Dzwinka Matijasz: Powieść o ojczyźnie

Polskie tłumaczenie Powieści o ojczyźnie ukraińskiej pisarki Dzwinki Matijasz ma swoją premierę 3 marca 2014 roku. Dlaczego zwracam uwagę na datę? Przede wszystkim dlatego, że 1 marca 2014 roku rosyjska Rada Federacji zagłosowała jednogłośnie za wysłaniem wojsk rosyjskich na teren Ukrainy. Uchwała ma zostać podpisana w poniedziałek 3 marca. Przypominam tę datę dlatego, że pierwsze zdanie książki – powtórzmy ten tytuł – Powieść o ojczyźnie brzmi: „Jeszcze Krasna Armia przejdzie po naszej ulicy, zobaczycie”. Piszę o tym wszystkim po to, by od razu na wstępie zaznaczyć, że wbrew tytułowi i wbrew zaskakującej i złowrogiej koincydencji, powieść Matijasz nie powinna być czytana w kluczu politycznym. Chociaż, przepraszam, jest u Matijasz wiele elementów bogoojczyźnianych. Nie są to jednak ornamenty ze sztandaru. Bóg jest instancją, do której w żarliwym, litanijnym monologu zwracają się bohaterki powieści. Bohaterki – ponieważ Matijasz rozpisuje swoją narrację na kilka kobiecych głosów. Każdą z nich wyposaża w odmienne doświadczenia i sposób ich artykulacji, jednak widać wyraźnie, że krótka część pierwsza (a właściwie ledwie wstęp do całości) znacznie odstaje od reszty tekstu. Opowieść małej dziewczynki (w której domyślać się można silnych akcentów autobiograficznych) podana jest w miarę klasycznej formie. Odpowiada to prostocie rozumienia, a czasami uroczemu zdziwieniu spowodowanemu niezrozumieniem świata dorosłych. To właśnie z tej części pochodzi najpiękniejszy, najbardziej symboliczny i poetycki opis znaczenia, czy raczej życzeniowego rozumienia ojczyzny: „ojczyzna to kiedy w domu nie zamyka się drzwi, przychodzę i nie muszę szukać klucza, przechodzę przez próg i zamykam oczy, bo pachnie tak, jak pachniało zawsze, zapachy nie przemijają, nie starzeją się jak ludzie”.

Nieco idealistyczna ojczyzna, za którą tęskni, i jak ją sobie wyobraża mała dziewczynka, jest ojczyzną inną od tej, jak postrzegają ją pozostałe bohaterki. W ich skomplikowanym świecie, a przede wszystkich w ich skomplikowanych ciągach myślowych, poddanych kapryśnemu tokowi zaskakujących asocjacji, ojczyzna, jeśli w ogóle zechcą kłopotać się takimi sprawami, staje się synonimem przytulnego świata. A raczej odwrotnie – potrzeba spokoju, ciepła i zrozumienia zestawiona jest z myślą o ojczyźnie („Kiedy jest mi zimno, myślę o swojej ojczyźnie”). Myśl o ojczyźnie pomaga w momencie, gdy szuka się miejsca, żeby się ogrzać. Choć tak naprawdę słowo ojczyzna staje się coraz bardziej rozmyte i zmienia się w słowa kolejne, lepiej oddające świat wewnętrzny przedstawionych kobiet. Tymi słowami są „dom”, „bliskość”, „ciało” i – najważniejsze z nich (choć często odnoszące się do wyimaginowanego desygnatu) – Ty. Wewnętrzne monologi „spisane” przez Matijasz są wszakże – mimo tego, że „ja” jest w nich eksplikowane niemalże ponad miarę – skierowane do najbardziej wytęsknionego, najbliższego, najważniejszego odbiorcy. Może to być Bóg, może być mężczyzna, może być fantom. Wypowiedzi poszczególnych kobiet w Powieści o ojczyźnie są bowiem czymś w rodzaju psychoanalitycznej sesji lub spowiedzi. Przy czym czytelnik pełni tu rolę spowiednika lub psychoanalityka, który ma szansę wniknąć w najbardziej skrywane tajemnice ludzkiej duszy. Czytelnik musi być więc gotowy na stawienie czoła strumieniom świadomości, które nierzadko dalekie są od fabularnej klarowności i od przyczynowo-skutkowej narracji. Czasami można wręcz odnieść wrażenie, że obcujemy z monologami osób, u których zaciera się granica między rzeczywistością a złudzeniem. Jeśli czytelnik zaakceptuje taki sposób prowadzenia powieści, wniknie bez reszty w świat kobiecej psychiki, którego odkrywanie jest głównym tematem powieści Matijasz. Jeśli do tego bliska jest mu wyobraźnia poetycka, porwie go bez reszty ten nurt kłębiących się zdań. Jeśli ktoś tęskni z kolei za tradycyjną narracją, za fabularnym porządkiem i klasycznymi opowieściami, po lekturze Powieści o ojczyźnie może poczuć się nieco zagubiony. Ale na pewno nie zostanie z niczym i zawoła: „Z tego można zrobić kilka opowieści”! Ten tytuł jest już jednak zajęty. I, mimo wszystko, nie do końca się nadaje. Bardziej odpowiednim tytułem dla powieści Matijasz byłoby „Z tego można zrobić kilkadziesiąt wierszy”. A nie mówiłem, że Powieść o ojczyźnie jest tytułem mylącym?