Organiczna poetyka splotu

Podstawowa trudność w pracy z tekstem polega – jak określił to w Stopniu zero pisaniaRoland Barthes – na tym, że trzeba zadać sobie pytanie, „od czego zacząć” [1]? Przyczynkiem do niniejszych rozważań stanie się sporządzone przeze mnie zestawienie tego, co w sposób intuicyjny odczytuję w poetyce Kacpra Bartczaka jako „organiczne”. Poniższy „leksykon” zawiera określenia pochodzące wyłącznie z tomu Wiersze organiczne [2], mam jednak nadzieję, że uproszczenie to nie zaważy na jakości przedsięwzięcia. Przyjrzyjmy się zatem zaanonsowanemu już spisowi.

Tak liczne zastosowanie przez Bartczaka słów należących do języka specjalistycznego i naukowego, nomenklatury biologicznej czy technicznych żargonów, zniewala przy pierwszym spotkaniu z tekstem. Terminy te, oglądane z bliska, a także fluktuacje, jakim się je poddaje, wydają się ciekawe, a już sama ich obecność w utworach sprawia, że lektura może okazać się przyjemnym intelektualnym wyzwaniem. Dlaczego jednak „organiczność” i jaka „organiczność” wyłaniałaby się z powyższego zestawienia? Jak i w co angażuje czytelnika Bartczak?

John Ashbery napisał kiedyś „tyle systemów/ do ilu jesteśmy podłączeni, dokładnie tyle/ puszcza nas wolno na ocean języka, który staje się/ naszą cząstką” [4] – i podobnie rzecz ma się w Wierszach organicznych. Ich struktura zdaje się składową wielu mechanizmów, zjawisk i obsesji, wyrażonych poprzez językowe medium. Zestawienie wiersza z organizmem mogłoby wydawać się zasadniczo zgubne i niefortunne, ale nic bardziej mylnego. Idzie o pokazanie pewnej spoistości, wzajemnych przepływów czy „synergii” świata– wraz z całym jego potencjałem biologiczno-chemicznym, człowieka– a więc i konsekwencji jego istnienia w świecie, oraz wiersza– który zarówno poprzez formę, jak i treść odnajduje się w każdej z pozostałych przestrzeni. I zdaje się, że nie w tym rzecz, aby u podstaw myśli Bartczaka znajdować wyłącznie z ducha ekologiczną postawę poety-aktywisty. To język – zasłyszany, żywy, kulturowo ukształtowany, język środowiskowy, język polityki i religii – oraz jego słowotwórczy potencjał wprawiają w ruch rezerwuar kontekstów, które stają się umocowaniem i jedyną historią wiersza [5]. Autor nie sytuuje też podmiotu mówiącego w roli biernego obserwatora-moralisty, lecz całkowicie splata go z tworzywem tekstu – językiem i światem w całej ich złożoności. Pod tym względem będzie zaś blisko poetyce organicznej Bartczaka do myśli ekokrytycznej, która – jak czytamy u Julii Fiedorczuk i Gerarda Beltrána – pragnie „pokazywać, w jaki sposób sam język wykonuje pracę ekologiczną” [6].

Podobnie jak język „organiczne” jest wewnętrznie ambiwalentne. Z jednej strony przywodzi na myśl bliskość natury, zdolność rozkładu, udział w procesie u-bywania i od-radzania. Z drugiej jako słowo staje się uwikłane w sztuczność i nieprawdę. „Wiersz […] nie jest prawdą. Jest oczyszczalnią prawd” („Przypisy do wierszy”, WO, 51), słusznie zauważy bohater Bartczaka. Stąd sprzeciw wobec patosu, metafory i hiperboli w „Wyjściu wiersza”(WO, 45). Organiczność bywa odpowiednikiem ograniczeń, jakie forma nakłada na tekst. Wiersz jednak, poprzez zastosowanie „cudzej mowy”, wykonuje pracę demaskatorską, skutecznie rozprawia się z intencjonalnymi konstrukcjami po to tylko, aby ukazać ich bezzasadność i fałsz, a zatem, aby zdemontować również rzeczywistość, do której się odnoszą. Pisanie, jak powie autor „Przenicaków”, ma dotrzeć do „żywotnej tkanki doświadczenia” [7] i właśnie tę „żywotność”, ufundowaną na spuściźnie Białoszewskiego i Ashbery’ego, posiada w sobie strofa Bartczaka, grającego w poezji o „świadomość rozpadliwości wszelkich działań i narzędzi ludzkich nie jako rezultat ofiarowanej przez literaturę apokalipsy, ale zwyczajna diagnoza codzienności, która miast być punktem dojścia, jest punktem wyjścia” [8].

Wiersz zatem dokonuje ciągłej pracy. Aktywizując zaplecze składniowe i semantyczne, „wychodzi i zrywa klauzule” („Wyjście wiersza”, WO, 45). Znamienna fraza „wiersz szuka się poza” („Neofina rafinata”, WO, 13) świadczy o tym, jak właśnie wiersz przejmuje inicjatywę i, pozostawszy w ciągłym ruchu, angażuje się w relacje ze światem. Bartczak uderza w konwencjonalną relację pisarza, tekstu i odbiorcy. Nie autorowi przypisuje się tutaj „twórczą zdolność”, cała dynamika bowiem zdaje się koncentrować w samym wierszu. Ten z kolei, realizuje się poprzez niezgodę z samym sobą, z zasadami klasycznie rozumianej poetyki. Poprzez „wyjście i zerwanie klauzuli”, „palenie analogii”, „blokowanie metonimii”, „unieważnienie hiperboli czy „mrożenie metafory” – czyli cały szereg czynności przedstawionych w utworze „Wyjście wiersza” (WO, 45) – wyraża Bartczak brak zgody na bezrefleksyjny i bierny udział w procesie globalizacji, cyfryzacji, ekonomizacji życia. Symulacyjny wizerunek wirtualnej rzeczywistości – podporządkowanej kapitałowi, reklamie i rynkowi – a także system organizacji „wioski-korpo”, przedstawionej między innymi w wierszu „Firma matka” (WO, 16−18), zostają rozbite od wewnątrz poprzez samą strukturę wiersza, który niepozornie igrając z środkami stylistycznymi, podaje w wątpliwość nie tylko to, co wiemy o świecie, ale i sposób, w jaki z tej wiedzy korzystamy.

Płynnie przechodzi się w Wierszach organicznych od mikroprzestrzeni, ograniczonej w odbiorze i z zasady hermetycznej sfery wiersza, tu wyrażonej słowami takimi, jak: tkanka, morfem, białko, drobinka, jon, do makroprzestrzeni – spraw złożonych i zasadniczych: przestrzeń, powietrze, życie, organizm, sieć. Będzie więc poezja organiczna tą, która walczy z traktowaniem rzeczywistości jako „całej reszty” – reszty pominiętej, reszty która „nam zbywa” [9]. Bartczak przygląda się – niczym pod lupą – rzeczom małym, drobnym, niezauważalnym, jak „grudka śluzu”, w słowach apostrofy: „Grudko śluzu którą jestem/ pozdrawiam Cię” („Realizm protokolarny B”, WO, 48), „witka wirusa” czy „koralik bakterii” („Realizm protokolarny A”, WO, 7) i dostrzega w nich sprawczą moc i władzę. Strofy Bartczaka przestrzegają niejako, że reszty nie powinno się ignorować, bo to w niej może zawierać się sprawczy potencjał.

Różnorodne tworzywo Wierszy organicznych, które po części oddaje sporządzony przeze mnie leksykon, przypomina, że „potrzebujemy nowego opisu relacji między sferą ciała, sferą umysłu oraz sferą języka” [10] – holistycznej wizji rzeczywistości, która opierać się będzie polaryzacji zjawisk w świecie, ale też równie otwartego na tę wizję sposobu wyrażania. Stąd też ciągły głód słowa, głód poiesis, które tym razem stoi w obliczu wyzwania polegającego na uwzględnieniu – nieodnotowanych dotychczas w tak wielkiej liczbie – sieci powiązań, „złożonej sieci współpowstających materialnych bytów” [11]. Wiersz zaś jest intencjonalnie zarysowaną „granicą świata” („Przypisy…”, WO, 51), czekającą na jej przekroczenie, o czym przypominają strofy Bartczaka. Ów transgresyjny gest zmierza do „końca alienacji organizmu” (WO, 14), który zgodnie z organiczną poetyką splotu poszuka intertekstualnych odniesień, takich jak chociażby wiersz Herberta [12]. Parafrazując, „organizm i wiersz będą sobie notowani” (WO, 44, wyr. – J.S.) – przypisani sobie i ze sobą tożsami. Przestrzeń, jaką oferuje wiersz organiczny, jest pojemna i aktywna – w niej materia oraz ciało stają się słowem.

Dofinansowano ze środków Narodowego Centrum Kultury w ramach Programu Ojczysty – dodaj do ulubionych 2019.