Bycie sobą jeszcze inaczej

Nagro­dę Sile­sius 2011 za cało­kształt twór­czo­ści poetyc­kiej otrzy­ma­ła w tym roku Urszu­la Kozioł. Biu­ro Lite­rac­kie przy­go­to­wa­ło wyda­nie jej wier­szy zebra­nych, książ­ka ta uka­zu­je prze­mia­ny poezji, poczy­na­jąc od Gumo­wych kloc­ków, skrom­ne­go arku­sza, któ­ry wyszedł w roku 1957. Potem uka­zał się tomik W ryt­mie korze­ni (1963). Rytm jest tu wykład­ni­kiem świa­to­po­glą­du poetyc­kie­go (dobrze to uka­za­ła Mał­go­rza­ta Miko­łaj­czak w książ­ce Pod­jąć prze­rwa­ny dia­log. O poezji Urszu­li Kozioł). Bywał w wier­szach tej poet­ki rytm rado­sny, tanecz­ny; wnet jed­nak kon­tra­sto­wa­ny spo­wol­nie­niem czy zakłó­ce­niem. Cza­sem rytm wyra­ża melan­cho­lię, lecz czę­ściej nie­po­kój. Rze­czy­wi­stość jest płyn­na. Drze­wo zmie­nia kon­sy­sten­cję („pokaż mi drze­wo swo­ją rze­kę”), rze­ka sta­je się pio­no­wa. Z jed­nej stro­nie jest to rado­sne wyko­rzy­sty­wa­nie wła­ści­wych poezji magicz­nych zaklęć: poet­ka może nimi zmie­niać świat i „wywi­jać się”, wymy­kać loso­wi. Z dru­giej stro­ny – jest to męczą­ce, draż­nią­ce, smut­ne. Prze­mien­ność i bez­gra­nicz­ność sprzecz­na jest bowiem z trwa­ło­ścią cykli natu­ry oraz obrzę­dem kul­tu­ry – trwa­ło­ścią arcy­dzieł.

Od począt­ku pro­wa­dzi Kozioł grę z tra­dy­cją, prze­myśl­ną stra­te­gię nawią­zań i odrzu­ceń. Nawią­zu­je do gatun­ków kla­sycz­nych, do Janic­kie­go i Kocha­now­skie­go, do wzor­ców roman­tycz­nych i ludo­wych, do pie­śni sły­sza­nych w dzie­ciń­stwie. Te nawią­za­nia pozwa­la­ją wyra­zić zachwyt ist­nie­niem, ale i poczu­cie bez­sen­su, tym­cza­so­wo­ści, bycia „pomię­dzy”. Jest się pra­gnie­niem, gło­dem, dąże­niem do umy­ka­ją­ce­go hory­zon­tu. Takie odczu­cia wystą­pi­ły w Liście obec­no­ści (1967) i są obec­ne do ostat­nich tomów: Supli­ki (2005), Prze­lo­tem (2007), Hor­ren­dum (2010). Zwłasz­cza w Prze­lo­tem poja­wi­ła się gorz­ka wie­dza o fina­le poetyc­kiej gry z losem – „wer­bel tych ryt­mów” nie prze­pło­szy Satur­na, wbrew iro­nicz­nej nadziei. Tyle, że nadzie­ja jest upar­ta, kry­je się i obja­wia w samym języ­ku. Tytuł tomu zakła­da prze­cież jakieś „przed” i jakieś „po”, gdy mię­dzy nimi owo „prze­lo­tem”…

Boha­ter­ka tej poezji żyje też w histo­rii. W tomie W ryt­mie słoń­ca (1968) mowa jest o ówcze­snym kontr­kul­tu­ro­wym bun­cie mło­dych – tak­że o tra­gicz­nych wyda­rzeń w róż­nych miej­scach glo­bu. Wszyst­ko w tym poema­cie jest przy­spie­szo­ne, zbun­to­wa­ne – odpo­wia­da ducho­wi tam­te­go cza­su. Boha­ter­ka tej liry­ki prze­ży­wa­ła póź­niej stan wojen­ny. A w powsta­łym w roku 1984 poema­cie Lato w mie­ście mówi o swej oso­bi­stej sytu­acji, ale dzie­lo­nej z inny­mi, o ogar­nia­ją­cym wte­dy poczu­ciu bez­na­dziej­no­ści i bez­wyj­ścio­wo­ści. W Żal­ni­ku (1989) wra­ca ze sta­ry­mi rodzi­ca­mi do kra­ju lat dzie­cin­nych. W wier­szu „Lar­go” zatrzy­mu­je się w Rzy­mie przed małą azja­tyc­ką żebracz­ką. Wier­sze jej są zabie­ra­niem gło­su w spra­wach waż­nych, tak­że publicz­nych, gło­su – dba o to – zawsze osob­ne­go. Są tłu­ma­czo­ne na wie­le języ­ków, nagra­dza­ne – od nagro­dy na Gdań­skim festi­wa­lu poetyc­kim 1963 po Sile­siu­sa 2011 (po dro­dze były nagro­dy tak zna­czą­ce, jak Nagro­da Fun­da­cji Kościel­skich, Nagro­da Kul­tu­ral­na Ślą­ska Kra­ju Związ­ko­we­go Dol­nej Sak­so­nii, Nagro­da im. Jose­pha von Eichen­dorf­fa).

Boha­ter­ka liry­ki Kozioł jest cie­ka­wa świa­ta, lubi podró­że. W latach dzie­więć­dzie­sią­tych sze­ro­ko otwo­rzy­ły się gra­ni­ce. Zamie­rze­nia poet­ki-podróż­nicz­ki mogły być reali­zo­wa­ne w więk­szym niż kie­dyś stop­niu. W roku 1974 w felie­to­nie „O podró­ży” pisa­ła: „Podróż pozwa­la nam zre­ali­zo­wać owo wynie­sio­ne chy­ba z dzie­ciń­stwa marze­nie bycia kimś innym niż się jest zazwy­czaj, bycia sobą jesz­cze ina­czej”. Owo „być sobą jesz­cze ina­czej”, nie pod­da­wać się loso­wi, upar­cie sta­rać się go kształ­to­wać – to nić prze­wod­nia tych poezji zebra­nych.