrze odczy­tu­ję zapi­ski sprzed lat, wszy­scy – ale to temat na osob­ny wywód, któ­re­go frag­ment dru­ko­wa­łem kie­dyś w „Lam­pie” – poły­ka­ją i wyplu­wa­ją język ese­ju Mar­ka Bień­czy­ka trak­tu­ją­ce­go o melan­cho­lii (co – uprasz­cza­jąc spra­wę – łatwo jest potwier­dzić, bada­jąc wzrost czę­sto­tli­wo­ści wystę­po­wa­nia sło­wa „utra­ta” w poezji lat zero­wych i obec­nych).

Zasta­na­wiam się, jak opi­sać zależ­ność mię­dzy takim cha­rak­te­rem poetyc­kie­go dys­kur­su a nija­ką kry­ty­ką, a tak­że z któ­rej stro­ny zaczę­ło się to nie­po­ko­ją­ce sprzę­że­nie zwrot­ne. Niech będzie tak, jak się podob­no nie mówi – kon­kret­nie, po nazwi­skach, z zarzu­ta­mi i cał­kiem nie­prak­tycz­nym pro­gra­mem ozdro­wień­czym.

Do całe­go śro­do­wi­ska kry­tycz­no­li­te­rac­kie­go mam żal, że z takim upo­rem mar­gi­na­li­zu­je auto­rów nie­prze­wi­dy­wal­nych, wła­śnie dzię­ki tej cesze piszą­cych tek­sty, któ­re sta­ra­ją się cokol­wiek nazy­wać. Wymie­nię ich w porząd­ku alfa­be­tycz­nym, dopa­so­wu­jąc pary poka­zu­ją­ce, co mamy zamiast cze­go, jakie tre­ści dys­kurs ogól­nie obo­wią­zu­ją­cy zastę­pu­je swo­imi nie-tre­ścia­mi. M.K.E. Baczew­ski – redu­ku­ję go tu do jed­nej kwe­stii, wie­dząc że nie tak kry­ty­ka powin­na wyglą­dać, ale takie nie­ste­ty pra­wo ogól­nych debat – któ­ry potra­fi pisać o nie­wie­rze jako o inten­syw­nym doświad­cze­niu reli­gij­nym. Zamiast nie­go jest ugrzecz­nio­ny Dąbrow­ski. Justy­na Bar­giel­ska i Julia Szy­cho­wiak, każ­da ze swo­im dia­lek­tem sur­re­ali­stycz­ne­go nie­do­po­wie­dze­nia, odna­wia­ją­cym poezję oso­bi­stą. Naprze­ciw stoi sur­re­alizm z kloc­ków, te daw­no obro­bio­ne cie­cze i szpi­ta­le, wra­ca­ją­ce cho­ciaż­by u Joan­ny Lech. Maria Cyra­no­wicz i jej kolej­ne nie­moż­li­we pro­jek­ty, choć­by Depre­sja i odda­nie tytu­ło­we­go sta­nu ducha poprzez pię­trze­nie syno­ni­mów, spo­śród któ­rych nie ma się siły wybie­rać, poprzez Bel­l­me­row­skie rekon­struk­cje cia­ła z gło­wą jako boją alar­mo­wą, poprzez upar­te szu­ka­nie szcze­li­ny odde­chu. Porów­nać to z deko­ra­cyj­nym funk­cjo­no­wa­niem sło­wa „ból” u Joan­ny Muel­ler, z roz­pusz­cza­niem awan­gar­dy w pro­gra­mo­wej melan­cho­lii. Adam Kacza­now­ski i komik­so­wa kry­ty­ka rodzi­ny w naj­now­szym tomie Szkie­let mał­py, kry­ty­ka doko­ny­wa­na z wnę­trza lite­ra­tu­ry i z wnę­trza wypra­co­wa­nej na tę potrze­bę tech­ni­ki lite­rac­kiej przy­po­mi­na­ją­cej sce­no­pis – a naprze­ciw instru­men­ta­li­zu­ją­ce lite­ra­tu­rę dywa­ga­cje „Kry­ty­ki Poli­tycz­nej”. Bar­tło­miej Maj­zel z pię­tro­wą sym­bo­li­ką moty­wów podróż­nych, z wyra­fi­no­wa­ną grą obra­zem egzo­ty­ki (wła­śnie obra­zem, przy całej świa­do­mo­ści jego sztucz­no­ści) – zamiast nie­go Tomasz Różyc­ki jedzie na Kolo­nie, rezy­gnu­jąc z kon­kre­tu obra­zo­wa­nia, któ­ry był siłą jego czte­rech pierw­szych tomi­ków. Dodaj­my – jedzie i nie wra­ca. Robert Rybic­ki, któ­ry odwo­ła­nia do sza­leń­stwa łączy z dys­kur­syw­no­ścią, a tę z poetyc­kim odpo­wied­ni­kiem cyber­pun­ku – tutaj pary nie będzie, bo sprze­ciw Rybic­kie­go doty­czy bowiem kom­ple­tu prze­ko­nań o tym, o co obec­nie w pol­skiej poezji cho­dzi. Andrzej Szpin­dler, któ­re­mu uda­ło się stwo­rze­nie wła­sne­go języ­ka z odpad­ków pap­ki popkul­tu­ro­wej, a więc olśnie­wa­ją­ca alche­mia, nie pozba­wio­na w dodat­ku jakiejś emo­cjo­nal­nej tajem­ni­cy. Zastąp­my nim Jasia Kape­lę (i niech nawet będzie, że jego osten­ta­cyj­na pła­skość jest waż­nym zna­kiem kul­tu­ro­wym – od zna­ków kul­tu­ro­wych wolę jed­nak wier­sze). Maciej Woź­niak, któ­re­go poety­kę okre­ślił­bym jako sku­tek tra­ge­dii wybo­ru, to jest jako z prze­ko­na­niem wybra­ny kla­sy­cyzm, któ­ry wciąż roz­bi­ja się o wła­sne ramy. Zamiast nie­go jest Jacek Deh­nel, lep­szy może sty­li­sta, ale nie­ste­ty autor wier­szy pozba­wio­nych cze­go­kol­wiek, co wysta­wa­ło­by poza ich obłość.

Zobacz­cie: wystar­czy­ło­by tych zja­wisk, i to aż z nad­mia­rem, na taką poezję, w któ­rej i z któ­rą się dys­ku­tu­je. Było­by czym zastą­pić poezję, któ­rą zwo­len­ni­cy okre­śla­ją jako „zro­zu­mia­łą” bądź „egzy­sten­cjal­ną”, a któ­rą sam bym wolał nazy­wać po pro­stu „sche­ma­tycz­ną”. A brak dys­ku­sji, brak nawet pola do niej, jest pro­stym tego sche­ma­ty­zmu skut­kiem. Dopó­ki więc ci (czy też ostroż­niej: tacy) auto­rzy, któ­rych przed­sta­wiam tu jako nie­oswo­jo­nych, są raczej w cie­niu niż w cen­trum uwa­gi, dopó­ty będzie­my mieć w poezji to, co jeden z boha­te­rów Sta­ni­sła­wa Lema okre­ślał dźwięcz­nym mia­nem „mli-mli”. W takim zakre­sie, w jakim kry­ty­ka podob­ne gło­sy prze­mil­cza, jest ona odpo­wie­dzial­na za nie­do­wład dys­ku­sji w lite­ra­tu­rze i o lite­ra­tu­rze.