recenzje / ESEJE

Zło które nie mija. Radości Grzegorza Kwiatkowskiego

Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się w miesięczniku "Inter-".

Biuro Literackie kup książkę na poezjem.pl

„Witający nas z okładki tytuł zapowiada treść: będzie krótko, wręcz lapidarnie, dosadnie i niepokojąco. Nieukształtowana albo zniszczona gwiazda Dawida zastępująca „a” w słowie „radości” podsyca niejasny nastrój stając się symbolem towarzyszącym przez pozostałe dwadzieścia kilka stron. Czarno na białym poeta wprowadza w swoją pesymistyczną i przewrotną wizję rzeczywistości, przy okazji wpasowując się w szersze dyskusje, poruszane przez sztukę, na temat naszej historii. Naszej i innych, z którymi przyszło nam współistnieć na przestrzeni wielu wieków.

Byłoby wręcz niesprawiedliwością stwierdzenie, że Radości to głos z przeszłości, przedawniony i dający zrozumieć się tylko w kategoriach dziejowych. Taki błąd nieraz dotyczy artystów poruszających się, nawet biegle, w realiach wojennych.

Przewrotność książki Grzegorza Kwiatkowskiego polega na aktualności w zrozumieniu dzisiejszego otoczenia. Co prawda szansę do wypowiedzenia się otrzymują przede wszystkim zmarłe w zeszłym stuleciu postaci (kontynuacja cyklu wierszy znanych z poprzednich tomików), choć nie są one zamknięte w doświadczeniu, a jedynie w czasie. Język zmarłych jest naszym językiem – bólu, nadziei i utrapienia, chwil ukojenia. Dziś, podobnie jak oni, moglibyśmy pytać: „szanowny proboszczu/ jak możesz im tak mówić?” (s. 18). To prosty przykład, ale wymowny. Uderza nieprzemijalność niektórych zachowań; idee, które zaszczepiły się w głowach ciężko wykorzenić, ciężko też je kontrolować. Poeta mówi, że nic nowego pod słońcem nas nie spotka i wciąż, siedemdziesiąt lat po tych wydarzeniach, musimy borykać się z analogicznymi problemami.

Nie znajdziemy przerzucania winy ani na jednostki, ani na naród. Przewinienia, według autora, nie należy również szukać w tragicznym duchu epoki, nie w ideologii, bo każda może zostać nieprawidłowo wykorzystana czy niezrozumiana; nie w społeczeństwie, bo jest podatne na manipulacje. Pisząc o Holokauście, myśli o czymś znacznie bardziej ogólniejszym, do czego to wszystko się sprowadza.

Chodzi o nieskonkretyzowane, a jednak dobrze widoczne i wyczuwalne „zło”, czy ściślej mówiąc: przemoc, fałsz i przenicowania. Punktem wyjścia są zdarzenia z czasów bliższych II wojnie światowej, antysemityzm oraz miejscowe porachunki (utwór „wydarł” z bolesną melodią piosenki Niemena), rzucające cień na współczesność. Wiersze zdają się mówić, że dziś zmieniły się tylko dekoracje, a ofiary wciąż pozostają ofiarami, tym razem przemocy symbolicznej jako spadku po rozbijającym społeczności totalitaryzmie.

Skoro brak osądzanego i osądzającego, to o co się spierać? Czyżby „zło” było niezależne od nas? Oczywiście, że to nieprawda. Kwiatkowskiego fascynują inne sprawy, bardziej uniwersalne. Sytuacje graniczne stanowią clou Radości. Bohaterowie książki stają przed niemożliwymi do ominięcia przypadkami rzutującymi na całe ich przyszłe życie, przede wszystkim zaś śmierć. Aczkolwiek nikogo nie piętnują, są co najwyżej zdziwieni, jak w wierszu „benzyną”:

wariat Rubinstein śpiewał w getcie
alle gleich!
alle gleich!
wszyscy są równi wobec śmierci
i to nas wprawiało w dobry humor
ale wywieziono nas do obozu
w ogromnym dole paliły się dzieci
i ogień podsycano śmieciami i benzyną

Brakuje komentarza, jak w większości poezji z tego tomu. Czytelnicy zostają pozostawieni sami sobie i powinni sami stawiać przypisy. Wydaje się to łatwe w zastosowaniu do Zagłady, ale problematyka komplikuje się w momencie, gdy przenosimy wizję do naszych czasów. A do tego zachęca poeta.

Na mocny wydźwięk książki składa się styl poetyzowania autora. Rezygnacja z rozbudowanych metafor i postawienie na znaczący opis sugeruje dwie rzeczy. Pierwszą z nich jest niepewność co do możliwości innego wyrażania skomplikowanych dylematów etycznych i moralnych. Większa część pracy nad wierszem zostaje skupiona na czytelniku, na jego skojarzeniach i wiedzy – tej zdobytej z innych lektur i tej, którą mu wtłoczyła kultura, edukacja i wychowanie. Dlatego odbiór może znacznie różnić się w zależności od kąta spojrzenia. Nie może być tu zarazem przypadkowości i nie każda interpretacja będzie słuszna, ponieważ w kilku wersach poeta zawarł wszystko, co jest potrzebne do zrozumienia tekstu. Tym się różni od popularnych dziś języków poetyckich: nie może oznaczyć każdego zagadnienia pełnym znaczenia zdaniem/wersem/słowem, odsyłającego do czegokolwiek poza książką (odczucia? wrażenia? skojarzenia?). Radości mają swoje ustanowione granice, w obrębie których należy się poruszać, a świadczy to o wysokim kunszcie pisarskim. Drugą rzeczą jest to, co w rodzimej poezji najlepiej reprezentuje Piotr Sommer, u którego opis jest właśnie – jak już zostało wspominane – znaczący, zastępujący niekomunikatywne metafory i koloryzowania na zadany temat.

Język został opanowany i uformowany, co można dokładnie prześledzić już od Przeprawy z 2008 roku. Wyjątkowa lapidarność nowej publikacji poety to konsekwencja obranej drogi. Krótko i celnie. To sprawia, że wiersze rzeczywiście są uderzające, przejmują i pozostawiają skazę. Prostota zaś nie kojarzy się z banałem, a z lirycznym ładunkiem emocjonalnym wprost proporcjonalnym do jasności przekazu. Szczególnie silnie oddziałuje w tych momentach, w których pozostawia nas bez puenty, albo inaczej: gdzie puentą jest cały wiersz. Taka sztuczka pozornie pozostawia nas bezbronnymi wobec swoistej opowieści i choć przecież nie jest to pierwszy raz, kiedy Kwiatkowski stawia nas w takiej sytuacji, na nowo można odczuć obsesyjnie powracający styl, którego motywy i historie układają się w wyjątkowy rytm czarujący swoim wewnętrznym ładem.

Jest więc nieco wprost, acz podskórnie czuć prawdziwą wartość spisywanych słów. Szokują te proste dychotomie, których na co dzień staramy się unikać jako nieludzkich. W wierszu „znałem” poddana okrutnemu zamknięciu w oranżerii kobieta zmarła, ale urządzono jej wystawny pogrzeb; w „lat” rodzice dziękują Bogu, że zabrał do siebie ich chore na zespół Downa dziecko; tytułowe „radości” to najpiękniejsze lata życia braci, którzy zakopywali zdechłe sarny. Czy to także część naszego życia, te drobne odetchnięcie z powodu przemijania, ulga po zakończonym obowiązku, jakkolwiek najszlachetniejszym? Niewielu z nas chciałoby jednoznacznie odpowiedzieć na tak zadane pytania.

W ostatnich latach temat antysemityzmu często pojawiał się w kinie i na papierze. Sztuka zaczęła szukać nowych sposobów na ponowne opowiedzenie historii. Jednak nie potrafiła uwolnić się z umownych klisz, nawet jeżeli przewartościowała niektóre symbole („dobry Niemiec”), a więc ustanowiła nowe standardy opowieści. Zostały one wtłoczone w machinę produkcyjną kultury popularnej, słusznie relatywizując obraz znany nam od kilkudziesięciu lat. Mimo to wyzwoleńcza siła została zahamowana przez wyrażanie się w sposób „oczywisty”, zbanalizowany, czasem nawet narzucający ewaluację faktów. To, co najcenniejsze w nowej książce Kwiatkowskiego, to możliwość samodzielnego przemyślenia tekstu, a więc potraktowanie odbiorcy z szacunkiem. Poprzez odrzucenie chęci skatalogowania przywoływanych wydarzeń, poeta snuje wizję nowoczesności, która nie poradziła sobie jeszcze z dawnymi zaszłościami i każe zweryfikować czas oraz miejsce, w którym teraz się znajdujemy. Otwarcie pyta: „gdzie jest Izaak Mosze i Wefa?” i równie jawnie odpowiada: „wszyscy śpią o tu pod tą ziemią” (s. 15). Co natomiast zrobimy z tą wiedzą, pozostaje w naszej gestii.

Nie należy więc traktować Radości jako głosu opowiadającego się „za” lub „przeciw” konkretnym narracjom. Jest opowieścią o Innym, którego już nie ma.  Trzeba przy tym pamiętać, że Innymi nie są dziś tylko Żydzi, ale również każdy obcy w naszym otoczeniu. I tutaj widać potencjał przywoływanych wierszy: sprawdzają nas, czy jesteśmy w stanie poradzić sobie w nowej sytuacji, czy pozwolimy wrócić zmorom przeszłości, czy damy radę zaoferować rzeczywistości pozytywny projekt ponowoczesności nieulegający nadmiernej względności pojęć, będący jednocześnie otwarty i podatny na rewizje. To trudne zadania, nad którymi warto się zastanowić czytając ten tomik.

Kwiatkowski pisze o złu, które nie mija. I nie ma na niego recepty. Niektóre schematy muszą – najwidoczniej – powtarzać się. Ale być może kiedyś będziemy mogli zobaczyć taki obrazek: „na pobliskim murze / ktoś napisał: / niegroźne zachody słońca” (s. 11). Wcześniej jednak trzeba odpowiedzieć na pytania, jakie, między innymi, zadają nam Radości”.


Źródło: Pismo Inter- 2/2013.

O AUTORZE

Marcin Sierszyński

Urodzony w 1990 roku w Legnicy. Poeta, recenzent literacki. Redaktor prowadzący Wywrota.pl, aktywista wrocławskiego Klubu Krytyki Politycznej. Mieszka we Wrocławiu.

powiązania

Najlepszy debiut poetycki ostatniego ćwierćwiecza?

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Antypody Sławomira Elsnera.

WIĘCEJ

Upokorzeni, wyblakli, wyssani, masowi. Notatki z lektury Spalania

recenzje / IMPRESJE Marcin Sierszyński

Esej Marcina Sierszyńskiego towarzyszący premierze książki Spalanie Gzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się 10 sierpnia 2015 roku nakładem Biura Literackiego.

WIĘCEJ

Ten cały Brecht, on to jednak jest

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Ten cały Brecht Bertolta Brechta.

WIĘCEJ

3/10, 5/10, 10/10, 0/10?

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z almanachu Połów. Poetyckie debiuty 2011.

WIĘCEJ

Pochwała poezji polskiej w warunkach zagrożenia

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Imię i znamię Eugeniusza Tkaczyszyna-Dyckiego.

WIĘCEJ

Genetycznie sensualna fantazja Honeta

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki piąte królestwo Romana Honeta, która ukazała się na portalu wywrota.pl.

WIĘCEJ

Intuicja kieruje mnie w stronę Mastersa

wywiady / O KSIĄŻCE Grzegorz Kwiatkowski Marcin Sierszyński

Rozmowa Marcina Sierszyńskiego z Grzegorzem Kwiatkowskim o jego nowej książce Radości, która ukazała się nakładem Biura Literackiego 17 stycznia 2014 roku.

WIĘCEJ

trzy na dziesięć, pięć na dziesięć, dziesięć na dziesięć, zero na dziesięć

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Połów. Poetyckie debiuty 2011.

WIĘCEJ

"Święto" apokryfów

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Hotel de Dream Edmunda White’a.

WIĘCEJ

Wiersze staroświeckiej młodej pani z Krakowa. Arcyselekcja

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Seans na dnie morza Maria Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej w wyborze Marty Podgórnik.

WIĘCEJ

Twarze Różewicza

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Wbrew sobie Tadeusza Różewicza.

WIĘCEJ

Ilość linijek w haśle “Karpowicz”

debaty / KSIĄŻKI I AUTORZY Marcin Sierszyński

Głos Marcina Sierszyńskiego w debacie “Po co nam Dzieła zebrane Karpowicza”.

WIĘCEJ

Rytm i forma, inne tory współczesnej poezji polskiej

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego towarzysząca premierze książki Rubryki strat i zysków Jacka Dehnela, wydanej w Biurze Literackim 13 października 2011 roku.

WIĘCEJ

Dyskretne kuksańce

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego towarzysząca premierze książki Ekran kontrolny Jacka Dehnela, wydanej w Biurze Literackim 19 października 2009 roku.

WIĘCEJ

Marsz przez eter

recenzje / ESEJE Marcin Sierszyński

Recenzja Marcina Sierszyńskiego z książki Radiowidmo Agnieszki Mirahiny.

WIĘCEJ

Ciężko utrzymać poziom, ale jeszcze trudniej wiarygodność poetycką

debaty / WYDARZENIA I INICJATYWY Grzegorz Jankowicz Julia Fiedorczuk Marcin Sierszyński Marta Kucharska Mateusz Kotwica Paweł Kaczmarski

Głosy Julii Fiedorczuk, Grzegorza Jankowicza, Pawła Kaczmarskiego, Mateusza Kotwicy, Marty Kucharskiej i Marcina Sierszyńskiego w debacie “Dożynki 2008”.

WIĘCEJ

"Słyszę o czyimś odejściu", czyli na temat poezji Grzegorza Kwiatkowskiego

recenzje / ESEJE Rafał Derda

Recenzja Rafała Derdy z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się w „Helikopterze”.

WIĘCEJ

Recenzja Radości

recenzje / ESEJE Michał Szymański

Recenzja Michała Szymańskiego z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się w „Zeszytach Literackich” w 2014.

WIĘCEJ

Tylko jutro nie umiera nigdy – Radości Grzegorza Kwiatkowskiego

recenzje / ESEJE

Recenzja Pawła Brzeżka z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się 16 marca 2014 roku w kwartalniku „Szafa”.

WIĘCEJ

Recenzja Radości

recenzje / ESEJE Wojciech Lada

Recenzja Wojciecha Lady z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się w tygodniku „W Sieci”.

WIĘCEJ

Zamiast milczenia. O tomie Radości Grzegorza Kwiatkowskiego

recenzje / ESEJE Anna Spólna

Recenzja Anny Spólnej z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się 15 maja 2013 roku w internetowej gazecie kulturalnej “Salon Literacki”.

WIĘCEJ

Benzyną

recenzje / ESEJE Emilia Konwerska

Recenzja Emilii Konwerskiej z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się 1 marca w 2013 roku w serwisie Art Papier.

WIĘCEJ

Radości Grzegorza Kwiatkowskiego. Współczujący grabarz padłych saren.

recenzje / ESEJE Jarosław Zalesiński

Recenzja Jarosława Zalesińskiego z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się 21 stycznia 2013 roku w Dzienniku Bałtyckim.

WIĘCEJ

Na marginesie Radości

recenzje / ESEJE

Recenzja Tomasza Tyczyńskiego z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się 4 kwietnia 2013 roku na blogu „Prowincja Gombrowicz”.

WIĘCEJ

Radości Grzegorza Kwiatkowskiego

recenzje / ESEJE Rafał Derda

Recenzja Rafała Derdy z książki Radości Krzysztofa Kwiatkowskiego, która ukazała się w “Zeszytach Poetyckich”.

WIĘCEJ

Ogień podsycano śmieciami i benzyną

recenzje / ESEJE Przemysław Witkowski

Recenzja Przemysława Witkowskiego z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego, która ukazała się w Ósmym Arkuszu Odry.

WIĘCEJ

Panorama Radości

recenzje / ESEJE Kinga Gąska

Recenzja Kingi Gąski z książki Radości Grzegorz Kwiatkowskiego, która ukazała się na stronie Fundacji Karpowicza.

WIĘCEJ

Recenzja Radości

recenzje / ESEJE Filip Łobodziński

Recenzja Filipa Łobodzińskiego z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego.

WIĘCEJ

Ocalone z kontekstu

recenzje / ESEJE Katarzyna Bieńkowska

Recenzja Katarzyny Bieńkowskiej z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego.

WIĘCEJ

Recenzja Radości

recenzje / ESEJE Przemysław Gulda

Recenzja Przemysława Guldy z książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego.

WIĘCEJ

Osobne milczenie. Wobec Radości Grzegorza Kwiatkowskiego

recenzje / IMPRESJE Paweł Paszek

Esej Pawła Paszka towarzyszący premierze książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego.

WIĘCEJ

Biała książka

recenzje / IMPRESJE Radosław Kobierski

Esej Radosława Kobierskiego towarzyszący premierze książki Radości Grzegorza Kwiatkowskiego.

WIĘCEJ

Ernst Becker-Lee / Walter Steiner

recenzje / KOMENTARZE Grzegorz Kwiatkowski

Komentarz Grzegorza Kwiatkowskiego do wierszy z tomu Radości.

WIĘCEJ

Intuicja kieruje mnie w stronę Mastersa

wywiady / O KSIĄŻCE Grzegorz Kwiatkowski Marcin Sierszyński

Rozmowa Marcina Sierszyńskiego z Grzegorzem Kwiatkowskim o jego nowej książce Radości, która ukazała się nakładem Biura Literackiego 17 stycznia 2014 roku.

WIĘCEJ