recenzje / ESEJE

Zimy i wojny

Juliusz Pielichowski

Recenzja Juliusza Pielichowskiego książki Sroga zima Raymonda Queneau, w tłumaczeniu Hanny Igalson-Tygielskiej, wydanej w Biurze Literackim 23 kwietnia 2019 roku.

Biuro Literackie kup książkę na poezjem.pl

1.

Sroga zimajuż na pierwszy rzut oka sprawia wrażenie nieskomplikowanej, by nie powiedzieć prostej historii; nie do końca takiej, jakiej spodziewalibyśmy się po Queneau – eksperymentatorze, mistrzu gry z czytelnikiem (i tekstem), który z literackiej kombinatoryki uczynił swój znak rozpoznawczy. Choć odnajdziemy w niej stałe elementy techniki powieściowej autora Psiej trawki, wyczuwalny jest tu pewien formalny i narracyjny chłód. Queneau w Srogiej zimienie kalkuluje, nie zwodzi (przynajmniej nie za często), a tam, gdzie korzysta z wypracowanych wcześniej rozwiązań – chociażby takich jak zapis fonetyczny – robi to oszczędnie, jakby obawiał się, że przesłonią coś bardziej zasadniczego.

2.

Świat Srogiej zimyjest obojętny i bezduszny, próżno szukać w nim ratunku – jakiegokolwiek, także formalnego. Ale względna „nagość” tekstu szybko okazuje się jego atutem i zastanawiająco dobrze służy snutej historii. Tragizm przenika Srogą zimęna wskroś, która na różnych poziomach okazuje się podlegać najbardziej brutalnym prawom zarówno wojny, jak i przypadku, nadzwyczaj często wykazujących zresztą niepokojące powinowactwo. Akcenty komiczne, jeśli gdzieniegdzie się pojawiają, przynoszą zapomnienie jedynie na krótką chwilę; są wytchnieniem, które tylko potęguje wszechobecne, dojmujące poczucie grozy istnienia.

3.

Zewnętrzna prostota tekstuSrogiej zimyjest zgrabnym wehikułem dla refleksji na temat elementarnych zasad rządzących rzeczywistością czasu pogrążonego w chaosie walki. Osadzona w realiach pierwszej wojny światowej powieść ukazała się w 1939 roku. Pisarz miał już na koncie kilka znaczących tekstów, choć prawdziwą sławę miał zdobyć dopiero „po wojnie”, tej drugiej, a kolejne jego dzieła z czasem ujawniły coraz większe zamiłowanie do szyfrowania własnych doświadczeń, jak też i coraz bardziej złożony stosunek do literatury jako takiej.

4.

Queneau zanotował w dzienniku, że Sroga zimato tekst prorocki. I trzeba przyznać, że coś jest na rzeczy. Wrażenie jej odrębności na tle pozostałych powieści Queneau, jakie raz po raz musi się pojawić podczas lektury, każe zastanowić się nad jej miejscem i znaczeniem w dorobku i biografii pisarza. Z pewnością tekst to osobny, w dużej mierze bezpretensjonalny – zrodzony z przeczucia nadchodzącego kataklizmu, którego nie sposób uniknąć. Sroga zimama w sobie zarazem coś z traktatu, jak i przypowieści – o wojnie, która powraca; o zimie, która nigdy nie odpuszcza.

5.

Bohater Srogiej zimy, niejaki Bernard Lehameau, nie wzbudza sympatii – raczej współczucie, a i to tylko do pewnego stopnia. Prócz niego w tekście pojawia się jeszcze garść innych postaci, które zarysowane są jedynie naskórkowo – powołane do życia tylko po to, by statystować jego egzystencjalnej szarpaninie. Bo już samo to, co spotkało Lehameau na gruncie historii prywatnej – utrata matki, żony i szwagierki w pożarze kina – wystarczyłoby, aby na długo – na zawsze? – utracić resztki wiary w sens życia.

6.

A przecież jest jeszcze Historia, pisana wielką literą, która również upomina się o Lehameau, o ofiarę z jego ciała – i to w najdosłowniejszym tego słowa znaczeniu. Gdy poznajemy go podczas jednej z owych srogich zim Wielkiej Wojny, przechodzi rekonwalescencję po ranie odniesionej na froncie. Podczas przymusowego urlopu pracuje jako urzędnik w swym rodzinnym Hawrze – mieście, w którym Queneau się urodził. Lehameau, choć ma trzydzieści trzy lata, czuje, że życie się dla niego skończyło. I wtedy poznaje Miss Weeds, Angielkę, w której się zadurza.

7.

Queneau poniekąd myli tropy, gdy portretuje historię przelotnego romansu, jaki wywiązuje się (ale czy na pewno?) między Lehameau a Miss Weeds. Trzeba jasno powiedzieć, że autor od początku obchodzi się ze swoim bohaterem dość brutalnie i miłość, a raczej pożądanie, jakim każe mu się kierować, szybko okazuje się jedynie parodią uczucia, które w zderzeniu z brutalną rzeczywistością wojennych rygorów i zakazów przeradza się w żart z i tak już udręczonego człowieka. Realne jest jedynie pożądanie Leahmeau, którego nie udaje mu się zaspokoić – a przynajmniej nie z tą, z którą pragnąłby to zrobić. Angielka wsiada na statek i zapada się pod ziemię, a właściwie „pod wodę” – statek,  na którym płynie do Anglii, zostaje storpedowany tuż po wyjściu z portu. Nie wiemy, czy przeżyła – i nie wie tego także Lehameau. Co ciekawe, w pewnym sensie akceptuje ten jeszcze jeden twardy wyrok losu i poddaje mu się z zastanawiającą uległością. Po raz kolejny przekonuje się, że z wojną – z rzeczywistością – nie wygra i ulega prądowi życia, który zaniesie go z powrotem na front.

8.

Queneau nie byłby sobą, gdyby nie przemycił do tekstu powieści także swoistego metatekstu w postaci wątku antykwariatu pani Dutertre i lektury „starego wydania Lutra” przez niejakiego pana Fryderyka – Szwajcara, którego nie stać na zakup drogiej książki i który przychodzi do starej bukinistki czytać ją u niej na zapleczu za niewielką opłatą. Lehameau nie ufa mu i podejrzewa o szpiegostwo. Zarówno bezwzględność, z jaką Lehameau obchodzi się z bliżej nieznanym sobie człowiekiem, jak i satysfakcja, którą odczuwa, wyobrażając sobie głuchy dźwięk ziemi uderzający o wieko trumny z ciałem Szwajcara podziurawionym kulami plutonu egzekucyjnego, musi budzi odrazę.

9.

Czy „stare wydanie Lutra” jest rodzajem upomnienia się przez Queneau o świat wartości, którego sens Wielka Wojna – jak każda wojna – nieustannie podważa? Nie wiemy. Jedyne, co słyszymy w tekście, to szelest przewracanych kartek starego wydania księgi, która niegdyś coś znaczyła, nic więcej. Sam Lehameau, jak dowiadujemy się z powieści, jest antyklerykałem i to nie do niego ów szelest jest skierowany, wręcz przeciwnie – dla niego ów szelest „starego wydania Lutra” to raczej symbol tego, co fałszywe; rodzaj wyzwania rzuconego przez drwiący z niego los.

10.

Czy Lehameau jest człowiekiem złym – a może tylko złamanym? Jego stosunek do dwójki dzieci, które poznaje w co najmniej dziwnych (i bardzo charakterystycznych dla Queneau) okolicznościach, nie pozwala łatwo go osądzić. Może ta niezdolność do formułowania jednoznacznych sądów, ów permanentny stan zawieszania wszelkiej moralności, jaki obowiązuje podczas każdej wojny, jest przyczyną takiego, a nie innego postępowania Lehameau? Być może w innych okolicznościach postąpiłby inaczej – z tajemniczym panem Fryderykiem, z postaciami, które spotyka na swojej drodze. Tego się nie dowiemy. Jedyne, czego jesteśmy świadkami, to jego upadek pod ciężarem doświadczeń, które na niego spadły.

11.

Czym jest tytułowa Sroga zima? Przede wszystkim chaotycznym, rozchwianym czasem wojny – wojny rozumianej dosłownie i przenośnie. Ale też czymś więcej – być może życiem jako takim. Gdy spojrzymy na charakter relacji, jakie łączą bohaterów powieści – przelotnych, podszytych nieufnością, rządzących się wyłącznie logiką wszechobecnego przypadku – nie mamy złudzeń, że czas, w jakim przyszło im żyć, jest pozbawiony łatwej, a najpewniej jakiejkolwiek nadziei.

12.

Tekst Queneau mówi o naturze rzeczy prawdy niełatwe – los jednostki, prędzej czy później, zawsze okazuje się jedynie pozbawionym znaczenia epizodem – także powieściowym. W bezpośredniej, fizycznej konfrontacji człowieka z żywiołami, takimi jak ogień, również artyleryjski, czy obojętne wody morza, jak i siłami znacznie od niego większymi, ostatecznie musi on ulec bezdusznym młynom rzeczywistości, w ten czy inny sposób trafiając pod wirujące koła Historii. I choć pod sam koniec powieści pojawia się cień nadziei, płomień, który ma rozświetlić mrok tytułowej zimy, to jednak fraza, która ją zamyka, brzmi jak wyrok: „Na zewnątrz nigdy jeszcze nie było tak zimno”. Queneau nie szuka łatwego wyjścia z sytuacji (i tekstu), bo wie, że takie wyjście nie istnieje.

13.

Srogą zimępo polsku czyta się świetnie. Zasługa to znakomitej tłumaczki, Hanny Igalson-Tygielskiej, która od lat odtwarza w polszczyźnie światy (nie)możliwe Queneau z godną podziwu precyzją i konsekwencją. Sroga zimato powieść pod wieloma względami wyróżniająca się na tle innych tekstów autora Zazi w metrze. Surowa, zimna, jakby ascetyczna. Ale w przededniu kolejnej wojny światowej inna być nie mogła. Jak już wspomniałem, ten niewielkich rozmiarów tekst ma w sobie coś z przypowieści, której sens wykracza poza zgrzebną historię niewydarzonego romansu Lehameau. Jeśli Queneau stosuje tu jakiś chwyt, to jest nim brak chwytu. Gdy jednak mowa o zimach i wojnach pustoszących ludzkie egzystencje, może właśnie tego oczekujemy od literatury: prostoty, zza której wyziera sroga prawda o rzeczywistości.

 

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego pochodzących z Funduszu Promocji Kultury

 

belka_1

O AUTORZE

Juliusz Pielichowski

ur. w 1984 r. w Gliwicach, poeta, tłumacz z języka angielskiego (J. Conrad, H.D. Thoreau, Z. Bauman). Finalista i laureat kilku projektów Biura Literackiego („Połów” 2011, Pogotowie Literackie 2012 & 2013, Pracownia Przekładowa 2017, Pracownia Prozy 2018). Na zlecenie MKiDN autor opracowania Joseph Conrad w literaturze światowej(Muzeum Josepha Conrada-Korzeniowskiego w Berdyczowie, 2015). Ostatnio opublikował tom wierszy Czarny organizm (Mikołów 2019) oraz nowy przekład O chodzeniu H.D. Thoreau (Lublin 2019). Okazjonalnie krytyk i redaktor. Mieszka w Warszawie.

powiązania

Niebo w jeżynach i Magnetyczna góra

nagrania / Stacja Literatura Agnieszka Judycka Joanna Roszak Juliusz Pielichowski Nataša Kramberger Réka Mán-Várhegyi

Spotkanie wokół książek Niebo w jeżynach Natašy Kramberger i Magnetyczna Góra Réki Mán-Várhegyi z udziałem Agnieszki Judyckiej, Natašy Kramberger, Réki Mán-Várhegyi, Juliusza Pielichowskiego i Joanny Roszak w ramach festiwalu Stacja Literatura 25.

WIĘCEJ

Amerykańska Szkoła Pisania

nagrania / Stacja Literatura Elizabeth Bishop Jerzy Jarniewicz Joanna Mueller Juliusz Pielichowski Marcin Szuster

Spotkanie wokół książki Amerykańska Szkoła Pisania Elizabeth Bishop z udziałem Juliusza Pielichowskiego, Marcina Szustra, Jerzego Jarniewicz i Joanny Mueller w ramach festiwalu Stacja Literatura 25.

WIĘCEJ

Migotliwość świata

wywiady / O KSIĄŻCE Juliusz Pielichowski Marcin Szuster

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego i Marcina Szustra, towarzysząca wydaniu książki Elizabeth Bishop Amerykańska Szkoła Pisania. Szkice i opowiadania, w tłumaczeniu, wyborze i opracowaniu Andrzeja Sosnowskiego, Marcina Szustra, Juliusza Pielichowskiego, która ukazała się w Biurze Literackim 28 września 2020 roku.

WIĘCEJ

Prowincje prozy

recenzje / ESEJE Juliusz Pielichowski

Szkic Juliusza Pielichowskiego, towarzyszący wydaniu książki Elizabeth Bishop Amerykańska Szkoła Pisania. Szkice i opowiadania, w tłumaczeniu, wyborze i opracowaniu Andrzeja Sosnowskiego, Marcina Szustra, Juliusza Pielichowskiego, która ukazała się w Biurze Literackim 28 września 2020 roku.

WIĘCEJ

Na marginesie „Do botequim i z powrotem”

recenzje / KOMENTARZE Juliusz Pielichowski

Komentarz Juliusza Pielichowskiego, towarzyszący wydaniu książki Elizabeth Bishop Amerykańska Szkoła Pisania. Szkice i opowiadania, w tłumaczeniu, wyborze i opracowaniu Andrzeja Sosnowskiego, Marcina Szustra, Juliusza Pielichowskiego, która ukazała się w Biurze Literackim 28 września 2020 roku.

WIĘCEJ

„Literatura piękna jest” albo o sztuce wybierania wierszy

recenzje / ESEJE Juliusz Pielichowski

Recenzja Juliusza Pielichowskiego, towarzysząca wydaniu książki Marty Podgórnik Przepowieść w ścinkach, która ukazała się w Biurze Literackim 27 sierpnia 2020 roku.

WIĘCEJ

Czarne dziury pochłaniają wszystko

wywiady / O KSIĄŻCE Juliusz Pielichowski Réka Mán-Várhegyi

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Réką Mán-Várhegyi, towarzysząca wydaniu książki Réki Mán-Várhegyi Magnetyczna góra, w tłumaczeniu Elżbiety Sobolewskiej, która ukazała się w Biurze Literackim 6 lipca 2020 roku.

WIĘCEJ

Piętno rzeczywistości

recenzje / ESEJE Juliusz Pielichowski

Recenzja Juliusza Pielichowskiego, towarzysząca wydaniu książki Réki Mán-Várhegyi Magnetyczna góra, w tłumaczeniu Elżbiety Sobolewskiej, która ukazała się w Biurze Literackim 6 lipca 2020 roku.

WIĘCEJ

Amerykańska Szkoła Pisania. Szkice i opowiadania (2)

utwory / zapowiedzi książek Andrzej Sosnowski Elizabeth Bishop Juliusz Pielichowski Marcin Szuster

Fragment zapowiadający książkę Elizabeth Bishop Amerykańska Szkoła Pisania. Szkice i opowiadania, w tłumaczeniu, wyborze i opracowaniu Andrzeja Sosnowskiego, Marcina Szustra, Juliusza Pielichowskiego, która ukaże się w Biurze Literackim 19 października 2020 roku.

WIĘCEJ

Santarém, Samotność przestrzeni oraz Nie gódź się

nagrania / Stacja Literatura Andrzej Sosnowski Elizabeth Bishop Emily Dickinson Filip Łobodziński Joanna Mueller Juliusz Pielichowski Patti Smith Tadeusz Sławek

Spotkanie wokół książek Santarém Elizabeth Bishop, Samotność przestrzeni Emily Dickinson i Nie gódź się Patti Smith z udziałem Tadeusza Sławka, Filipa Łobodzińskiego, Joanny Mueller oraz Juliusza Pielichowskiego w ramach festiwalu Stacja Literatura 24.

WIĘCEJ

Amerykańska Szkoła Pisania. Szkice i opowiadania

utwory / zapowiedzi książek Andrzej Sosnowski Elizabeth Bishop Juliusz Pielichowski Marcin Szuster

Fragment zapowiadający książkę Elizabeth Bishop, Amerykańska Szkoła Pisania. Szkice i opowiadania, w tłumaczeniu, wyborze i opracowaniu Andrzeja Sosnowskiego, Marcina Szustra, Juliusza Pielichowskiego, która ukaże się w Biurze Literackim 19 października 2020 roku.

WIĘCEJ

Podskórne zło

wywiady / O KSIĄŻCE Elżbieta Sobolewska Juliusz Pielichowski

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Elżbietą Sobolewską, towarzysząca wydaniu książki Biblia i inne historie Pétera Nádasa, w tłumaczeniu Elżbiety Sobolewskiej, która ukazała się w Biurze Literackim 7 października 2019 roku.

WIĘCEJ

Tłumaczenie opowiadań to sport wyczynowy

wywiady / O KSIĄŻCE Anna Sawicka Juliusz Pielichowski

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Anną Sawicką, towarzysząca wydaniu książki Kroniki ukrytej prawdy Pere Caldersa, w tłumaczeniu Anny Sawickiej, wydanej w Biurze Literackim 15 lipca 2019 roku.

WIĘCEJ

Wiersz jak granulka czasu

wywiady / O KSIĄŻCE Juliusz Pielichowski Tadeusz Sławek

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Tadeuszem Sławkiem, towarzysząca wydaniu książki Samotność przestrzeni Emily Dickinson, w tłumaczeniu i wyborze Tadeusza Sławka, która ukazała się w Biurze Literackim 24 czerwca 2019 roku.

WIĘCEJ

„Małe me życie przebadałam –”. Samotności i przestrzenie Emily Dickinson

recenzje / ESEJE Juliusz Pielichowski

Recenzja Juliusza Pielichowskiego książki Samotność przestrzeni Emily Dickinson, w tłumaczeniu i wyborze Tadeusza Sławka, która ukazała się w Biurze Literackim 24 czerwca 2019 roku.

WIĘCEJ

Wojna nie kończy się nigdy

wywiady / O KSIĄŻCE Hanna Igalson-Tygielska Juliusz Pielichowski

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Hanną Igalson-Tygielską, towarzysząca wydaniu książki Sroga zima Raymonda Queneau, wydanej w Biurze Literackim 23 kwietnia 2019 roku.

WIĘCEJ

Wczorajdzisiaj

utwory / premiery w sieci Juliusz Pielichowski

Fragment powieści Wczorajdzisiaj Juliusza Pielichowskiego. Prezentacja w ramach projektu „Opowiadania i powieści”.

WIĘCEJ

Kto za tym stoi

nagrania / Stacja Literatura Aleksandra Grzemska Aleksandra Olszewska Artur Burszta Dawid Mateusz Joanna Mueller Juliusz Pielichowski

Spotkanie z organizatorami festiwalu Stacja Literatura 23, w którym udział wzięli Damian Banasz, Artur Burszta, Mateusz Grzegorzewski, Aleksandra Grzemska, Polina Justowa, Dawid Mateusz, Mina, Joanna Mueller, Aleksandra Olszewska, Tomasz Piechnik, Juliusz Pielichowski, Magdalena Rigamonti i Maksymilian Rigamonti.

WIĘCEJ

Przekuwanie krzyku

wywiady / O KSIĄŻCE Joanna Mueller Juliusz Pielichowski

Rozmowa Joanny Mueller i Juliusza Pielichowskiego, towarzysząca wydaniu książki Santarém (wiersze i trzy małe prozy) Elizabeth Bishop w przekładzie Andrzeja Sosnowskiego, która ukazała się w Biurze Literackim 5 listopada 2018 roku.

WIĘCEJ

O tym, jak „zadziała się” wspólnota

wywiady / O PISANIU Aleksandra Grzemska Aleksandra Olszewska Artur Burszta Dawid Mateusz Joanna Mueller Juliusz Pielichowski

Dyskusja redakcji Biura Literackiego z udziałem: Aleksandry Grzemskiej, Dawida Mateusza, Joanny Mueller, Aleksandry Olszewskiej, Juliusza Pielichowskiego i Artura Burszty na temat festiwalu Stacja Literatura 23.

WIĘCEJ

Wrażliwość wiersza

wywiady / O KSIĄŻCE Jerzy Jarniewicz Juliusz Pielichowski

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Jerzym Jarniewiczem na temat antologii 100 wierszy wypisanych z języka angielskiego, w wyborze i przekładzie Jerzego Jarniewicza, która ukazała się nakładem Biura Literackiego 24 września 2018 roku.

WIĘCEJ

Pół metra pod kadrem. O podpatrywaniu Whitmana

wywiady / O KSIĄŻCE Juliusz Pielichowski Szymon Żuchowski

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Szymonem Żuchowskim, towarzysząca premierze książki Życie i przygody Jacka Engle’a Walta Whitmana w przekładzie Szymona Żuchowskiego, wydanej nakładem Biura Literackiego 21 maja 2018 roku.

WIĘCEJ

Sekretne życie Walta Whitmana

recenzje / ESEJE Juliusz Pielichowski

Recenzja Juliusza Pielichowskiego, towarzysząca premierze książki Życie i przygody Jacka Engle’a Walta Whitmana w przekładzie Szymona Żuchowskiego, wydanej nakładem Biura Literackiego 21 maja 2018 roku.

WIĘCEJ

Placówka postępu: komentarz

recenzje / KOMENTARZE Juliusz Pielichowski

Komentarz translatorski Juliusza Pielichowskiego do opowiadania Josepha Conrada Placówka postępu, które prezentowane jest w ramach projektu „Klasyka od nowa”.

WIĘCEJ

Placówka postępu

utwory / premiery w sieci Joseph Conrad Juliusz Pielichowski

Premierowe opowiadanie Josepha Conrada w przekładzie Juliusza Pielichowskiego. Prezentacja w ramach projektu „Klasyka od nowa”.

WIĘCEJ

Wojna nie kończy się nigdy

wywiady / O KSIĄŻCE Hanna Igalson-Tygielska Juliusz Pielichowski

Rozmowa Juliusza Pielichowskiego z Hanną Igalson-Tygielską, towarzysząca wydaniu książki Sroga zima Raymonda Queneau, wydanej w Biurze Literackim 23 kwietnia 2019 roku.

WIĘCEJ

Nieudane samobójstwo Kaina

recenzje / ESEJE Hanna Igalson-Tygielska

Esej Hanny Igalson-Tygielskiej towarzyszący wydaniu książki Sroga zima Raymonda Queneau, w jej tłumaczeniu, wydanej w Biurze Literackim 23 kwietnia 2019 roku.

WIĘCEJ

Drobne odkrycia niosą ze sobą posmak nieskończoności

recenzje / KOMENTARZE

Komentarz Georges’a Pereca do książki Sroga zima Raymonda Queneau (wydania z 1977 roku), która w tłumaczeniu Hanny Igalson-Tygielskiej ukazała się w Biurze Literackim 23 kwietnia 2019 roku.

WIĘCEJ

Sroga zima

utwory / zapowiedzi książek Hanna Igalson-Tygielska Raymond Queneau

Fragment zapowiadający książkę Sroga zima Raymonda Queneau’a, w przekładzie Hanna Igalson-Tygielska, która ukaże się nakładem Biura Literackiego 23 kwietnia 2019 roku.

WIĘCEJ