Dedykacje

Zbigniew Bieńkowski

Drogi Tadeuszu
przyjmij ten bukiet nieśmiertelników
z podziwem dla twoich kwiatów
nie więdnących

Zbigniew

21.8.90

[dedykacja na egz.: Zbigniew Bieńkowski (przekład i wstęp), Wizjonerzy. Michaił Lermontow, Victor Hugo, Saint-John Perse, Jules Supervielle, Warszawa 1989]

Tadeuszu Drogi,
przyjmij, proszę, to
moje wszystko

serdecznie
Zbigniew Bieńkowski

wrzesień 93

[dedykacja na egz.: Zbigniew Bieńkowski, Poezje zebrane, Warszawa 1993]

Sprawa wyobraźni (1945) Zbigniewa Bieńkowskiego, Ocalenie (1945) Miłosza i Póki my żyjemy (1944) Przybosia “były książkami – jak pisze Różewicz – które wywarły na mnie wówczas [tuż po wojnie] wielkie wrażenie”. W latach 1945-1946 Bieńkowski był sekretarzem krakowskiego tygodnika “Odrodzenie”. Poznali się w redakcji przy ul. Basztowej w 1946 r. Różewicz przychodził tam do kierującego działem poezji Juliana Przybosia, swego patrona, w którego mieszkaniu znalazł w 1945 r. przejściowe schronienie. Dom przy ul. Świętej Teresy 16 miał interesującą listę lokatorów: “Nad Przybosiem mieszkał Kazimierz Wyka, nad Wyką mieszkał Zbyszek Bieńkowski – najwyżej”. Obu redaktorów “Odrodzenia” Różewicz wspomina jako inspirujących go do pisania. Tadeusz Kłak policzył, że tylko w 1946 r. na łamach “Odrodzenia” ogłosił on aż 22 wiersze (m.in. “Ocalony”).

Po kilku latach nastąpiło stopniowe, a zdecydowane, rozejście się dróg Przybosia i Różewicza, który w sprawach zasadniczych jest bezkompromisowy. Tę jego cechę ilustruje fragment drażliwej rozmowy między nimi z dnia 31.10.1959 r. w Warszawie (“Kartki wydarte z ‘dziennika gliwickiego'”):

“On [Przyboś]: Poemat Bieńkowskiego to wspaniała rzecz.
Ja: To wodolejstwo (myślę o ostatnich poematach, Sprawa wyobraźni była doskonała!).
On: Żywioł.
Ja: Żywioł wypracowany”.

W 1962 r. Julian Przyboś ogłosił ostry, polemiczny wiersz “Oda do turpistów”, godzący głównie w estetykę Różewicza. Atak, jak uważa Tadeusz Drewnowski, odbył się “nie bez wsparcia jego akolitów – A. Sandauera i Z. Bieńkowskiego”. Mimo rozbieżności i sporów we wdzięcznej pamięci Różewicza Przyboś pozostał mistrzem jego młodości. Po przeprowadzce do Gliwic kontakty Różewicza z Bieńkowskim stały się okazjonalne. Zachowali życzliwość i wzajemnie dobre zdanie o swej twórczości.

Kazimierz Wyka

Tadeuszowi Różewiczowi
w dzień krakowskiego
spotkania na szczycie
(ale czego?)

16.X.1965.     Kazimierz Wyka

[dedykacja na egz.: Kazimierz Wyka, Makowski, Kraków 1963]

Jeszcze w 1945 r. powstał miesięcznik literacki “Twórczość”, którego redaktorem mianowano Kazimierza Wykę. Różewicz poznał go wkrótce po przyjeździe do Krakowa, jesienią tamtego roku. Uważa go za jednego z kilku najbardziej inspirujących go do pisania redaktorów. Jeszcze w 1947 r. Wyka, zauważając odrębność Różewicza, nie miał przekonania do jego wierszy, czemu dał prywatnie wyraz w liście do Miłosza. Natomiast w wywiadzie z tego samego roku napisał: “Wiersze zebrane w Niepokoju bardziej mnie przejęły w tomie niż rozproszone w czasopismach. Jest to autentycznie młody głos po tych ciemnych czasach wojennych”. Biorąc pod uwagę późniejsze krytyczne zainteresowanie poezją Różewicza, można przyjąć to publiczne zeznanie za przejaw przemiany opinii.

W 1948 r. Wyka był w jury stypendium im. K.K. Baczyńskiego, które przyznało Różewiczowi pierwszą w jego życiu nagrodę. Łączyło obu koleżeństwo, zwracali się do siebie po imieniu. Wspominając wspólne umawianie się na ławeczkę przy kościele św. Wojciecha na krakowskim Rynku Różewicz cytuje imienne zaproszenie: “Przyjdź Tadeuszu”. Wtrącam tę informację, ponieważ po latach pisywali do siebie, stosując formę “pan”. Dopiero w liście z sierpnia 1973 r. (zaznaczam, że nie znam całej ich korespondencji z końca lat 60. i początku lat 70.) znajduję apostrofę: “Drogi Kazimierzu”.

Wyka jest autorem wielu szkiców o twórczości poety, ale projektowanej książki o nim nie ukończył. Zebrane przez córkę Martę Wykę teksty ukazały się w 1977 r. pod tytułem Różewicz parokrotnie. W jej posłowiu czytamy: “w trakcie powstawania książki luźna i ‘oficjalna’ początkowo znajomość z poetą przerodziła się w przyjaźń”. Spotykali się niekiedy, czasem wymienili listy. Po dwuznacznych recenzjach z prapremiery Kartoteki w 1960 r., wynikających częściowo z kłopotów interpretacyjnych krytyków, Wyka napisał do jej autora, że publiczności spektakl podobał się, a Jaszcz – autor nieprzychylnej recenzji w partyjnej “Trybunie Ludu” – jest “idiotą”. Najpewniej była to i własna opinia, i zarazem przyjazny odruch.

Wyka napisał szkic o literackim pokoleniu wojennym “Zarażeni śmiercią” (“Odrodzenie” 1947). Tytuł z miejsca stał się poręczną formułą (a nawet komunałem) krytyki i dziennikarzy, zwalniającą z rzetelnego myślenia o losie wojennego pokolenia. Jeszcze po latach Różewicz wracał do tej sprawy. W wypowiedzi o Borowskim “Pokolenie ‘zarażone śmiercią’?” kontestował przylepioną etykietę: “Sprawa jest prosta. W czasie wojny i okupacji kochaliśmy życie, walczyliśmy z faszyzmem o życie i płaciliśmy życiem”. Przecząco świadczył też w “Liście do Karla Dedeciusa”: “My, pokolenie wojenne, jesteśmy zarażeni życiem, pracą… miłością do życia”.

Poeta i przedwojenny kibic “Korony” Radomsko dedykował krakowskiemu przyjacielowi opowiadanie “Kibice”, które – jak pisze Zbigniew Majchrowski: “tak wzruszyło Kazimierza Wykę (skądinąd wiernego kibica ‘Cracovii’), że – tuż przed śmiercią – żył pomysłem bibliofilskiej edycji tego szkicu z profesorskim komentarzem”.

“Pamięci Kazimierza” poświęcony jest “Nowy wiersz”, “Schodząc”, *** (“Bezbarwny…”), ślad “mojego przyjaciela Kazimierza Wyki” znajdziemy w “recyclingu”, a wspomnienie “‘Dusza z ciała wyleciała'” jest jedną z najbardziej osobistych wypowiedzi Różewicza.