Poczucie wiecznego nieprzyzwyczajenia

Iza­be­la Ponia­tow­ska: Obce sta­ny – książ­kę poświę­co­ną roz­ma­itym aspek­tom Two­je­go „paso­wa­nia się” z Ame­ry­ką (choć nie tyl­ko, do cze­go jesz­cze wró­cę) – roz­po­czy­nasz wspo­mnie­niem z pierw­szych wol­nych wybo­rów pre­zy­denc­kich w Pol­sce, wybo­rów, w któ­rych, z racji wie­ku, nie mogłaś gło­so­wać. Wspo­mi­nasz, że była to dla Cie­bie sytu­acja jed­no­cze­śnie trud­na i prze­ło­mo­wa, ponie­waż uświa­do­mi­łaś Sobie, jak zna­czą­co plot­ki, domy­sły i insy­nu­acje mogą wpły­wać na nasze wybo­ry, zwłasz­cza w sfe­rze poli­ty­ki. W świe­cie teo­rii spi­sko­wych, fake new­sówsło­wo wyda­je się bro­nią sil­niej­szą niż kie­dy­kol­wiek. Jest to zwy­kle jed­nak sło­wo nisz­czą­ce, sło­wo-kamień. A co ze sło­wa­mi, któ­re leczą, łączą, oca­la­ją? Czy (wciąż) wie­rzysz w pozy­tyw­ny poten­cjał sło­wa? Czy w świe­cie po tak wie­lu koń­cach świa­ta moż­li­we jest powsta­nie jakiejś wspól­nej płasz­czy­zny poro­zu­mie­nia?

Kata­rzy­na Jaku­biak: Muszę spro­sto­wać, że wybo­ry 1990 roku były dla mnie prze­ło­mo­we nie dla­te­go, że uświa­do­mi­łam sobie siłę plo­tek, ale dla­te­go, że uświa­do­mi­łam sobie siłę anty­se­mi­ty­zmu. Może byłam naiw­na, ale przed­tem nie zda­wa­łam sobie spra­wy, że tak wie­lu ludzi może oce­niać innych tyl­ko na pod­sta­wie ich pocho­dze­nia. Nie mia­ło dla mnie zna­cze­nia to, czy plot­ka o pocho­dze­niu Tade­usza Mazo­wiec­kie­go była praw­dą, czy nie. Ale prze­ży­łam szok, kie­dy bli­ska mi oso­ba uzna­ła jego pocho­dze­nie za naj­waż­niej­szy czyn­nik przy podej­mo­wa­niu decy­zji wybor­czej. Jeśli cho­dzi o siłę sło­wa, to nie­ste­ty ten świat wojen infor­ma­cyj­nych, o któ­rym mówisz, nie jawi mi się zbyt różo­wo.  Sło­wa są w tym świe­cie bar­dziej nisz­czą­ce niż kamie­nie; to sło­wa-poci­ski, sło­wa-czoł­gi wyko­rzy­sty­wa­ne do pod­bi­ja­nia poli­tycz­nych tery­to­riów. Nie wiem, czy wie­rzę jesz­cze w pozy­tyw­ny i jed­no­czą­cy poten­cjał sło­wa. Na pew­no, bar­dzo chcę wie­rzyć. I w ame­ry­kań­skim spo­łe­czeń­stwie widzę dwie sfe­ry, gdzie ten poten­cjał ma szan­sę się reali­zo­wać. Pierw­szy to sfe­ra szkol­nic­twa wyż­sze­go, czy­li moje­go życia zawo­do­we­go, o któ­rym dużo piszę w książ­ce. Sale wykła­do­we, w któ­rych uczę, to takie ostat­nie bastio­ny, gdzie ludzie o róż­nych poglą­dach mogą się ze sobą spo­ty­kać, czy­tać te same książ­ki i roz­ma­wiać ze sobą bez agre­sji. (Cho­ciaż, oczy­wi­ście zda­rza­ją się kon­flik­ty, któ­re też poka­zu­ję). Nie­ste­ty, w wie­lu sta­nach już podej­mo­wa­ne są pró­by wpro­wa­dza­nia cen­zu­ry na uni­wer­sy­te­ty. Na przy­kład na Flo­ry­dzie pod­pi­sa­no nie­daw­no usta­wę, któ­ra ogra­ni­cza moż­li­wo­ści dys­ku­sji na tema­ty rasy i gen­der w całym szkol­nic­twie od pod­sta­wo­we­go po wyż­sze. Dru­ga sfe­ra, i może Cię tu zasko­czę, to sfe­ra nie­któ­rych (pod­kre­ślę, że nie wszyst­kich) ame­ry­kań­skich kościo­łów i insty­tu­cji reli­gij­nych. Na przy­kład, kościo­ła epi­sko­pal­ne­go, do któ­re­go cho­dzę i o któ­rym też wspo­mi­nam w książ­ce. Tutaj podej­mo­wa­ne są bar­dzo świa­do­me pró­by odnaj­dy­wa­nia słów i prak­tyk, któ­re poma­ga­ją ludziom o róż­nych per­spek­ty­wach i doświad­cze­niach poro­zu­mieć się ze sobą.

Splot poli­ty­ki i pry­wat­no­ści to dla mnie naj­waż­niej­szy temat Obcych sta­nów. W książ­ce poka­zu­jesz, że dziś wszyst­kie ludz­kie doświad­cze­nia, tak­że te, zda­wa­ło­by się, bar­dzo pry­wat­ne, wręcz intym­ne (jak cho­ciaż­by prze­bieg poro­du), są w jakimś sen­sie kon­se­kwen­cją spo­łecz­nych uwa­run­ko­wań, że cza­sa­mi trze­ba pogo­dzić się z fak­tem, że „nasze” nie jest tyl­ko „nasze” i nie tyl­ko od nas zale­ży. Czy da się w dzi­siej­szych realiach oddzie­lić poli­ty­kę od pry­wat­no­ści? I czy w ogó­le war­to wal­czyć o oddzie­le­nie tych sfer w życiu jed­nost­ki?

Moim zda­niem wal­ka o oddzie­le­nie poli­ty­ki od pry­wat­no­ści nie ma sen­su. To jest nie­moż­li­we. Ta książ­ka fak­tycz­nie mówi mię­dzy inny­mi o tym, jak bar­dzo nasze życie codzien­ne uwi­kła­ne jest w poli­ty­kę i jaki to ma wpływ nawet na nasze intym­ne rela­cje. Sce­ny z życia rodzin­ne­go, któ­re kre­ślę, zawsze mają dru­gie, poli­tycz­ne dno. Ale jak­kol­wiek by to nie było przy­gnę­bia­ją­ce, zauwa­że­nie tego splo­tu poli­ty­ki i pry­wat­no­ści może być źró­dłem siły. Kie­dy uświa­da­miasz sobie, że two­je z pozo­ru „pry­wat­ne” kło­po­ty wyni­ka­ją z więk­szych pro­ble­mów spo­łecz­ne­go sys­te­mu, zda­jesz sobie też spra­wę, że nie jesteś sama ze swo­imi pro­ble­ma­mi. A ta świa­do­mość może cię zdo­pin­go­wać do szu­ka­nia wspól­no­ty, któ­ra przy­naj­mniej da ci nadzie­ję na jakiś lep­szy świat. Na przy­kład w ese­ju „Post­par­tum” zawar­łam obraz wspól­no­ty „dziel­nych Ame­ry­ka­nek”, któ­re do ryt­mu, jak na para­dzie, pom­pu­ją mle­ko z pier­si, kie­dy ich nie­mow­la­ki prze­by­wa­ją w żłob­kach. To jest oczy­wi­ście obraz iro­nicz­ny, ale też kry­je w sobie ocze­ki­wa­nie, że sfru­stro­wa­ne kobie­ty w USA wresz­cie razem wywal­czą zmia­ny w ame­ry­kań­skiej poli­ty­ce rodzin­nej.

Już sam tytuł książ­ki kie­ru­je uwa­gę czy­tel­ni­ka ku zagad­nie­niu wyob­co­wa­nia. Opi­su­jesz wyob­co­wa­nie w wie­lu wymia­rach, poka­zu­jąc jed­no­cze­śnie, że poczu­cie bycia „obcym” to doświad­cze­nie uni­wer­sal­ne – doty­czy Cie­bie jako oso­by ze skom­pli­ko­wa­ną histo­rią rodzin­ną, Two­jej cór­ki, któ­ra nie odnaj­du­je się wśród ame­ry­kań­skich skau­tek, Two­ich stu­den­tów, któ­rzy wkra­cza­ją w doro­słe życie ze świa­do­mo­ścią, że podzia­ły raso­we wciąż są żywe w spo­łe­czeń­stwie ame­ry­kań­skim. Czy poczu­cie wyob­co­wa­nia jest nie­ule­czal­ną cho­ro­bą współ­cze­sno­ści? A może tyl­ko eta­pem na dro­dze ku rede­fi­ni­cji poję­cia wspól­no­ty, poj­mo­wa­nej dziś czę­sto w kate­go­riach „bań­ki” zrze­sza­ją­cej ludzi, któ­rzy myślą tak samo?

Przy­znam, że wybie­ra­jąc ten tytuł – któ­ry pier­wot­nie był tytu­łem moje­go inter­ne­to­we­go cyklu w „biBLio­te­ce” – nie myśla­łam o wyob­co­wa­niu jako uni­wer­sal­nej cho­ro­bie ani eta­pie na dro­dze do wspól­no­ty. Począt­ko­wo cho­dzi­ło mi przede wszyst­kim o wie­lo­wy­mia­ro­we wyob­co­wa­nie emi­gran­ta, roz­gry­wa­ją­ce się na płasz­czyź­nie mate­rial­nej i ducho­wej, o poczu­cie wiecz­ne­go nie­przy­zwy­cza­je­nia do życia w adop­to­wa­nym kra­ju, ale i o świa­do­mość ode­rwa­nia od kra­ju pocho­dze­nia. Mia­łam też na myśli zmia­ny spo­łecz­ne w USA w cią­gu ostat­nich sze­ściu lat, czy­li bar­dzo sil­ne pogłę­bie­nie się podzia­łów, któ­re u wie­lu ludzi, nie tyl­ko emi­gran­tów, wywo­ła­ło poczu­cie wyob­co­wa­nia. Potem, kie­dy już zło­ży­łam książ­kę w całość, ude­rzy­ło mnie, że jed­nym z prze­wi­ja­ją­cych się przez nią moty­wów jest obraz ame­ry­kań­skie­go zami­ło­wa­nia do duchów i hal­lo­we­eno­wej maka­bry. To mi się sko­ja­rzy­ło z tema­tem związ­ku obco­ści i nie­sa­mo­wi­to­ści w psy­cho­ana­li­zie – z psy­cho­ana­li­tycz­ną tezą, że wyob­co­wa­nie wyni­ka z mecha­ni­zmów wypar­cia. A więc może tro­chę pod­świa­do­mie moim tytu­łem nawią­za­łam też do ame­ry­kań­skiej cho­ro­by wypie­ra­nia z naro­do­wej świa­do­mo­ści tego, co nie­wy­god­ne – na przy­kład fak­tu, że idea bia­łej supre­ma­cji była jed­nym z fun­da­men­tów, na któ­rym ojco­wie zało­ży­cie­le zbu­do­wa­li Sta­ny Zjed­no­czo­ne. Pro­blem naro­do­we­go wypie­ra­nia jest jed­nym z waż­nych tema­tów ese­isty­ki Jame­sa Bal­dwi­na, któ­rą moc­no się inspi­ro­wa­łam pisząc tę książ­kę.

O Sta­nach Zjed­no­czo­nych (i sta­nach, by tak rzec, egzy­sten­cjal­nych) opo­wia­dasz przez pry­zmat Two­jej codzien­no­ści – odpry­sków lustra, w któ­rych odbi­ja się Two­ja pry­wat­ność. Jakie nowe moż­li­wo­ści otwo­rzy­ła przed Tobą prak­ty­ka pisa­nia „kon­fe­syj­ne­go”? Cze­go dowie­dzia­łaś się o Sobie – pisar­ce – pod­czas pra­cy nad książ­ką?

Nie do koń­ca nazwa­ła­bym moje pisa­nie pisa­niem „kon­fe­syj­nym”, bo jest wie­le ele­men­tów mojej pry­wat­no­ści, któ­rych w tej książ­ce nie odsła­niam. Raczej powie­dzia­ła­bym, że otwo­rzy­łam się na prak­ty­kę pisa­nia nie­fik­cji. Jed­nak to tak­że tro­chę prze­kła­ma­nie, bo momen­ta­mi ta książ­ka balan­su­je na gra­ni­cy gatun­ków. Tak napraw­dę, to cał­kiem jej bli­sko do moich mojej pierw­szej książ­ki, zbio­ru opo­wia­dań Nie­ostre widze­nia, któ­ry był w dużym stop­niu auto­bio­gra­ficz­ny. Naj­waż­niej­szą nową rze­czą, któ­ra wynik­nę­ła dla mnie z pra­cy nad Obcy­mi sta­na­mi, jest odkry­cie war­to­ści pisa­nia na bie­żą­co o swo­im mikro­ko­smo­sie, o kon­kret­nym miej­scu i cza­sie, w któ­rych piszą­ca oso­ba jest aku­rat zanu­rzo­na. Dzię­ki tym ese­jom byłam w sta­nie ogar­nąć róż­ne skom­pli­ko­wa­ne zja­wi­ska mojej rze­czy­wi­sto­ści. Wzmoc­ni­łam też emo­cjo­nal­ne wię­zi z moim oto­cze­niem. Przy pisa­niu czę­sto przy­świe­ca­ła mi myśl z Opo­wie­ści o miło­ści i mro­ku Amo­sa Oza: „tam, gdzie jest piszą­ca ręka, jest cen­trum świa­ta”. Uświa­do­mi­łam sobie, że dużo pol­skiej lite­ra­tu­ry emi­gra­cyj­nej wyszło z metro­po­lii takich jak Nowy Jork, ale tyl­ko ja piszę o ośmio­ty­sięcz­nym mia­stecz­ku Mil­ler­svil­le w sta­nie Pen­syl­wa­nia.

Duże wra­że­nie zro­bi­ły na mnie frag­men­ty, w któ­rych opi­su­jesz, w jaki spo­sób Twoi stu­den­ci reagu­ją na incy­dent na tle raso­wym, któ­ry ma miej­sce na uni­wer­sy­te­cie, gdzie pra­cu­jesz, a tak­że te, w któ­rych piszesz o aktu­al­no­ści tek­stów poru­sza­ją­cych pro­ble­my rasi­zmu i prze­mo­cy, pro­ble­my, zda­wa­ło­by się, już prze­pra­co­wa­ne przez spo­łe­czeń­stwo ame­ry­kań­skie. Z Obcych sta­nów wyła­nia się dość ponu­ry obraz ludz­ko­ści, któ­rej histo­ria nie­ustan­nie zata­cza koło, powra­ca­jąc co i rusz do tego, co mia­ło być zamknię­tym roz­dzia­łem. Ponie­waż zamiesz­czo­ne w książ­ce ese­je powsta­wa­ły w cią­gu kil­ku lat, wyżej wspo­mnia­ny ponu­ry obraz zosta­je od cza­su do cza­su prze­ła­ma­ny nutą opty­mi­zmu, jak we frag­men­cie z 2019 roku: „… świat zaczy­na przy­po­mi­nać mój kam­pus z dnia inau­gu­ra­cji, gdzie każ­dy ma szan­se uło­żyć swo­je kul­tu­ro­we insy­gnia obok tych z pozo­ru obcych i pooglą­dać jeu­waż­nie w takim nowym zesta­wie­niu. Moż­na wte­dy dostrzec, że na fun­da­men­tal­nym pozio­mie to, co „nasze”, i to, co „obce”, ma ze sobą dużo wię­cej wspól­ne­go, niż nam się wyda­je”. Czy dzi­siej­sze Sta­ny – stan na koniec maja 2022 roku:) – są bli­żej 2019 roku, czy raczej stycz­nia 2021, kie­dy to z powo­du sytu­acji w kra­ju zaczę­łaś mieć pro­ble­my z snem?

Cie­ka­we, że wspo­mi­nasz ten incy­dent na tle raso­wym, bo to był dla mnie kolej­ny prze­łom. Wte­dy wła­śnie uświa­do­mi­łam sobie, jak moc­no to, co dzie­je się w Bia­łym Domu, może wpły­nąć na zwy­kłe rela­cje pomię­dzy stu­den­ta­mi na moim kam­pu­sie. Stra­ci­łam wte­dy złu­dze­nie, że uni­wer­sy­tet może być prze­strze­nią poza poli­tycz­ny­mi podzia­ła­mi, cho­ciaż nie stra­ci­łam wia­ry w to, że jest miej­scem, gdzie moż­na doło­żyć sta­rań, aby te podzia­ły sku­tecz­nie prze­zwy­cię­żać. Opty­mi­stycz­ny obraz z 2019 roku, któ­ry przy­wo­łu­jesz, to rów­nież obraz z moje­go uni­wer­sy­te­tu – z inau­gu­ra­cji nowe­go rek­to­ra, któ­ry jest zara­zem kró­lem ple­mien­nym w okrę­gu Bre­man Asi­ku­ma w Gha­nie. Ale zauważ, że z 2019 roku pocho­dzi rów­nież esej o tym, co czu­łam, kie­dy jako mat­ka małe­go dziec­ka śle­dzi­łam donie­sie­nia o nie­ludz­kich warun­kach prze­trzy­my­wa­nia dzie­ci laty­no­skich emi­gran­tów w obo­zach przy gra­ni­cy z Mek­sy­kiem. Nadzie­ja i pró­by opty­mi­stycz­ne­go spoj­rze­nia na rze­czy­wi­stość cały czas prze­pla­ta­ją się w tej książ­ce z mro­kiem. Takie roz­dwo­je­nie czu­ję i teraz, pod koniec maja 2022 roku. Mój obec­ny stan chy­ba naj­le­piej wyra­ża naj­now­szym esej, zamy­ka­ją­cy książ­kę –„Sta­ny moż­li­wo­ści”. W moim zamy­śle to jest esej o poten­cja­le. O tym, że ame­ry­kań­skie spo­łe­czeń­stwo potra­fi stwo­rzyć tak wspa­nia­łe zja­wi­ska jak kolej pod­ziem­na (ruch pomo­cy zbie­głym nie­wol­ni­kom) czy Ruch Praw Oby­wa­tel­skich, ale potra­fi też wykre­ować coś tak obrzy­dli­we­go jak Ku Klux Klan. I, jak napi­sa­łam w tym ese­ju, w obec­nym momen­cie „ścież­ki histo­rii znów się roz­wi­dla­ją”. Dzi­siej­sze Sta­ny Zjed­no­czo­ne sto­ją na roz­dro­żu i mogą pójść w jed­ną albo w dru­gą stro­nę. Żeby nie wpaść w roz­pacz, koń­czę esej i całą książ­kę jasnym akcen­tem, ale jak będzie napraw­dę, trud­no prze­wi­dzieć.

I na koniec: czy uda­ło Ci się wresz­cie zaadop­to­wać psa?

Nie­ste­ty nie. Po róż­nych absur­dal­nych doświad­cze­niach, któ­re opi­sa­łam, porzu­ci­łam na jakiś czas sta­ra­nia o psa. Na razie jako rodzi­na zde­cy­do­wa­li­śmy się na dwa koty i jest nam z nimi dobrze. Ale ponie­waż, jak wspo­mi­nam w książ­ce, posia­da­nie psa jest ostat­nim sta­dium wta­jem­ni­cze­nia w ame­ry­kań­skość, nie tra­cę nadziei, że kie­dyś w koń­cu dostą­pię tego przy­wi­le­ju. 😊