O ambicji oraz poezji zasłaniającej widoki

A dociśnięty język to przecież poezja.
Jacek Gutorow, “Sznurowadło”

1.

W jednym z pierwszych wierszy Innego tempa, w liryku “Łubiny” padają intrygujące dwa zdania: “Piątek. Jestem w Chróścinie. / Poezja zasłania mi widok / na ogród”. Mniejsza o Chróścin, miasteczko zapewne urokliwe i sympatyczne – zwracam uwagę na to drugie stwierdzenie: “Poezja zasłania mi widok na ogród”. Zastanawia mnie ono i każe zadać chyba jedyne możliwe w tym miejscu pytanie: czym jest poezja dla poety, któremu może ona przesłonić widok nawet na coś tak – zakładam – pięknego, jak ogród. I czym jest dla tego poety świat z jego elementami, z pięknem i brzydotą, dobrem i złem, ludźmi, zwierzętami, naturą i kulturą, jeśli poezja może zasłonić mu na to wszystko widok? Po lekturze Innego tempa wydaje mi się, że odpowiedź nie będzie skomplikowana. W świecie tej książki postaci ludzkich praktycznie nie ma, co od razu też przypomina, że Gutorow tłumaczył intensywnie Stevensa, autora, u którego ludzi także, co już krytyka dawno zauważyła, właściwie nie ma. W świecie tej książki trudno byłoby także dopatrzyć się jakichś zmagań pomiędzy dobrem a złem, wielkiej miłości czy wielkiej nienawiści do kogoś czy czegoś poza poezją, albo też sporu pomiędzy naturą i kulturą. Ta poezja oferuje świat zgoła inny, niż ten codzienny, potoczny z potocznymi i zwyczajnymi emocjami – u Gutorowa bodaj jedynymi naprawdę dojmującymi uczuciami są: niespełnienie związane z aktem poetyckiej kreacji i monstrualne pragnienie wyjścia poza liryczny konwenans.

2.

Słów kilka o tym drugim: o pragnieniu wyjścia poza liryczny konwenans. Temat ambicji stworzenia liryki gwałtownie naruszającej czytelnicze przyzwyczajenia, odmieniającej czytelniczą wrażliwość i poruszającej w stopniu zdecydowanie ponadprzeciętnym sygnalizuje Jacek Gutorow w Innym tempie kilka razy. W “Czego nie namalowali Holendrzy” czytamy: “Chcę wyjść poza ramę wiersza – ku temu, co bezimienne. // Chcę zrzucić poezję jak starą skórę.” Podobnie, lecz jeszcze mocniej widać to we fragmentach poematu “Parataksa”, gdzie stoi: “właśnie w tej chwili pragnę literatury gwałcącej wszystkie kanony literatury ekscesu i wykroczenia, takiej, która nie pozwoli nam zasnąć, lecz będzie drążyła nasze myśli na jawie i we śnie”. Albo popatrzmy na utwory z cyklu “Zbliżenia”, gdzie w tekście “Jadąc na wieczór poezji” autor “Linii życia” przyznaje się do takiej choćby wielkiej ochoty: “Wyjść z ładnych wierszy / i nie dać po sobie poznać. // Zrozumieją? // Honoraria nie są przewidziane. / Tylko zwrot kosztów podróży. // Ale wychodzi się na swoje.” Nie wspominając już i nie roztrząsając innej, samemu sobie złożonej obietnicy, której w gruncie rzeczy Gutorow w żadnym miejscu swojego tomiku nie dotrzymuje: “Dość już ładnych wierszy. // Jutro zaczniemy inaczej. / Będzie warkot i hurkot i turkot. / Będzie gruchot i klekot i furkot. / Będzie chrupot i chrobot i zgrzyt.”( “Creative writing”.) To niezwykłe – rzec można na marginesie tego zbioru – z jak fantastyczną precyzją wie Jacek Gutorow, co chciałby napisać oraz co napisanego żyłoby życiem pełnym emocji i czaru, a jednak… Jest takie stare pisarskie przysłowie: Nie pisze się książek, jakie by się chciało napisać, pisze się takie, jakie wychodzą. I Gutorow powinien o tym wiedzieć, ba, on to również wie doskonale – wszak jest autorem eleganckiego na ten temat wiersza pod tytułem – nomen omen – “Na temat”. Oto ten liryk z epigrafem “Skąd się biorą wiersze”: “Wyskakują / z ciemnych miejsc, / gdzie było im niewygodnie. // Potem toczą się jak dojrzałe jabłka / i wpadają wprost w otwarte ręce. // Czasem ręce są zaciśnięte. / Ale one i tak wpadają.”

3.

Proszę nie myśleć, że ironia moja jest ironią szyderczą. Nie tym razem. W gruncie rzeczy do pewnego stopnia współczuję poecie, który posiadłszy tajniki wszelkie dalej, jak wszyscy poeci, skazany jest na to, jak pisał Ryszard Kapuściński, “źródło z Królestwa Ciemności”. Bo może sobie Jacek Gutorow żądać i życzyć “wyjść poza ramę wiersza – ku temu, co bezimienne”, może pragnąć “zrzucić poezję jak starą skórę”, może domagać się “literatury gwałcącej wszystkie kanony literatury ekscesu i wykroczenia, takiej, która nie pozwoli nam zasnąć, lecz będzie drążyła nasze myśli na jawie i we śnie”, a finalnie i tak pozostaje mu to niespełnienie, o którym – to jego jedyna nagroda – daje radę powiedzieć tak pięknie, jak w liryku “Bez tytułu”: “Wymyślasz wiersz. / Przed snem. / Układa się jak marzenie. Każde słowo. / Nie musisz wstawać / i zapalać lampki.” Niestety: rano “słowa mają tremę. / Nie chcą zalśnić / pełnym blaskiem.” I tu następuje moment gorzkiej epifanii: “Kiedyś zrozumiesz, / czego ci będzie żal. / Nie zgubionego wiersza, / nie lśniących słów, / lecz siebie samego / w tamtej chwili / przed snem, / gdy nie musiałeś wstawać / i zapalać lampki.” I to niespełnienie umie Gutorow, choć bardzo rzadko z tego talentu korzysta, opowiedzieć głosem bezbłędnym i pewnym, kiedy chodzi również o inne sprawy. Takie, jak marzenie o wielkiej podróży w “Wierszu przeciw podróżom”: “Masz sześć lat / i marzysz o podróży / do Ameryki. // Mija trzydzieści lat / i nic nie jest w stanie oddać / tego marzenia. // Nawet podróż do Ameryki.” Czy jak w poematu “Mandarynka” fragmencie 11.: “Ile mi dałaś, poezji. / No ile. / Ledwie starcza na mandarynkę / i kilka dygresji.”

4.

Nadzieja? Światełko w tunelu? Może dałoby się coś takiego znaleźć w utworze “Dekompresja (piosenka)”. Pisze Gutorow w tym tekście: “Pozbywam się kolejnych słów, / które chciałem złożyć w darze. // Powoli wynurzam się na powierzchnię. // Odrzucam balast wrażeń, / choć chciałem z nich czerpać. // Powoli wynurzam się na powierzchnię. // Coraz mniej pobocznych wątków, / przebłysków na stronie. / Tylko jedna jasna smuga / stąd / aż do samej góry. // Powoli wynurzam się na powierzchnię. // Spada ciśnienie słów. // Wszyscy razem: // Dekompresja / Depresja / Presja / na ja”. Chciałbym wierzyć, że po tej “dekompresji”, po “wynurzeniu się na powierzchnię” Jackowi Gutorowowi już nigdy nic nie przeszkodzi w zobaczeniu ogrodu. Czy czegokolwiek. Niechby z tej “presji na ja” poetyckie “ja” Gutorowa wyszło w postaci jeszcze mocniejszej niż do tej pory.

Tekst ukazał się po raz pierwszy na stronie nieszuflada.pl. Dziękujemy za udostępnienie materiału.