Opowieść sprzed roku zerowego

Książka o Unie to opowieść o tym, czy i jak możliwe jest przezwyciężenie traumatycznych doświadczeń wywołanych najokrutniejszym od czasów drugiej wojny światowej europejskim konfliktem, jakim była wojna w Bośni i Hercegowinie w latach 1992–1995. Bohater – weteran wojenny – próbuje poskładać swoje pokawałkowane życie, zrekonstruować niekompletną tożsamość i odnaleźć sens w prozaicznym, monotonnym powojennym istnieniu (nie bez znaczenia pozostają w tym miejscu autobiograficzne doświadczenia autora, który był porucznikiem w bośniackiej armii). Mężczyzna stara się wrócić pamięcią do czasów sprzed roku zerowego – jak określa rok wybuchu wojny – by zanurzyć się w spokojnej młodzieńczej przeszłości, gdy w jego życiu panował ład i niewypaczony przez wojnę system wartości, gdy codzienność upływała niespiesznie, w zgodzie z rytmem rzeki Uny.

Una stanowi w tej opowieści i w życiu bohatera punkt odniesienia, u jej brzegów i według jej nurtu toczy się egzystencja lokalnej społeczności. O podwodnym świecie Uny krążą przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie legendy, w które wydają się wierzyć wszyscy, bez względu na narodowość i wyznawaną religię. Historia rzeki funkcjonuje zatem jako mit założycielski, konstytuuje regionalną tożsamość, w rzecznej toni bowiem znajduje się transcendentalna wręcz siła i ponadczasowe wartości. Dla bohatera rzeka Una to centrum wszechświata i centrum jego przedwojennej biografii, ale funkcjonuje ona również jako granica między światem przed wojną i po niej, między sielskim dzieciństwem i beztroskim dorastaniem w symbiozie z naturą a brutalnością i zniszczeniem, między sacrum a profanum.

Obrazy jej niewiarygodnej siły i majestatycznego piękna pozwalają bohaterowi uporać się z wojenną traumą – nie tylko powracającymi, częściowo wypartymi dramatycznymi wspomnieniami przemocy, cierpienia, śmierci, ale przede wszystkim z poczuciem wyczerpania, bezsilności i zrujnowania w postapokaliptycznej rzeczywistości. Powrót pamięcią do wczesnych lat dziecięcych spędzonych na kąpielach w intensywnie zielonych oczkach rzecznych, na łowieniu ryb, przyglądaniu się i dokładnym poznawaniu nadrzecznej flory i fauny przynoszą bohaterowi ukojenie, wyciszają emocje, lęki, wewnętrzne rozedrganie. Zaszczepiona od małego wrażliwość na przyrodę okazuje się remedium na powojenne odrętwienie, pozwala odzyskać równowagę.

Czas pozornej stabilizacji i pokoju, przepełniony informacjami o odkrywaniu grobów masowych mordów na Bałkanach, o procesach zbrodniarzy wojennych, o wizji nadciągającej katastrofy nuklearnej, czas radzenia sobie z ciągłym poczuciem zagubienia i utraty zostaje skontrastowany z idylliczną przestrzenią nad rzeką Uną z lat osiemdziesiątych, do której w wyobraźni i pamięci ucieka bohater. Podczas stanu autohipnozy, której się poddaje, by poradzić sobie z brudnymi, ohydnymi, wstrętnymi reminiscencjami z początku wojny, dociera do głęboko ulokowanych, zapisanych w podświadomości i w ciele śladów minionych zdarzeń. Stop-klatki z przeszłości przybierają niekiedy formę surrealistycznych obrazów przesyconych intensywnymi barwami, odurzającymi zapachami, nadrealnymi stworzeniami, magicznymi wręcz zjawiskami. Wywoływane sekwencje poddane zostają silnej metaforyzacji, funkcjonują między sennymi, hipnotycznymi wizjami a zrekonstruowanymi scenami rozgrywającymi się w rzeczywistej przestrzeni.

Portret pełnego energii chłopca i opisy przepojonej witalnością przyrody pogłębiają dysproporcję i wzmacniają efekt fantasmagorii, gdy zostają zderzone z nadrealistyczną opowieścią o opustoszałych, widmowych, wymarłych miastach-ruinach. Topografia przestrzeni została przedstawiona jak krajobraz zmierzchu cywilizacji, wszechobecny rozpad sprawił, że miasto stało się miniaturowe, a przemierzającemu je bohaterowi trudno odnaleźć się w labiryncie gruzów. Co ciekawe jednak – zgliszcza miejskiej tkanki zaczyna porastać dzika, nieokiełznana roślinność, dając wyraz swojej nieśmiertelności, zobojętnieniu na to co ludzkie.

Zdecydowanie melancholijny i nostalgiczny ładunek tej narracji podkreśla nie tylko utratę chłopięcej naiwności i niewinności, ale przede wszystkim przymusową inicjację w brutalność i degradację wojenną. Podmiotowość bohatera jest rozchwiana, została podzielona na to, co przed Wydarzeniem i po nim, dlatego opowieść rozpoczyna się od szczerego wyznania: „Czasami ja to nie ja, ja to Gargano. Prawdziwy ja jestem tym drugim. Tym z cienia. Tym z wody. Jasnym, kruchym, bezsilnym. Nie pytaj mnie, kim jestem, to budzi we mnie lęk. Zapytaj mnie o coś innego, mogę ci opowiedzieć o swojej pamięci”. Historia naznaczonego piętnem wojny bohatera – żołnierza i poety – wymyka się w ten sposób utrwalonym w (pop)kulturze kategoriom męskości oraz schematom narracji o bohaterstwie i odwadze. W zamian otrzymujemy liryczną opowieść o wszechmocy i wspaniałości natury przeciwstawionej ludzkiej masowej destrukcji oraz o tym, że powrót do mitycznej krainy dzieciństwa zdeponowanej w pamięci pomaga w odbudowaniu zniszczonych fundamentów realności.