Jak pisać o Jacku Gutorowie i jego nowej książce? Na pewno nie parafrazą, na pewno nie dokonując streszczenia jego myśli, bo w nich kryje się zawsze coś więcej niż egzegeza. To pewnego rodzaju zaproszenie do uczestnictwa, do bycia w centrum interpretacji. Naddatek, który wymaga marginesu (albo zakładki).

„Nie mogę być sobą, a jednak chcę być sobą i muszę być sobą – oto antynomia”, pisał Gombrowicz. Gutorow uznaje tę przeciwstawność za obowiązek każdego pisarza, wymaga od niego umiejętności zmieniania własnej tonacji, ulegania skłonności do delikatnych wahnięć. Zakładka, by znaczyć, musi zmieniać miejsce postoju.

Zestaw nazwisk opisanych w książce, wbrew pozorom, nie jest oczywisty, trudno dopatrzeć się tu jakiegoś klucza, pokazywania zależności czy układania kanonu współczesnej poezji. Ale nie jest to też zestaw przypadkowy – autor po prostu uważnie szuka dobrych wierszy i nie zakłada z góry, co to znaczy dobry wiersz. Tylko tyle. Aż tyle.

Projekt Jacka Gutorowa, który daje się wyczytać z Księgi zakładek to projekt totalny, nieufny i podejrzliwy wobec jakichkolwiek podziałów i staroświeckich naukowych przesądów. Gdy Gutorow pisze o Nowej Fali stwierdza: „O ileż ciekawsze byłyby nasze dyskusje o poezji tamtego czasu, gdybyśmy tylko uwolnili się od myślenia w kategoriach przełomu, manifestów i grup poetyckich, kanonów i hierarchii krytycznoliterackich”. Te słowa można odnieść z powodzeniem do całej literatury, bo doprawdy na nic zda się sztuczne segmentowanie lub ćwiartowanie rzeźnickim nożem autorów i ich dzieł.

Nowa książka autora Urwanego śladu i Niepodległości głosu w fascynujący sposób wymyka się czytelnikowi, uciekając naraz w dwóch kierunkach – unika przy tym niekonsekwencji czy niezrozumiałości. Z jednej strony, Gutorow daje świadectwo osobistych, pojedynczych właśnie, choć dialogujących ze sobą lektur – od Gombrowicza i Białoszewskiego, przez Sosnowskiego, Dyckiego i Grzebalskiego, po Mirahinę i Nowakowską wśród najmłodszych twórców; wspiera te zapiski Uwagami o krytyce bezprogramowej. Z drugiej zaś, Księga zakładek wydaje się poszukiwaniem takiej krytycznoliterackiej formuły, która pozwalałaby wyartykułować sam problem fascynacji, uprzedzenia i literackiego gustu; a nawet szerzej: formuły, która pozwoliłaby krytykowi wrócić do refleksji o pryncypiach i do fundamentalnych, najogólniejszych zarazem pytań.

W czasie lektury Księgi zakładek trudno byłoby nie zauważyć, że Jacek Gutorow tkwi głęboko w fascynacji słowem pisanym, stara się niejako dojść do źródeł jego pochodzenia, zejść do poziomu zero w czytaniu poezji. Odnaleźć albo – lepiej powiedzieć – odczytać i próbować wyczytać w każdym indywidualnym przypadku najgłębszą z ukrytych prawd. Stara się dojrzeć, w swojej czytelniczo-recenzenckiej pasji, sam szkielet wierszowej konstrukcji, ale jednocześnie nie pozbawiać poezji tego, co w niej chyba najważniejsze: aury nieprzewidywalności, sensualności i tajemnicy.