Samotność

Każdy wybór z tak obszernego dorobku, jaki pozostawił Gottfried Benn, jest sprawą dyskusyjną, lecz jedno nie ulega wątpliwości – tom ułożony przez Zdzisława Jaskułę jest, obok prezentacji Krzysztofa Karaska z 1982 r., najobszerniejszym zbiorem liryki niemieckiego ekspresjonisty, którego debiutancka książka Morgue (1912) stanowiła jedno z przełomowych wydarzeń w rozwoju niemieckojęzycznej poezji współczesnej – o wpływie Benna także na dziś piszących twórców wspomina we wstępie redaktor obecnego wyboru i ma niewątpliwie rację. Znaczący wydaje się też tytuł całego zbioru, kierujący uwagę czytelnika na wiersz tytułowy, w którego puencie czytamy:

Gdzie świat potwierdzeń w szczęściu szuka,
wymienia znaki i obrączki
wśród wina, rzeczy, ich gorączki –
tyś sługą antyszczęścia: ducha.

Spośród całej plejady ekspresjonistów niemieckich – a z nich bodaj najbardziej w Polsce znanym poetą jest George Traki (zmarły młodo, w czasie pierwszej wojny światowej, podobnie jak znakomity, ale dziś zupełnie niemal zapomniany August Stramm) – był Benn twórcą chyba najbardziej konsekwentnym. Gdy sięgnąć po fundamentalną, wydaną w 1920 r. antologię Kurta Pintusa Menscheitsdammerung (słowo o tyle trudne do przełożenia, że “Dammerung” w tym złożeniu oznacza zarówno “zmierzch”, jak i “świt” – w istocie chodzi tu o oba znaczenia, “zmierzch ludzkości” miał być w przekonaniu tych artystów zarazem zapowiedzią “ludzkości świtu”), stanowiącą summę poszukiwań niemieckich ekspresjonistów, widać wyraźnie, że właśnie wiersze Benna dają najpełniejszy wyraz reprezentowanej przez to środowisko filozofii życia i sztuki.

Nie jest wykluczone, że obserwowanie schyłku (obecne przecież w całej poezji europejskiej tego okresu, nie przypadkiem określanego między innymi mianem “dekadencji) i nadzieja na odmianę świata, choćby w drodze dźwigania się “wolą mocy” ku wyżynom absolutu, stały się w późniejszym czasie jednym z powodów, dla których niektórzy z tych twórców zawierzali totalitarnym projektom społecznej sanacji. W wypadku Benna był to akces (krótkotrwały i dramatyczny w swych skutkach) do nazizmu, w wypadku Johannesa Bechera do komunizmu (stał się autorem słów hymnu NRD, założył jedno z najlepszych pism literackich – wydawane do dziś “Sinn und Form”). Jedno nie ulega wątpliwości: poczucie kryzysu w tym kręgu poetów było wyjątkowo silne i nic dziwnego, że młody Benn (lekarz, w dodatku pełniący służbę w policji) rozpoznawał świat jako “morgue” – trupiarnię. Ten cykl wierszy (uzupełniony później przez kolejny, tak samo zatytułowany, lecz w tym wyborze opatrzony tytułem “Ciało”) doczekał się – w szczególności otwierający go wiersz “Mały aster” – kilku polskich przekładów.

Najbardziej zwraca uwagę w cyklu “Morgue” i w całej wczesnej liryce Gottfrieda Benna skupienie się na detalu, szczególe, konkrecie, niekoniecznie “poetycznym”, częściej pochodzącym z “turpistycznego” wymiaru egzystencji:

Trupy,
Jeden przykłada rękę do ucha:
Czego się tak trzęsiesz? Na mój podgrzewany stół sekcyjny?
Przez zanik tłuszczu i biblijny wiek
Bo dostaniesz trupkiem dziecka w twarz!

Tego rodzaju obrazy w początkach XX stulecia raczej nie mogły budzić takich skojarzeń, jakie mogą uruchomić dzisiaj – były prowokacją: i estetyczną, i etyczną. Brutalne uświadomienie czytelnikowi, iż przestrzeń prosektorium jest ostatnią stacją jego ziemskiej wędrówki, że mniej lub bardziej sprawne ręce dokonującego sekcji lekarza (ale i poety) mogą co najwyżej “uwznioślić” brzydotę śmierci przez wszycie między żebra zmarłego małego astra, odbierane było jako przejaw cynizmu. Ale, oczywiście, rzecz w tym, że poeta nie służy szczęściu – kojarzonemu w tym poddającym się rozkładowi świecie z doraźnymi dobrami – lecz “antyszczęściu”, sferze duchowości. Owo “ty” tytułowego wiersza zbioru jest samozwrotne: skierowane jest do siebie samego, do poety skazanego na samotność, co – jak w innym wierszu “Kto jest samotny” – jest w kręgu tajemnicy i cichą nań tylko formą patrzy doskonałość.

Ten wiersz stanowi zresztą jakby zapowiedź późnej twórczości Benna, która najpełniejszy bodaj wyraz znalazła w tomie Wiersze statyczne (1948), a dla której fundamentalna wydaje się świadomość, że studnie ciemne /style wyczerpane (…) jest późno, ciosy rozdzielone, /jeszcze trochę klinczu i trzymania, gong – oddaję świat w prezencie, komu on wystarczy, niech się cieszy (“Martwa natura”). Tu już rzeczywiście oddaleniu ulega służba światu, poeta coraz bardziej oddala się od problemów doraźnych, bierze w nawias zarówno doświadczenie egzystencjalne, jak i historyczne, w swym obiektywie utrwala “martwą naturę”: ciche leży jezioro. / oniezapominajkowane, / a wydry się śmieją. Pozostaje tylko a-rozumowy / a-artystyczny / koniec świata (“Wszystko już tylko ulotne”).

W tych późnych wierszach dookreśleniu ulega owo “ty”, ku któremu zwraca się Benn w wielu utworach pisanych w drugiej osobie liczby pojedynczej – to poezja: Chcesz prowadzić mnie – lecz dokąd, / gdy już gwiazdy dla mnie płoną, / wdycha, czuje noc głęboką / niezmierzone ziemi łono? (“Dokąd”). Tutaj, podobnie jak w młodzieńczym “Nigdy samotniej”, ale o wiele bardziej dobitnie dochodzi do głosu przekonanie, że przestrzeń poezji – własnej, często hermetycznej – stanowi jedyną prawdziwą rzeczywistość, wobec której to, co doraźne i przemijające, niewarte jest uwagi, będąc światem trupiarni, gdy to, co istotne, skrywa się w naznaczonej tajemnicą samotności, w słowie poezji, o której powie Benn, że “nie ulepsza, ale czyni coś o wiele ważniejszego, mianowicie dokonuje zmiany “. I w gruncie rzeczy w tych słowach z odczytu zapisanego na płycie Soli die Dichtung das Leben bessern (Czy poezja może uczynić życie lepszym?) powraca poczucie, iż “zmierzch ” dawnego (style wyczerpane) wiedzie ku świtowi form nowych, nieokreślonych, wyłaniających się ze zderzania z sobą słów, o którym, charakteryzując poezję autora Wierszy statycznych, powiada Bertold Brecht w cytowanym we wstępie tomu przez Jaskułę zdaniu: “Benn spotykał ze sobą słowa, które kiedy indziej w ogóle by się nie poznały”.

Na książkę składają się przekłady Jacka St. Burasa, Zdzisława Jaskuły, Andrzeja Kopackiego, Sławy Lisieckiej i Tomasza Ososińskiego. Jak zwykle w takim przypadku, można by z poszczególnymi rozwiązaniami translatorskimi podjąć dyskusję. Jedno wszakże nie ulega wątpliwości: tworzą one spójną i wierną oryginałowi polskojęzyczną wersję poezji Benna, pozwalają dotrzeć do jej najważniejszych i artystycznie najistotniejszych przekazów. Dopełniają całość krótka kronika życia pisarza (1886-1956) stanowi dla lektury tych wierszy ważny punkt odniesienia.