Literatura źle obecna. Fragment posłowia do książki Szaleniec z Placu Wolności

Nie ma pięk­na, jeśli w nim leży krzyw­da czło­wie­ka. Nie ma praw­dy, któ­ra tę
krzyw­dę pomi­ja. Nie ma dobra, któ­re na nią pozwa­la.

T. Borow­ski, „U nas w Auschwit­zu”

„Lite­ra­tu­ra źle obec­na”, „lite­ra­tu­ra cier­pie­nia”, „lite­ra­tu­ra woj­ny”, „lite­ra­tu­ra Holo­kau­stu i Guła­gu” – to kon­tek­sty nasu­wa­ją­ce się po lek­tu­rze opo­wia­dań Hasa­na Bla­si­ma ze zbio­ru Sza­le­niec z Pla­cu Wol­no­ści. Koniecz­ne jest więc odczy­ty­wa­nie ich wraz z utwo­ra­mi wyro­sły­mi wła­śnie z tam­te­go doświad­cze­nia histo­rycz­ne­go. Z całą pew­no­ścią nie jest to jed­nak lite­ra­tu­ra doku­men­tu oso­bi­ste­go, reje­stru­ją­ca fak­ty zwią­za­ne z naj­now­szą histo­rią Ira­ku – sekwen­cją wojen, prze­mo­cy, zbrod­ni­cze­go sys­te­mu tota­li­tar­ne­go i jego nie­for­tun­nych rela­cji z Zacho­dem. Wymy­ka się kla­sy­fi­ka­cji jako świa­dec­two wyda­rzeń, któ­re pozwo­li­ło­by nam w łatwy spo­sób ująć ją w ramy oko­licz­no­ści histo­rycz­nych i potrak­to­wać jako pod­sta­wę dla dys­ku­sji o poli­ty­ce. Nie dostar­cza wyja­śnień i nie jest rela­cją z auten­tycz­nych zajść. Zamiast tego mamy tu sza­leń­stwo, sny, para­no­icz­ne wizje, kosz­mar­ne żar­ty i maka­brycz­ne moty­wy. Umar­li opo­wia­da­ją swo­je histo­rie, imi­gran­ci z mar­gi­ne­su alko­ho­lo­we oma­my, pacjen­ci snu­ją cho­ro­bli­we mono­lo­gi, schi­zo­fre­ni­cy zbie­ra­ją frag­men­ty prze­szło­ści i wpa­da­ją w sidła innych sza­leń­ców, opraw­cy wyzna­ją grze­chy, strasz­ne sny śnią się uchodź­com, któ­rzy prze­szli pie­kło, zde­spe­ro­wa­ni arty­ści ucie­ka­ją od okru­cieństw rze­czy­wi­sto­ści w świat halu­cy­na­cji, a dzie­ci popeł­nia­ją zbrod­nie i same sta­ją się ofia­ra­mi. Oni­rycz­ne i sur­re­ali­stycz­ne obra­zy – uję­te w wart­ki rytm krót­kich i pozba­wio­nych komen­ta­rza zdań, dra­ma­tycz­nych kon­sta­ta­cji – wraz z obcy­mi nazwa­mi mogą spra­wiać wra­że­nie abs­trak­cji i prze­no­sić czy­tel­ni­ka w świat poetyc­kiej ilu­zji. Ale szyb­ko uświa­da­mia­my sobie, że jest to jed­nak opo­wieść „ulo­ko­wa­na prze­strzen­nie”, opo­wie­dzia­na „ze środ­ka” tam­te­go świa­ta. Po raz pierw­szy mamy oka­zję być świad­ka­mi „roz­mon­to­wa­nia” fał­szy­wej histo­rii, któ­rą do tej pory pre­zen­to­wa­ły nam gaze­ty i tele­wi­zja. Czy­ni­ły to pod dyk­tan­do zachod­niej pro­pa­gan­dy – bez wni­kli­wo­ści, roze­zna­nia i empa­tii „eks­per­tów”. Tutaj „opo­wia­da­ny” sta­je się „opo­wia­da­ją­cym”, a my odkry­wa­my niby banal­ną, ale czę­sto pomi­ja­ną zależ­ność: zmia­na per­spek­ty­wy zmie­nia samą histo­rię. Wbrew pozo­rom za okru­cień­stwem woj­ny nie może skry­wać się żad­na logi­ka:

Kie­dy naród czy gru­pa ludzi przez dłu­gie lata kon­fron­to­wa­na jest z nagro­ma­dze­niem wojen, prze­ra­że­nia, bie­dy i znisz­czeń, to szu­ka­nie nie­ra­cjo­nal­nych czy nawet try­wial­nych szcze­gó­łów przy­po­mi­na jakieś sztucz­ki. Ale zawsze pozo­sta­je w czło­wie­ku potrze­ba, aby wyja­śnić wyda­rze­nia za pomo­cą innej logi­ki niż logi­ka zim­ne­go rozu­mu, któ­ra przy­pi­su­je rezul­ta­ty do ich domnie­ma­nych źró­deł – szla­chet­na ludz­ka potrze­ba. Być może sztucz­ki i pisa­nie opo­wia­dań są tak­że smut­ną, ludz­ką pró­bą ogar­nię­cia tej nie­prze­nik­nio­nej mate­rii.

(„Targ opo­wie­ści”)