Rozwlekłe przypisy do sekularnych egzorcyzmów

Ostatecznie – Paweł Kaczmarski zdecydował się odpowiedzieć na mój głos w debacie, mimo że całą początkową część swojego tekstu poświęcił na zasugerowanie, dlaczego robić tego nie warto. Zostałem bowiem uznany za reprezentanta „dobrej zmiany”, posługującego się retoryką narodowo-katolicką poplecznika Andrzeja Franaszka, co prawda w trybie „gdybym był niegrzeczny, to powiedziałbym, że jesteś…” [1], ale zawsze to jedna więcej etykietka do kolekcji. W ostateczności jednak litościwy Kaczmarski założył (ale jedynie „założył”, nie mówimy tutaj o niczym poważnym, dla wprawy pobawmy się w polemikę z kimś niewartym polemizowania), że „tekst Żurka wypada przedyskutować w gronie krytyków – nie mamy pod ręką ani księdza, ani medium, ani redaktora «Egzorcysty»”.

Na kolanach się znajdując, wariatem na sekularne egzorcyzmy wydanym będąc – odpowiadam.

Nie będzie dziadunia, nawiedzonego zegara, widm, czyli tej formy, która – tak rozumiem Kaczmarskiego – skrywa właściwą, twardą treść mojego tekstu, „doklejonego do przypowieści o zegarze dziadka”. Nie będzie formy mającej na celu zwodzenie przeciwnika, „unikanie istoty sporu” [2]. Bez tej formotreści nie powiem już tego, co chciałem powiedzieć, powiem coś zupełnie innego, postawię się w innej – politycznoestetycznej – sytuacji. Może w ten sposób odegnam część zarzutów, może dzięki temu odpowiedź będzie krótsza i precyzyjniejsza.

*

Moja polemika dotyczyła tekstów, które przeczytałem. Teksty te napisały różne osoby. Można powiedzieć, że mają one swoich autorów. Dla stylistycznej płynności, zamiast pisać „w tekście Koronkiewicz/Skurtysa/Kujawy przeczytać mogę…”, pisałem „Koronkiewicz/Skurtys/Kujawa piszą…”, pamiętając jednak, że de facto mam do czynienia z hipostazami realnie istniejących osób, mniej lub bardziej (zależnie od przyjętej koncepcji) z nimi złączonymi. Chciałbym, żeby to było jasne, bo w całym swoim tekście Kaczmarski sprzedaje taką oto informację implikowaną: Żurek, ogarnięty „ideową pasją i świętym oburzeniem” [3], chciał dowalić lewakom, którymi gardzi (jako potencjalny wyborca PiS-u [4]). Zostawmy fakt, że sugerowanie „ideowej pasji” zawsze skrywa inną „ideową pasję”, nie ma się czego tutaj wstydzić. Ważniejsze jest to, że w żadnym miejscu mojego tekstu nie nazwałem żadnej z osób biorących udział w debacie stalinistą, również tego nie sugerowałem [5]. W żadnym miejscu mojego tekstu nie nazwałem również żadnej z osób biorących udział w debacie „nawiedzonym lewakiem”, co Kaczmarski zgrabnie sugeruje umieszczając powyższe określenie w cudzysłowie i grając na dwuznaczności faktycznie pojawiającego się w moim tekście „nawiedzania”.

**

W żadnym miejscu mojego tekstu nie zasugerowałem, jakoby to autorem „wszystkich tekstów marksistowskich” jest duch Stalina, że „każdy [pogrubienie – Ł.Ż.] literaturoznawczy tekst wywodzący się z tradycji marksistowskiej i napisany w latach 50. jest w rzeczywistości parafrazą Stalina”. O tym, że z marksizmu dało się sensownie korzystać i w czasach PRL-u, świadczą chociażby późne prace Stefana Żółkiewskiego czy Henryka Markiewicza, u którego marksizm właściwie do końca aktywnej pracy badawczej funkcjonował jako jedna z ważniejszych inspiracji. O tym, że określone nurty neomarksizmu świetnie tłumaczą dzisiejszą ekonomię, politykę oraz dynamikę tzw. world literature, wspominać nie muszę, bo mówiłbym do osób, które dobrze o tym wiedzą [6].

Bez wstydu mógłbym jednak powiedzieć, że część literaturoznawczych tekstów wywodzących się z tradycji marksistowskiej i napisanych w latach 50., jest w rzeczywistości parafrazą poglądów Stalina na język, literaturę, kulturę. Chociażby artykuł (podkreślam: niestanowiący punktu bezpośredniego odniesienia dla Koronkiewicz) Do zagadnień formy wierszowej Adama Ważyka z 1951 r., teoretyczna baza Mickiewicza i wersyfikacji narodowej, w którym możemy przeczytać następującą deklarację: „Stalinowska nauka o narodowej formie kultury i prace Stalina Marksizm a zagadnienia językoznawstwa powinny stać się punktem wyjściowym do nowych badań formy poetyckiej” [7]. Zostańmy na chwilę jednak przy samej książce Ważyka o Mickiewiczu, na którą powołuje się Koronkiewicz, i którą (chyba) chce wybronić Kaczmarski.

Podziwiam dezynwolturę, z jaką Kaczmarski odrywa określone koncepcje i zdania od ich kontekstu politycznego, mimo deklarowanej przez siebie w Wyrastaniu z wielogłosu uważności przy wyborze marksistowskiej tradycji. Nie potrafię w taki sposób oddzielić wartościowej „treści” od niespecjalnie smacznej „formy”, ciekawych koncepcji wyrażonych przez Adama Ważyka w 1951 r. od stylistyki jego tekstów z tego okresu [8]. Ba, oddzielenie jednego od drugiego (tego chyba chciałby Kaczmarski) popsuje jakąkolwiek zabawę płynącą z lektury Mickiewicza i wersyfikacji narodowej w 2016 roku. Książka ta pozbawiona bowiem socrealistycznej stylistyki oraz uprawomocnienia w ideologicznej „słuszności”, to nudne, chwiejące się w posadach [9] przełożenie badań Franciszka Siedleckiego nad rymami w poezji polskiej na średniodialektyczną grę zbijaków (w skrócie i tak, jak zrozumiałem: salonowi epigoni Oświecenia i oderwani od rzeczywistości społecznej esteci pozytywistyczno-młodopolscy kontra żywa, ludowa tradycja ciągnąca się od Kochanowskiego aż po Mickiewicza). Po potencjalnym wycięciu z niej fragmentów o wątpliwych walorach poznawczych, według mnie z Mickiewicza i wersyfikacji narodowej zostaje to, do czego wcześniej doszedł sam Siedlecki.

Ktoś mógłby spytać: „i co z tego? Po co krytykujesz teraz tę książkę?”. Ano dlatego, że książka, która moim zdaniem jest współcześnie bezwartościowa, zdaniem Kaczmarskiego jest jedną z inspiracji dla całkiem sporej grupy młodych krytyków (tak pozwalam sobie zinterpretować stwierdzenie „ważny jest dla nas Ważyk”).

***

Mimo tego, że Kaczmarski uznaje mnie za krytyka literackiego chcącego „rozwijać formalistyczny program oparty na rosyjskim formalizmie i polskim strukturalizmie – albo nawet wyłącznie bronić programów istniejących”, to daleko mi zarówno do krytyki literackiej, jak i do „rozwijania programu” lub „bronienia programów istniejących”. W porównaniu do liczby tekstów opublikowanych przez chociażby Maję Staśko czy samego Kaczmarskiego, mój dorobek krytycznoliteracki wygląda dość ubogo. Nie uważam również, że istnieje potrzeba programowego „powrotu do…”. Daleko mi do myślenia o humanistyce w kategoriach powrotów, zwrotów czy przewrotów, a bliżej do benjaminowskiego historyka trzymającego znieruchomiałą wagę [10]. A najbliżej – do filologa, o którym pisali Stefan Szymutko, Ryszard Koziołek i (do pewnego stopnia) Arkadiusz Żychliński, dostrzegalnego według mnie również w skrupulatności, z jaką np. Anna Kałuża rozczytuje ideologiczność pojedynczych tropów w konkretnych wierszach, z jaką Adam Lipszyc obmacuje dosłownie każde słowo Paula Celana, z jaką Klaus Theweleit krok po kroku, bez generalizacji, komentuje imaginarium freikorpsowców.

Jeśli problematyka relacji „forma – polityczność” jest dla mnie interesująca, to wówczas, gdy tekst literacki każe mi się zastanowić nad tym, dlaczego reaguję wobec niego określonym, politycznym afektem, co takiego on ze mną zrobił (i jak to zrobił). Literatura to dla mnie perwersyjne „między” (polityki i estetyzmu, słowa-czynu i słowa-ornamentu…), nie oznaczające nigdy „poza” – bardzo jestem ciekaw, co na ten temat powie mi antologia Zebrało się śliny. Pisząc swój głos w debacie, nie pierwszy raz w ogóle nie chciałem mówić o istocie sporu. Moje „czepialstwo” (taki doraźny gatunek literacki) dotyczyło tego, co – jak sądzę – było w tych tekstach interesujące. A zainteresowała mnie w nich obecność nieobecności pewnego zasadniczego zadłużenia, z którym trzeba się liczyć (i które wypadałoby przeliczyć zamiast liczby znaków w moim tekście), pisząc o formie poetyckiej i jej relacji do „polityczności”. Chociażby po to, aby je porządnie, a nie na zasadzie komunałów o „binarnych opozycjach”, przerobić, odrzucić, odsiać, znieść, przerzucić z jednej szalki na drugą. Takim długiem jest tradycja formalizmów i strukturalizmów, ostatnimi czasy (za sprawą m.in. žižkowej interpretacji psychoanalizy lacanowskiej i takim tekstom Jana Sowy jak chociażby Humanistyka płaskiego świata – przepraszam za namedropping, ale zakładam, że nazwiska funkcjonują jako pewne konieczne skróty myślowe ułatwiające komunikację) niekiedy utożsamiania z poststrukturalizmami, dekonstrukcją oraz dekonstruktywizmem.

Wolałbym więc porządny, dobrze przeprowadzony atak (na konkretne koncepcje, teksty, autorów) niż „krytykowanie strukturalizmu (…) za jego apolityczność”, będącą wszak w konkretnych czasach (lata 60.–80.) stricte politycznym działaniem [11]. Lubienie czy też nielubienie jakiegoś nurtu nie ma z tym nic wspólnego, to kwestia uświadomienia sobie pewnego „obłożenia” danego tematu. Przykład: bez przeformułowania sądów Janusza Sławińskiego wyrażonych w artykule Socjologia literatury i poetyka historyczna, bez krytycznego przerobienia różnorakich poziomów relacji między konkretną wspólnotą a konkretną formą literacką, bez odniesienia się do tego, co Sławiński w rzeczonym artykule pisze o marksistowskiej socjologii literatury (upraszczając ją na potrzeby swoich koncepcji), jakiekolwiek sądy na temat „form zaangażowania” są według mnie skazane na obskurantyzm.

Będę się tego trzymał: źle pogrzebany strukturalizm polski/formalizm skutkuje często bezwiednym, prostym powtarzaniem jego koncepcji (o to mi chodziło, gdy pisałem o tekstach Kujawy i Sztafy). W debacie skutkowało to tym, że Hjelmsleva przedstawiano jako kogoś, kto miał umożliwić przezwyciężenie dualizmu formy i treści, historycznie różne zjawiska były łączone ze sobą w jednym ciągu, a „relacyjność” stała się wynalazkiem XXI wieku.

Kaczmarski sugeruje, że on i jego koledzy oraz koleżanki mają do tych tradycji „stosunek ambiwalentny i niejednoznaczny” [12]. Cieszy mnie to. W tekstach z debaty – może oprócz głosu samego Kaczmarskiego – tego cieniowania jednak nie dostrzegłem.

****

Szukając dobrego sposobu na połączenie problemu długu, spadku, tradycji (czyli „wpływów, zależności, inspiracji, (…) ciągłości, relacji i związków” [13], tego, czego zdaniem Kaczmarskiego u mnie nie ma) z problemem niechcianego, wypartego, widmowego powrotu teoretycznoliterackich konceptów [14], wpadłem na prostą historyjkę o nawiedzonym zegarze dziadunia oraz o krewnych staruszka. Forma ta, spleciona nierozerwalnie z treścią, odpowiada za obecną w tekście metaforykę. Pewne elementy tekstów wyjaskrawiła, a pewne zaciemniła – coś za coś. „Co dziwniejsze fragmenty”, na podstawie których Kaczmarski wnioskuje (?), że wierzę w duchy [15], że wchodzę na teren „ezoteryki stosowanej”, są zatem dziwne tylko wówczas, jeśli: a) ktoś nie przyjmuje do wiadomości, że tekst teoretyczno- lub krytycznoliteracki może korzystać z zabiegów literackich, b) ktoś absolutnie nie łapie modalności wypowiedzi, c) ktoś chce zdyskredytować „treść” danego tekstu dla celów politycznych („Żurek to zwariowany prawak”) poprzez, mówiąc kolokwialnie, pojazd po zgrabnie oddzielonej „formie”. Uważam Kaczmarskiego za człowieka inteligentnego, skłaniam się zatem, niestety, ku odpowiedzi „c)”.