Kolaże – fragment posłowia

Jeśli pojęcie “literatura zaangażowana” ma jeszcze jakiś sens, to właśnie ten sens ocala twórczość autorki Sercątka – sytuując się tam, gdzie jest “wewnętrznie najbardziej zraniona”, Müller poświadcza sobą prawdę tego, co pisze. Ta literatura jest świadkiem i świadectwem jednocześnie, zaś świat tu kreowany – pozornie związany z hic et nunc – z realistycznej opowieści niepostrzeżenie przeistacza się w przypowieść aktualną zawsze i wszędzie. Przeraźliwa i obezwładniająca realność rumuńskiego “realnego socjalizmu” przenika tkankę “normalnego świata”, w którym jest opowiadana.

Jeśli miałbym wskazać na najbardziej poruszające zjawisko współczesnej literatury niemieckojęzycznej, bez wahania wskazałbym na to właśnie pisarstwo. Pochodząca z kręgu mniejszości niemieckiej w Rumunii autorka związana była przed decyzją wyjazdu do RFN z Aktionsgruppe Banat tworzoną m.in. przez takich pisarzy, jak: Richard Wagner, Anemone Latzina, Ernest Wichner czy William Tatok. Wszyscy oni w swej ojczyźnie (bo tak zapewne traktowali Rumunię, na której ziemiach osadnictwo niemieckie trwało od XII wieku) poddani zostali mniej lub bardziej wyszukanym represjom i szykanom – ręka Securitate jeszcze w latach 80. ubiegłego stulecia potrafiła ich dosięgnąć nawet w Berlinie Zachodnim. O tyle to istotne, że w wielowiekowej tradycji mniejszości niemieckiej na tych obszarach dopiero w drugiej połowie XX wieku ukształtował się znaczący ruch literacki, który w krytyce zachodnioniemieckiej zyskał nawet miano “piątej literatury niemieckojęzycznej” (obok tej, która uprawiana była w obu państwach niemieckich, w Austrii oraz w Szwajcarii). Kreatywna aktywność tej formacji literackiej stanowiła od lat 60. po koniec lat 80. jedno z najbardziej interesujących zjawisk literatury niemieckojęzycznej.

Herta Müller stanowi tego zjawiska przypadek najbardziej wyrazisty. I znów: gdybym miał wskazywać literackie korzenie tego pisarstwa – wskazałbym przede wszystkim na twórczość Franza Kafki, z tym wszakże zastrzeżeniem, iż jeśli pisarstwo autora Procesu uznać należy za efekt katastroficznego przeczucia, to już w utworach Müller mamy do czynienia z zapisem katastrofy realnej. Można, rzecz jasna, zredukować tę twórczość do wymiaru świadectwa – tak też dzieje się w wielu jej odczytaniach, dla których istotną treścią tych tekstów jest ich warstwa fabularno-wydarzeniowa. Rzecz w tym jednak, że tę ich treść kształtuje maestria narracyjna, kunszt językowy, z którymi tłumaczki szczęśliwie dla polskich czytelników radzą sobie znakomicie. Styl opowieści autorki Nizin określić można jako zimny tok sprawozdawczy. Opisując otaczającą rzeczywistość, narratorka potrafi jednak dokonać zastanawiającego w swej wymowie przejścia od świata natury do świata radykalnie wynaturzonej cywilizacji totalitaryzmu: “Nawet rośliny nie istniały po prostu dla siebie. Żywe płoty z tuj lub jodeł rosły wokół domów władzy. Również tam były zawsze zielone. Strzegły czegoś, co dla większości ludzi w kraju było nie do zniesienia. Przeszły z szeregu roślin na stronę państwa”.