Carol Rumens i jej „poezja postfeminizmu”

W swo­jej anto­lo­gii poezji kobiet Carol Rumens pro­kla­mo­wa­ła nadej­ście nowej, ‘post-femi­ni­stycz­nej’ ery w poezji, pró­bu­jąc tym samym odciąć nie tyl­ko sie­bie, ale też wszyst­kie poet­ki od femi­ni­zmu. To bar­dzo ana­chro­nicz­ne okre­śle­nie zwa­żyw­szy na okres, z jakie­go pocho­dzą wier­sze zawar­te w tej anto­lo­gii – lata 1964–1984. W Wiel­kiej Bry­ta­nii rok 1964 był raczej przed- niż post-femi­ni­stycz­ny.

Będąc poet­ką o wyostrzo­nej wraż­li­wo­ści na para­doks, Rumens dostrze­ga iro­nię sytu­acji pisar­stwa kobie­ce­go w 1985 roku: „Poli­tycz­ne zorien­to­wa­nie spo­rej czę­ści tek­stów publi­ko­wa­nych przez kobie­ty (bez któ­re­go, rzecz jasna, nie mogły­by powstać) pro­wa­dzi­ło cza­sa­mi, zwłasz­cza w przy­pad­ku poezji, do uprzy­wi­le­jo­wa­nia prze­sła­nia kosz­tem środ­ków wyra­zu” (podkr. J.F.). W fazie femi­ni­stycz­nej wal­ki (teraz, mamy rozu­mieć, szczę­śli­wie minio­nej) praw­dzi­we pisar­ki – zain­te­re­so­wa­ne „suro­wą sztu­ką poezji” – zosta­ły „przy­ćmio­ne” przez „hała­śli­we ama­tor­ki ogła­sza­ją­ce, że kobie­ty tak­że mają głos”. Mnie rów­nież trud­no jest czy­tać z przy­jem­no­ścią albo z pożyt­kiem nie­któ­re z wier­szy zebra­nych w świa­do­mie femi­ni­stycz­nych anto­lo­giach wyda­nych przez femi­ni­stycz­ne wydaw­nic­twa. Nie­mniej jed­nak trud­no mi zgo­dzić się z Rumens, że wal­ka jest skoń­czo­na, a bitwa wygra­na; że prze­ko­na­nie, iż „kobie­ty mają głos i mają pra­wo być usły­sza­ne, jest oczy­wi­sto­ścią”. Jak wie­le z nas, Rumens goto­wa jest sko­rzy­stać z poli­tycz­nych osią­gnięć innych kobiet i odwró­cić się od tych, dla któ­rych wal­ka wciąż trwa. Zało­że­nia kla­so­we, na któ­rych bazu­je jej defi­ni­cja post-femi­ni­zmu, są ewi­dent­ne. Uży­wa tego ter­mi­nu na opi­sa­nie „psy­cho­lo­gicz­nej kon­dy­cji” spo­wo­do­wa­nej przez rady­kal­ne prze­mia­ny spo­łecz­ne „doty­ka­ją­ce wie­le kobiet (szcze­gól­nie tych z kla­sy śred­niej, to zna­czy, piszą­cej)”.

Roz­wój karie­ry poetyc­kiej Rumens poka­zu­je wyraź­nie, w jaki spo­sób pisar­stwo, któ­re nie dekla­ru­je się jako femi­ni­stycz­ne, włą­cza się w deba­tę roz­gry­wa­ją­cą się wokół pro­ble­mów poru­sza­nych przez śro­do­wi­ska kobie­ce. Pierw­szą książ­kę Rumens A Stran­ge Girl in Bri­ght Colo­urs (1973) okre­ślić moż­na mia­nem pro­to-femi­ni­stycz­nej. Dro­bia­zgo­wo i czę­sto­kroć gniew­nie autor­ka przy­glą­da się szcze­gól­nym ogra­ni­cze­niom narzu­ca­nym mło­dej kobie­cie wcho­dzą­cej w życie domo­we: uwię­zio­nej, sfru­stro­wa­nej i obcią­żo­nej odpo­wie­dzial­no­ścią za życie innych. Wie­le spo­śród tych wcze­snych wier­szy to zapis poczu­cia wyalie­no­wa­nia w mał­żeń­stwie i w rodzi­nie, poczu­cia obco­ści wobec wcze­śniej­szych wer­sji wła­sne­go „ja”, wobec ota­cza­ją­cych ją zubo­ża­łych, ponu­rych osie­dli, jak w wier­szu „A Futu­re”, czy obskur­ne­go miesz­ka­nia z „Houses By Day”, gdzie „miesz­ka­łam… przez nie­zba­da­ny rok,/ uśmie­cha­jąc się tyl­ko do lustra, nasłu­chu­jąc echa/ urzą­dzeń ogrze­wa­ją­cych wodę. Pamię­tam tylko/…/ świa­tło wcze­śniej­sze­go dnia”. Te wier­sze to tak­że zapis wal­ki o prze­trwa­nie – mate­rial­ne, emo­cjo­nal­ne, twór­cze – i wal­ki o to, żeby się wyrwać na wol­ność. Przy­cho­dzą na myśl mło­de gospo­dy­nie domo­we z wier­szy Lar­ki­na, odsu­nię­te „w kąt wła­sne­go życia”, cho­ciaż Rumens jest mniej zdy­stan­so­wa­na niż Lar­kin i wię­cej w niej gnie­wu. Poja­wia się tu tak­że wzbu­rze­nie wywo­ła­ne okro­pień­stwa­mi życia innych kobiet i współ­czu­cie dla losu dziew­cząt z komu­nal­nych osie­dli, któ­re „w roz­sąd­nych apasz­kach, z wiel­ki­mi wóz­ka­mi, / pcha­ją się po życie” („Distinc­tions”).

W Unplay­ed Music (1981) i Star Whi­sper (1983) gniew sku­pia­ją­cy uwa­gę na lirycz­nym „ja” jest już pra­wie nie­obec­ny. W obu tych książ­kach Rumens zaczy­na odci­nać się od tego, co Anne Ste­ven­son okre­śli­ła mia­nem „sub-Pla­thej­skie­go wysił­ku” i „napom­po­wa­ne­go obu­rze­nia”, cha­rak­te­ry­stycz­ne­go dla lwiej czę­ści poezji kobie­cej wcze­snych lat sie­dem­dzie­sią­tych. Nie­mniej jed­nak cho­ciaż pro­to-femi­ni­stycz­ny gniew pierw­szej książ­ki Rumens został w tych dwóch póź­niej­szych tomach pra­wie cał­ko­wi­cie wyeli­mi­no­wa­ny, oby­dwie książ­ki zawie­ra­ją wier­sze, któ­re w iro­nicz­ny i reflek­syj­ny spo­sób zasta­na­wia­ją się nad życiem i doświad­cze­nia­mi kobiet.

W Star Whi­sper zaczy­na­my sły­szeć głos, któ­ry peł­niej odzy­wa się w książ­ce Direct Dial­ling (1985), opu­bli­ko­wa­nej w tym samym roku, co „post-femi­ni­stycz­na” anto­lo­gia Making for the Open. Zbiór wier­szy Rumens, podob­nie jak opra­co­wa­na przez nią anto­lo­gia, dąży ku post-femi­ni­zmo­wi, zde­fi­nio­wa­ne­mu jako ruch oddzie­la­ją­cy się od femi­ni­zmu, któ­ry rze­ko­mo wyko­nał już swo­ją pra­cę. W Direct Dial­ling wciąż daje się odczuć gniew, ale tym razem jest on zare­zer­wo­wa­ny dla innych spraw niż te, któ­re wią­żą się z sytu­acją kobiet. Rumens sta­ra się wypra­co­wać głos bez­oso­bo­wy (choć nie cał­kiem pozba­wio­ny cech płci), któ­ry pomo­że jej wyar­ty­ku­ło­wać szer­sze (to jest wykra­cza­ją­ce poza ‘wąskie’ pole zain­te­re­so­wa­nia femi­ni­zmu) poli­tycz­ne, histo­rycz­ne, huma­ni­stycz­ne kwe­stie. W szcze­gól­no­ści Rumens coraz bar­dziej inte­re­su­je się histo­rią i poli­ty­ką Euro­py Wschod­niej i Środ­ko­wej.

Te póź­niej­sze zain­te­re­so­wa­nia są obec­ne, a wła­ści­wie wręcz domi­nu­ją­ce, w ostat­nich czę­ściach Selec­ted Poems (1987) Rumens i w jej książ­ce From Ber­lin to Heaven (1989). Nie­mniej jed­nak spo­rą gru­pę tych póź­niej­szych wier­szy moż­na okre­ślić mia­nem „post-femi­ni­stycz­nych” nie w sen­sie, w jakim Rumens uży­wa tego ter­mi­nu w swo­jej anto­lo­gii, lecz po to, aby pod­kre­ślić, że są one nazna­czo­ne przez per­spek­ty­wę i pro­ble­ma­ty­kę femi­ni­stycz­ną. Nie­któ­re z póź­nych wier­szy zawie­ra­ją komen­tarz, cza­sem reflek­syj­ny, nie­kie­dy iro­nicz­ny, na temat życia kobiet i ich sytu­acji spo­łecz­no-poli­tycz­nej. Tema­tem „Two Women” są zna­jo­me kwe­stie femi­ni­stycz­ne. Wiersz opo­wia­da o nie­ła­twym współ­ist­nie­niu pew­nej sie­bie, zdol­nej kobie­ty, któ­ra przy­no­si do domu „pro­ste, chłod­ne jabłko/ kocha­ją­ce­go ojcow­skie­go obiek­ty­wi­zmu” i „cichej twa­rzy w tle/ zawsze nabie­głej pra­cą, spuch­nię­tej od gnie­wu”. Nie­któ­re z tych wier­szy zda­ją się w pew­nym stop­niu posia­dać ostrość wcze­śniej­szej twór­czo­ści Rumens, jed­nak gniew nie jest już w nich wyra­żo­ny z taką samą bez­po­śred­nio­ścią. Potwor­na iro­nia, wyni­ka­ją­ca z tego, że ide­olo­gia udo­mo­wio­nej kobie­co­ści obda­rza kobie­ty swo­istą wła­dzą w nie­wo­li, to temat, z któ­rym w prze­ko­nu­ją­cy spo­sób mie­rzą się wier­sze „A Woman of a Cer­ta­in Age” i „In a Room”. Oba przy­wo­łu­ją obraz luk­su­so­wej nie­wo­li kobie­ty „domo­wej”:

Cenio­na w roli księż­nicz­ki,
daw­no już nauczy­ła się
szczot­ko­wać wło­sy, ład­nie
sta­wiać sto­py, i cze­kać.
Przy­zwy­cza­iła się już do wszyst­kie­go

do uczu­cia gło­du
potrze­by cier­pli­wo­ści.

Ostat­nia zwrot­ka zręcz­nie obra­zu­je zie­ją­cą pust­kę jej codzien­nej egzy­sten­cji i bez­sil­ną siłę za pomo­cą skom­pli­ko­wa­nych nega­cji, któ­re pod­wa­ża­ją wła­sne zna­cze­nie: „nie­po­wstrzy­ma­na, nie­stru­dzo­na, wie/ jak strasz­na jej jest moc,/ jak nie­moż­li­we jej nie­uży­cie”.

Toteż pomi­mo pro­te­stów autor­ki twór­czość Rumens dowo­dzi, że femi­nizm i ruch na rzecz eman­cy­pa­cji kobiet przy­nio­sły jej wyzwo­le­nie i nowe moż­li­wo­ści. W pew­nym stop­niu femi­nizm był tym, co pomo­gło jej zna­leźć wła­sny głos i temat. Wyda­je mi się, że rzecz ma się podob­nie w przy­pad­ku wie­lu innych nie­fe­mi­ni­stycz­nych auto­rek, któ­re nie tyl­ko sko­rzy­sta­ły z osią­gnięć ruchu femi­ni­stycz­ne­go (takich jak powięk­sze­nie prze­strze­ni poetyc­kiej zain­te­re­so­wa­nej spra­wa­mi kobiet i więk­sza uwa­ga, z jaką słu­cha się dziś gło­sów kobiet), ale też istot­nie przy­czy­ni­ły się do tych osią­gnięć. Albo inny­mi sło­wy: pomi­mo nie­jed­no­znacz­ne­go sto­sun­ku do femi­ni­zmu te kobie­ty wyzna­czy­ły sobie podob­ne cele.

Dofi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mini­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Naro­do­we­go pocho­dzą­cych z Fun­du­szu Pro­mo­cji Kul­tu­ry