POETYCKA KSIĄŻKA TRZYDZIESTOLECIA: REKOMENDACJA NR 17

Poeci na 30-lecie

 Nie jestem lite­ra­tu­ro­znaw­cą ani kry­ty­kiem lite­rac­kim; nie czu­ję się więc na siłach, by cało­ścio­wo oce­niać, kto i jak trwa­le zapi­sze się na kar­tach histo­rii lite­ra­tu­ry pol­skiej. Myślę, że o wie­le za wcze­śnie na takie wyro­ki. Sku­pię się zatem na tych twór­cach, któ­rzy są mi oso­bi­ście bli­scy: po pro­stu mnie wzru­szy­li lub wzru­sza­ją. Cho­ciaż sfor­mu­ło­wa­nie „po pro­stu” może nie być tu naj­wła­ściw­sze, bo – jak­kol­wiek sen­ty­men­tal­nie to zabrzmi – wzru­sze­nie to jed­na z naj­rzad­szych i naj­cen­niej­szych rze­czy, jakie może mi dać poezja.

Zasa­dy tego zesta­wie­nia wyma­ga­ją usze­re­go­wa­nia twór­ców w kolej­no­ści; z koniecz­no­ści jakąś musia­łem przy­jąć, ale nie postrze­gam jej zanad­to dogma­tycz­nie, zwłasz­cza w przy­pad­ku nomi­nal­nie ostat­nich miejsc, któ­rych nie trak­to­wał­bym w kate­go­riach kon­kur­su tyl­ko bar­dziej „nagro­dy za cało­kształt”.

1. Euge­niusz Tka­czy­szyn-Dyc­ki, Pio­sen­ka o zależ­no­ściach i uza­leż­nie­niach (2008)

W przy­pad­ku Euge­niu­sza Tka­czy­szy­na-Dyc­kie­go nie­ła­two jest wybrać jed­ną książ­kę, a z dru­giej stro­ny w pew­nym sen­sie moż­na by wska­zać któ­ry­kol­wiek z opu­bli­ko­wa­nych przez nie­go tomów poetyc­kich, żeby doko­nać repre­zen­ta­tyw­ne­go wybo­ru. Jego życie prze­ra­sta jego twór­czość – nie da się orzec, co w tym zda­niu jest pod­mio­tem, a co przed­mio­tem, i jest to zna­mien­ne. Poezja Dyc­kie­go wro­sła rów­nież w moje myśle­nie o wier­szach; po jej lek­tu­rze trud­no nie myśleć „po dyc­kie­mu”, cza­sem przez wie­le dni, a nawet tygo­dni, i dla­te­go nie wyobra­żam sobie pol­skie­go kra­jo­bra­zu poetyc­kie­go ostat­nich dekad bez jego wier­szy. Naj­chęt­niej wymie­nił­bym w tym zesta­wie­niu cały zbiór Oddam wier­sze w dobre ręce (1988–2010), ale gdy­bym musiał posta­wić na jeden kon­kret­ny tom, zde­cy­do­wał­bym się na Pio­sen­kę o zależ­no­ściach i uza­leż­nie­niach.

2. Joan­na Muel­ler, Wylin­ki (2010)

Rodzi­my kra­jo­braz poetyc­ki ostat­nich trzech dekad był­by dla mnie rów­nież nie­kom­plet­ny, a wręcz nie­bez­piecz­nie spłasz­czo­ny, bez twór­czo­ści Joan­ny Muel­ler. Poezja lin­gwi­stycz­na nie nale­ży do łatwej, mod­nej ani chęt­nie upra­wia­nej w ostat­nich deka­dach (w przy­pad­ku poezji te kate­go­rie czę­sto bywa­ją toż­sa­me). A solid­na poezja lin­gwi­stycz­na, czy­li taka, któ­ra poza rado­snym eks­plo­ro­wa­niem moż­li­wo­ści języ­ka nie­sie z sobą jakąś war­tość doda­ną (i pomno­żo­ną), to już zupeł­na nisza. Nawet jeśli Joan­na Muel­ler nie jest obec­nie jedy­ną loka­tor­ką tej niszy, to gniaz­du­je tam bar­dzo pew­nie i owoc­nie. Na potrze­by tego zesta­wie­nia wybie­ram jed­nak nie Zagniazdowniki/Gniazdowniki czy wcze­śniej­sze Som­nam­bó­le fan­to­mo­we, lecz Wylin­ki, kolej­ne nie­zwy­kłe świa­dec­two meta­mor­foz języ­ka i tej, któ­ra go uży­wa – mię­dzy inny­mi do tego, by za jego pomo­cą dociec zarów­no isto­ty, jak i rze­czy.

 3. Jacek Deh­nel, Ekran kon­tro­l­ny (2009)

Nigdy nie mogłem za bar­dzo zro­zu­mieć, dla­cze­go zazwy­czaj przy­zna­je się wyraź­ny pry­mat pro­zie Jac­ka Deh­ne­la wobec jego poezji – ta dru­ga poru­sza mnie zwy­kle bar­dziej, zwłasz­cza w swo­ich póź­niej­szych odsło­nach. Może to kwe­stia sto­sun­ku do poezji w ogó­le, któ­ra dla bar­dzo wie­lu czy­tel­ni­ków nie ist­nie­je, a jej upra­wia­nie trak­to­wa­ne bywa jak wsty­dli­wa sła­bość. Ekran kon­tro­l­ny jest dość kla­sycz­nym for­mal­nie zwier­cia­dłem, w któ­rym prze­glą­da­ją się tema­ty aktu­al­ne bie­żą­co (incy­den­tal­ne, popkul­tu­ro­we, efe­me­rycz­ne) i wiecz­nie aktu­al­ne (uni­wer­sal­ne, escha­to­lo­gicz­ne) – trud­no nie mieć tu sko­ja­rze­nia z Bal­za­kiem, do któ­re­go Deh­nel ma nie­ta­jo­ną skłon­ność. Mnie jed­nak szcze­gól­nie inte­re­su­je w tej książ­ce to, jak zna­ko­mi­cie jej z pozo­ru nie­dzi­siej­sza for­ma przy­sta­je do opi­su nowo­cze­sno­ści. Tytu­ło­wy poemat nie jest przez swo­ją kunsz­tow­ność ani tro­chę mniej sku­tecz­ny – prze­ciw­nie, jego siła leży w fuzji tej for­my z ele­men­tar­no­ścią, pro­sto­tą, przy­ziem­no­ścią tre­ści. I w tym jest, jak sądzę, siła poezji Deh­ne­la w ogó­le.

 4. Piotr Przy­by­ła, Apo­ka­lip­sa after par­ty (2015)

Wier­sze Pio­tra Przy­by­ły są w jakimś sen­sie nie­bez­piecz­ne w lek­tu­rze, zwłasz­cza dla ludzi piszą­cych, bo ich apo­ka­lip­tycz­ny, trans­owy rytm potra­fi dłu­go wycho­dzić z czło­wie­ka jak używ­ki wysą­cza­ją­ce się z orga­ni­zmu jesz­cze przez dzień albo dwa po. Rów­nie sku­tecz­nie jak Dyc­ki i Deh­nel, choć na innej zasa­dzie, Przy­by­ła umie swo­imi fra­za­mi zasie­dlić umysł; o ile jed­nak u dwóch poprzed­nich dzia­ła­nie to wyni­ka z regu­lar­no­ści „napo­mknień i powtó­rzeń”, o tyle u nie­go regu­lar­na jest nie­prze­wi­dy­wal­ność – para­dok­sal­nie to ona go ryt­mi­zu­je. W ultra­mod­nych tema­tach, takich jak rodzi­na, doj­rze­wa­nie itd., bar­dzo trud­no powie­dzieć cokol­wiek ory­gi­nal­ne­go i ory­gi­nal­nie – lecz auto­ro­wi Apo­ka­lip­sy after par­ty przy­cho­dzi to nad­zwy­czaj lek­ko. Poprzez pozor­ną nie­lo­gicz­ność sko­ja­rzeń i nie­ty­po­wość rekwi­zy­to­rium jego wier­sze nie­ocze­ki­wa­nie się­ga­ją tam, gdzie naj­mniej się spo­dzie­wa­my. Potwier­dzą to pew­nie ci czy­tel­ni­cy, któ­rzy wie­dzą, co – i jak – mają do powie­dze­nia „aba­żur”, „bakła­żan” i „nie­peł­no­spraw­na żół­wi­ca o imie­niu Dże­si­ka”.

 5. Tomasz Bąk, [beep] Gene­ra­tion (2016)

Dużym wyczu­ciem fra­zy, ryt­mu i pul­su mowy wyka­zu­je się rów­nież Tomasz Bąk i dla­te­go więk­szość jego wier­szy – któ­re moż­na zali­czyć do tak zwa­nej poezji zaan­ga­żo­wa­nej – wyda­je mi się czymś znacz­nie wię­cej niż tyl­ko publi­cy­sty­ką mniej lub bar­dziej udol­nie roz­bi­tą na wer­sy. Jego poezja wyróż­nia się tym na tle znacz­nej czę­ści tego typu pro­duk­cji. Poeta wie, że nie wystar­czy silić się na bycie Gins­ber­giem nr 2, Kero­uakiem nr 17 albo Bur­ro­ugh­sem nr 165, żeby poku­sić się o wła­sny głos i mieć nim do powie­dze­nia coś wię­cej niż tyl­ko to aktu­al­nie jest mod­ne (choć, fakt, cza­sem to ostat­nie wystar­czy, aby być słu­cha­nym). Bąk doko­nu­je selek­cji – i środ­ków, i celów. Tytuł książ­ki, któ­rą wybra­łem na potrze­by tego zesta­wie­nia, [beep] Gene­ra­tion, moż­na zin­ter­pre­to­wać rów­nież w ten spo­sób, że twór­ca czę­sto wie, cze­go nie trze­ba bądź nie nale­ży mówić – po to, by do odbior­cy dotar­ło jesz­cze wię­cej.

 6. Mar­cin Świe­tlic­ki, Trze­cia poło­wa (1996)

Nie­wie­lu jest poetów, któ­rych tak cenię, a jed­no­cze­śnie z któ­ry­mi pod tak wie­lo­ma wzglę­da­mi się nie zga­dzam. Mam wra­że­nie, że Mar­cin Świe­tlic­ki cał­kiem spryt­nie masku­je swój warsz­tat – łatwo sku­pić się na ostro­ści prze­ka­zu, w któ­rej celu­je (nie tyl­ko zresz­tą w poezji), by prze­oczyć, jak mistrzow­sko Świe­tlic­ki panu­je nad rze­mio­słem. Lubi i potra­fi aran­żo­wać efek­tow­ne kata­stro­fy, budo­wać skom­pli­ko­wa­ne rusz­to­wa­nia, a potem je wysa­dzać; jest w jego poezji coś ope­ro­we­go, a zara­zem bar­dzo moc­no sto­ją­ce­go na zie­mi pomi­mo wyso­kie­go kotur­nu. Nie wiem, co by na to powie­dzie­li spe­cja­li­ści, ale mi się Świe­tlic­ki od daw­na koja­rzy z Dyc­kim (nawet się rymu­ją); i Kamień pełen pokar­mu, i Trze­cia poło­wa mają w swo­im kli­ma­cie coś z kola­cji na Tita­ni­cu. I choć cza­sem dla mnie „Trój­masz­to­wiec” Świe­tlic­kie­go tonie, to ewi­dent­nie „ogniem bro­ni się”, i ten ogień mi się udzie­la, choć nie zawsze za moją zgo­dą. Trud­no jed­nak przejść obok takiej siły obo­jęt­nie.

 7. Joan­na Pol­la­ków­na, Dziec­ko-drze­wo (1992)

Joan­na Pol­la­ków­na to poet­ka zaska­ku­ją­co mało zna­na jak na roz­mia­ry i roz­pię­tość cza­so­wą jej spu­ści­zny (debiut w 1961 roku, opus post­hu­mum w 2003 roku). W jej wier­szach – raz bar­dziej wol­nych, kie­dy indziej, zwłasz­cza w póź­niej­szym okre­sie, ści­ślej­szych  – pobrzmie­wa­ją jak­by echa poezji Mari­ny Cwie­ta­je­wej, może Kazi­mie­rzy Iłła­ko­wi­czów­ny, chwi­la­mi Iosi­fa Brod­skie­go, co skła­da się na zna­ko­mi­te towa­rzy­stwo czy też gene­alo­gię. Domi­nu­ją­ca w jej poezji tema­ty­ka ogól­no­oby­cza­jo­wa oraz „histo­rycz­no-sztucz­na” wyka­zu­je sil­ne zako­rze­nie­nie w chrze­ści­jań­stwie. Moim paten­tem na odczy­ta­nie jej poezji oka­zał się pewien zabieg, któ­ry mógł­by się komuś wydać zbęd­ny bądź kon­tro­wer­syj­ny, ale był sku­tecz­ny – przy­naj­mniej u mnie. Po pro­stu ile­kroć w jej wier­szach poja­wia się „Ty”, wiel­ką lite­rą, lub inna inwo­ka­cja do bóstwa, zamie­niam ją sobie w gło­wie na „ty”, zwrot do czło­wie­ka. I wte­dy zaczy­nam jeśli nie rozu­mieć, to przy­naj­mniej czuć to, co mia­ła na myśli autor­ka Dziec­ka-drze­wa.

 8. Sta­ni­sław Barań­czak, Chi­rur­gicz­na pre­cy­zja (1998)

Last but not least w moim zesta­wie­niu poja­wia się twór­ca pokrew­ny cza­so­prze­strzen­nie Joan­nie Pol­la­ków­nie, młod­szy od niej o 7 lat ­− Sta­ni­sław Barań­czak. O ile jed­nak Pol­la­ków­na z tru­dem przebija(ła) się do dys­kur­su poetyc­kie­go, o tyle Barań­czak był w nim zawsze sil­nie obec­ny i jako twór­ca, i jako tłu­macz, prze­kła­da­ją­cy poezję zagra­nicz­ną, czy­li de fac­to two­rzą­cy ją od nowa dla pol­skie­go odbior­cy. Gros poetyc­kiej twór­czo­ści Barań­cza­ka loku­je się w okre­sie przed 1989 rokiem, więc wyko­rzy­stam jego książ­kę z koń­ca lat 90., Chi­rur­gicz­ną pre­cy­zję, jako „pre­tekst”, by umie­ścić go w tym zesta­wie­niu. Pre­tekst w cudzy­sło­wie, ponie­waż szcze­rze uwa­żam, że wpływ Barań­cza­ka na poezję pol­ską roz­cią­ga się na całe trzy deka­dy, o któ­rych mowa. A chi­rur­gicz­na pre­cy­zja – bez cudzy­sło­wu ani kur­sy­wy – to na poetyc­kim kom­pa­sie waż­ny kie­ru­nek.