Poeta, któż to taki

To fantastyczne, gdy na poetę tak “osobnego”, a przy tym – w pewnych kręgach – “kultowego”, jak Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki spływa ulewa nagród, w tym Nike. Już sam fakt, że tę nagrodę otrzymuje poeta, a nie, jak zazwyczaj, prozaik, powinien dać do myślenia tym, którzy odpowiadają za promowanie literatury. Podejrzewam jednak, ba! jestem pewna, że liberał-minister kultury, wrażliwy jeszcze w miarę na potrzeby i bolączki filmowców, ludzi teatru, opery, czy muzealników, nie pochyli się z uwagą nad specyfiką zajęcia, któremu oddają się osobnicy, tak wstydliwie “niszowi”, jak poeci. Co innego przyklasnąć niespodziewanemu sukcesowi jednego z nich, uznać go za wybryk literackiej rzeczywistości. Bo właściwie poeta – któż to taki? Literat, czyli zawodowiec? Pisarz, czyli literat, namaszczony publicznym uznaniem? Osobnik nawiedzony, czy raczej nawiedzany od czasu do czasu przez “muzę-natchniuzę” – jak pokpiwał z własnej kondycji Białoszewski? Poeta, bardziej niż kiedykolwiek w historii, znalazł się w sytuacji delikatnej i niewyraźnej.

Zgodnie ze specyfiką czasów powinien “ustawić” się medialnie, a swoje książki sprzedawać niczym ciepłe bułeczki (jak twierdzi wydawca, po Nike dla Dyckiego nastąpiła istna “Dyciomania”, w krótkim czasie sprzedały się cztery nakłady nagrodzonej Piosenki o zależnościach i uzależnieniach). Nawet jeżeli ten niebywały popyt to tylko snobizm, cieszmy się, rzecz jasna, z takiego snobizmu. Cieszmy się z dwóch Nagród Nobla, a także innych prestiżowych wyróżnień i nominacji, zaproszeń na Sezony Kultury Polskiej zagranicą, otrzymywanych raz po raz przez najlepszych poetów polskich. Tymczasem – dla Wojciecha Kuczoka, prozaika, który przeszedł przez krótkotrwałą chorobę młodzieńczej poezji – powiedzieć o sobie, że jest się poetą, to jakby przyznać się do mieszkania w bunkrze na przedmieściu. Czyli – obciach! Nie ma się czym chwalić, eksponować faktu, że się pracuje, na przykład, nad nowym tomikiem, a nade wszystko – nie identyfikować się publicznie z dziwacznym zajęciem, bo przecież nie zawodem.

Toteż poeci na ogół, jak wynika z moich obserwacji, mówią oględnie, że pisują wiersze, wymieniając uprzednio swoje “poważne”, przynoszące jakieś tam dochody prace: wykładowca, redaktor(ka), tłumacz(ka), ostatecznie kryty(k)/(czka), czasem lekarz. Nie wszystkich stać na takie poczucie godności, jakie wykazał Piotr Matywiecki, oznajmiając spokojnie: “jestem poetą”. Ten stan rzeczy i ducha wziął się ze społecznego odbioru poezji podyktowanego arogancją, idącą w parze z ignorancją “czynników opiniotwórczych”, czyli mediów nastawionych niemal wyłącznie na “bieżączkę” polityczną w ustawicznej pogoni za sensacjami, konfliktami, skandalami. Z tej charakterystyki wyłamują się jedynie TVP Kultura, radiowa Dwójka oraz pisma literacko-artystyczne, na ogół dwumiesięczniki, kwartalniki, rzadziej miesięczniki. Niektóre z nich, jak “Topos”, “Tygiel Kultury”, “Nowa Okolica Poetów”, “Studium” wydają tomiki, czy arkusze poetów, zwłaszcza młodych, skupionych wokół redakcji – rezerwatów dla gatunku pod ochroną.

A co w tej sytuacji mają robić poetyckie single, za którymi nikt nie stoi i których nikt nie obstawia, publikujący niezbyt często z takich czy innych względów “bez nazwiska”? Albo debiutanci po kilku wygranych Turniejach Jednego Wiersza w swoich miastach? Jedyne wyjście dla tych ostatnich: załapać się na akcję “Połów” organizowaną regularnie przez Biuro Literackie, wziąć udział w warsztatach prowadzonych przez starszych, doświadczonych i znanych poetów, wypromowanych o wiele wcześniej przez tego właśnie wydawcę. Stawką jest wypłynięcie z anonimowości, publikacja arkusza czy debiutanckiego tomiku. Te ostatnie uwagi kładą nacisk na pierwszoplanową rolę wydawcy w promowaniu swoich autorów, w zdobywaniu na ten cel odpowiednich środków. Nie każdy wydawca ma chęć, a przede wszystkim – talent do bycia jednocześnie mecenasem, menadżerem, dyplomatą (w negocjacjach z władzami samorządowymi, z rozmaitymi instytucjami) i dobrym organizatorem. I co najważniejsze – nie każdy edytor ma oko i ucho do poezji.

Czułki dla odbioru tej szczypty szaleństwa i ryzyka, którą może wnieść swoją propozycją poeta, odrzucany – co się zdarzało i nadal zdarza – przez innych wydawców. Casus Biura Literackiego z jego corocznym, kwietniowym festiwalem, promocjami, warsztatami, nagrodzoną – i słusznie – witryną internetową jest doprawdy unikalny, o czym wiedzą wszyscy miłośnicy poezji. W aranżacji scenicznej występów podczas festiwalu biorą udział graficy i awangardowe zespoły muzyczne (czyli jest to przedsięwzięcie interdyscyplinarne, odpowiednio reklamowane przez TVP Kulturę, radiową Dwójkę oraz niektóre media). Takie działanie może być groźne dla organizatorów: w tym bogactwie i przesycie środków łatwo zgubić to, co powinno być jądrem prezentacji poetyckiej: słowo i tekst. Czy poeta musi aż do tego stopnia iść na kompromis z duchem czasu, żeby mieć ambicje bycia showmanem? Jeżeli mu to akurat pasuje do koncepcji utworu, dlaczego nie. Niech to jednak nie stanie się po prostu modą. Są poeci urodzeni aktorzy i niech oni tę predyspozycję i talent wykorzystują (casus Dycki, ze swoim chrapliwym, “widmowym” przydechem, niepowtarzalnym).

Nie wszystkim jednak taki talent dano i pozostali powinni skupić się na przekazaniu tekstu i nawiązaniu kontaktu z odbiorcą w sposób bardziej “ubogi”. Poezja, wraz z Nike dla Dyckiego, znalazła się chwilowo na świeczniku. Co nie zmienia faktu, że jej status w naszym kraju jest po prostu marny. A jeżeli w dodatku “niezaradny” poeta czy poetka bez odpowiedniego sponsora “mieszka w bunkrze na przedmieściu”, to jakim cudem zaoszczędzi w skarpecie na wydanie tomiku? Bo dotacji na ten cel minister kultury nie przyzna. Tak, jak nie przyznał wraz z Urzędem Miasta Warszawy dalszej dotacji na działalność Staromiejskiego Domu Kultury, organizatora, m.in. “Nocy Poezji”, która zdążyła zadomowić się w stolicy i zapisać dobrze w pamięci uczestników oraz słuchaczy. Podobnie, jak nie dał ani złotówki na dalszą statutową działalność Stowarzyszenia Pisarzy Polskich i Związku Literatów Polskich. Po prostu wstyd! Zwłaszcza w porównaniu z sytuacją w innych, biedniejszych niż Polska krajach europejskich, w których “miarodajne czynniki” nie są tak głuche na literaturę.

A w szczególności – poezję, jak w naszym, żyjącym kolejnymi komisjami śledczymi i sieczką dziennikarskich niusów, kraju. Z dostępnych mi wzorców zagranicznych na pierwszym miejscu wymieniam Francję, która – jak wydawało się wielu, skądinąd światłym krytykom w Polsce – rzekomo poezją się już w ogóle nie zajmuje. Wymienię tylko kilka inicjatyw, których echa – z racji stałego otrzymywania internetowych informacji – do mnie docierają. W Petit Palais – ekskluzywnym miejscu wystawowym w samym centrum Paryża – odbywają się raz w miesiącu debaty w ramach cyklu tematycznego “Poésie, pourquoi faire?” (Dlaczego uprawiać poezję?), które prowadzi wybitny poeta, eseista, wykładowca uniwersytecki Jean-Michel Maulpoix (jeden z autorów antologii czternastu poetów francuskich Na szali znaków); debata ta jest zawsze połączona z prezentacją jednego poety francuskiego, a całość – w charakterze załącznika video – rozsyła się do niezliczonych odbiorców zainteresowanych poezją francuską.

Z kolei organizatorzy głośnego, międzynarodowego festiwalu poetyckiego BiennaleVal-de-Marne w połączeniu z redakcją pisma “Action poétique” i przypisanego mu wydawnictwa publikują regularnie tomiki poetów francuskich i zagranicznych, organizują warsztaty interdyscyplinarne (np. poezja – muzyka, poezja – problemy poetyki i recytacji, poezja – taniec), prowadzone przez jednego poetę, zazwyczaj francuskiego, w tym roku aż w czterech koledżach i czterech liceach w Val-de Marne koło Paryża. Zarówno “Action poétique”, jak i Maison des Ecrivains et Littérature (Dom Pisarzy i Literatury – odpowiednik naszego Stowarzyszenia Pisarzy Polskich) publikują regularnie biuletyn o swojej działalności w języku francuskim i angielskim, zamieszczając także prezentacje poetów francuskich i zagranicznych w oryginale i w przekładzie. Jeżeli mowa o interdyscyplinarności, to do tradycji poezji francuskiej należy ścisła współpraca poetów z malarzami i grafikami. Wydawanie wspólnych albumów prezentowanych później i sprzedawanych na pokazach dla kolekcjonerów, odbywających się w renomowanych bibliotekach czy galeriach w wielu francuskich miastach.

A u nas? Środowiska poetyckie i plastyczne, jak również muzyczne, z bardzo małymi wyjątkami, nie kontaktują się ze sobą, żyją i działają we własnych kokonach ze szkodą dla sztuki. Czy nie warto zmienić ten stan rzeczy nawet jeżeli Polsce daleko do bogatej Francji? Z kolei biedna Łotwa pogrążona po uszy w kryzysie znajduje jakoś środki, żeby promować literaturę, w tym poezję i to nie tylko rodzimą. Od 2006 roku w niewielkim, ale jednym z najstarszych miast łotewskiej Kurlandii, Ventspils, czyli po polsku – w Windawie, działa niewielki, kameralny Międzynarodowy Dom Pisarza i Tłumacza finansowany przez Ministerstwo Kultury oraz władze miasta, przydzielający miesięczne stypendia, niekiedy w połączeniu z zagranicznymi fundacjami. Przyjeżdżają tam przez cały rok poeci i prozaicy z Łotwy i wielu krajów Europy, znajdując w tym miejscu idealne warunki do pracy, a także okazje do zaprezentowania się publiczności Windawy w dwóch otwartych niedawno supernowoczesnych bibliotekach i Centrum Kultury.

Dysponując przekładami moich wierszy na łotewski (dzięki zaprzyjaźnieniu się z poetką Dagniją Dreiką, z którą od siedmiu lat występujemy wspólnie na frankofońskim festiwalu poetów Europy Środkowej i Wschodniej na Słowacji) miałam możliwość wystąpienia na kameralnym “Święcie Poezji” w Ventspils, za co otrzymałam niewielkie honorarium. Taki pobyt, praca i obcowanie z pisarzami wielu krajów, to doskonała okazja do zawierania przyjaźni, a dla Łotyszy – do promowania własnej twórczości we współpracy z przybyszami. Czy nie można by pomyśleć o stworzeniu podobnego Domu Pisarza, niekoniecznie w wielkim mieście, lecz w miejscu o walorach krajobrazowych, spokojnym, ale z dobrą komunikacją, w Polsce? Tyle, że minister kultury koncentrujący się na spektakularnych i na wielką skalę zakrojonych projektach, głównie muzycznych, musiałby dostrzec, że warto zainwestować w literaturę – w końcu także “towar” eksportowy.