recenzje / IMPRESJE Opowieść sprzed roku zerowego
Aleksandra Grzemska
Recenzja Aleksandry Grzemskiej towarzysząca premierze Książki o Unie Faruka Šehicia, wydanej w przekładzie Agnieszki Schreier w Biurze Literackim 21 marca 2016 roku.
Książka o Unie to opowieść o tym, czy i jak możliwe jest przezwyciężenie traumatycznych doświadczeń wywołanych najokrutniejszym od czasów drugiej wojny światowej europejskim konfliktem, jakim była wojna w Bośni i Hercegowinie w latach 1992–1995. Bohater – weteran wojenny – próbuje poskładać swoje pokawałkowane życie, zrekonstruować niekompletną tożsamość i odnaleźć sens w prozaicznym, monotonnym powojennym istnieniu (nie bez znaczenia pozostają w tym miejscu autobiograficzne doświadczenia autora, który był porucznikiem w bośniackiej armii). Mężczyzna stara się wrócić pamięcią do czasów sprzed roku zerowego – jak określa rok wybuchu wojny – by zanurzyć się w spokojnej młodzieńczej przeszłości, gdy w jego życiu panował ład i niewypaczony przez wojnę system wartości, gdy codzienność upływała niespiesznie, w zgodzie z rytmem rzeki Uny.
Una stanowi w tej opowieści i w życiu bohatera punkt odniesienia, u jej brzegów i według jej nurtu toczy się egzystencja lokalnej społeczności. O podwodnym świecie Uny krążą przekazywane ustnie z pokolenia na pokolenie legendy, w które wydają się wierzyć wszyscy, bez względu na narodowość i wyznawaną religię. Historia rzeki funkcjonuje zatem jako mit założycielski, konstytuuje regionalną tożsamość, w rzecznej toni bowiem znajduje się transcendentalna wręcz siła i ponadczasowe wartości. Dla bohatera rzeka Una to centrum wszechświata i centrum jego przedwojennej biografii, ale funkcjonuje ona również jako granica między światem przed wojną i po niej, między sielskim dzieciństwem i beztroskim dorastaniem w symbiozie z naturą a brutalnością i zniszczeniem, między sacrum a profanum.
Obrazy jej niewiarygodnej siły i majestatycznego piękna pozwalają bohaterowi uporać się z wojenną traumą – nie tylko powracającymi, częściowo wypartymi dramatycznymi wspomnieniami przemocy, cierpienia, śmierci, ale przede wszystkim z poczuciem wyczerpania, bezsilności i zrujnowania w postapokaliptycznej rzeczywistości. Powrót pamięcią do wczesnych lat dziecięcych spędzonych na kąpielach w intensywnie zielonych oczkach rzecznych, na łowieniu ryb, przyglądaniu się i dokładnym poznawaniu nadrzecznej flory i fauny przynoszą bohaterowi ukojenie, wyciszają emocje, lęki, wewnętrzne rozedrganie. Zaszczepiona od małego wrażliwość na przyrodę okazuje się remedium na powojenne odrętwienie, pozwala odzyskać równowagę.
Czas pozornej stabilizacji i pokoju, przepełniony informacjami o odkrywaniu grobów masowych mordów na Bałkanach, o procesach zbrodniarzy wojennych, o wizji nadciągającej katastrofy nuklearnej, czas radzenia sobie z ciągłym poczuciem zagubienia i utraty zostaje skontrastowany z idylliczną przestrzenią nad rzeką Uną z lat osiemdziesiątych, do której w wyobraźni i pamięci ucieka bohater. Podczas stanu autohipnozy, której się poddaje, by poradzić sobie z brudnymi, ohydnymi, wstrętnymi reminiscencjami z początku wojny, dociera do głęboko ulokowanych, zapisanych w podświadomości i w ciele śladów minionych zdarzeń. Stop-klatki z przeszłości przybierają niekiedy formę surrealistycznych obrazów przesyconych intensywnymi barwami, odurzającymi zapachami, nadrealnymi stworzeniami, magicznymi wręcz zjawiskami. Wywoływane sekwencje poddane zostają silnej metaforyzacji, funkcjonują między sennymi, hipnotycznymi wizjami a zrekonstruowanymi scenami rozgrywającymi się w rzeczywistej przestrzeni.
Portret pełnego energii chłopca i opisy przepojonej witalnością przyrody pogłębiają dysproporcję i wzmacniają efekt fantasmagorii, gdy zostają zderzone z nadrealistyczną opowieścią o opustoszałych, widmowych, wymarłych miastach-ruinach. Topografia przestrzeni została przedstawiona jak krajobraz zmierzchu cywilizacji, wszechobecny rozpad sprawił, że miasto stało się miniaturowe, a przemierzającemu je bohaterowi trudno odnaleźć się w labiryncie gruzów. Co ciekawe jednak – zgliszcza miejskiej tkanki zaczyna porastać dzika, nieokiełznana roślinność, dając wyraz swojej nieśmiertelności, zobojętnieniu na to co ludzkie.
Zdecydowanie melancholijny i nostalgiczny ładunek tej narracji podkreśla nie tylko utratę chłopięcej naiwności i niewinności, ale przede wszystkim przymusową inicjację w brutalność i degradację wojenną. Podmiotowość bohatera jest rozchwiana, została podzielona na to, co przed Wydarzeniem i po nim, dlatego opowieść rozpoczyna się od szczerego wyznania: „Czasami ja to nie ja, ja to Gargano. Prawdziwy ja jestem tym drugim. Tym z cienia. Tym z wody. Jasnym, kruchym, bezsilnym. Nie pytaj mnie, kim jestem, to budzi we mnie lęk. Zapytaj mnie o coś innego, mogę ci opowiedzieć o swojej pamięci”. Historia naznaczonego piętnem wojny bohatera – żołnierza i poety – wymyka się w ten sposób utrwalonym w (pop)kulturze kategoriom męskości oraz schematom narracji o bohaterstwie i odwadze. W zamian otrzymujemy liryczną opowieść o wszechmocy i wspaniałości natury przeciwstawionej ludzkiej masowej destrukcji oraz o tym, że powrót do mitycznej krainy dzieciństwa zdeponowanej w pamięci pomaga w odbudowaniu zniszczonych fundamentów realności.

O autorze
Aleksandra Grzemska
Doktor nauk humanistycznych w zakresie literaturoznawstwa, krytyczka literacka, redaktorka i edytorka. Adiunkt w Instytucie Literatury i Nowych Mediów Uniwersytetu Szczecińskiego; absolwentka edytorstwa na Uniwersytecie im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Autorka monografii Matki i córki. Relacje rodzinne i artystyczne w autobiografiach kobiet po 1989 roku (Toruń 2020), wydanej w serii Monografie Fundacji na rzecz Nauki Polskiej. Współredaktorka monografii Polityki relacji w literaturze kobiet po 1945 roku (Szczecin 2017) i Po Czarnobylu: miejsce katastrofy w dyskursie współczesnej humanistyki (Kraków 2017). Sekretarz czasopisma naukowego „Autobiografia. Literatura. Kultura. Media”. W 2024 roku w wydawnictwie Routledge ukaże się jej monografia Family and Artistic Relations in Polish Women’s Autobiographical Literature w serii: Routledge Auto/Biography Studies. Oprócz pracy naukowej prowadzi zajęcia i warsztaty redakcyjne na Studiach Pisarskich Uniwersytetu Szczecińskiego oraz redaguje prozę.
Powiązania
Mroczna fantazja
wywiady / o książce Aleksandra Grzemska
Magdalena Genow
Rozmowa Aleksandry Grzemskiej z Magdaleną Genow, towarzysząca premierze książki Złodziejka matek Magdaleny Genow, wydanej w Biurze Literackim 10 marca 2025 roku.
Więcej
Dojrzeć międzygatunkowy transfer
recenzje / ESEJE Aleksandra Grzemska
Impresja Aleksandry Grzemskiej na temat prozy Agaty Dyczko, laureatki projektu „Połów. Prozatorskie debiuty 2022”.
Więcej
W domach z betonu nie ma wolnych relacji
recenzje / ESEJE Aleksandra Grzemska
Impresja Aleksandry Grzemskiej na temat prozy Łukasza Wojtyski, laureata projektu „Połów. Prozatorskie debiuty 2022”.
Więcej
Preppering na mikrokryzys
recenzje / ESEJE Aleksandra Grzemska
Impresja Aleksandry Grzemskiej na temat prozy Ewy Tondys-Kohmann, laureatki projektu „Połów. Prozatorskie debiuty 2022”.
Więcej
Ustanawianie umiejscowienia
recenzje / ESEJE Aleksandra Grzemska
Recenzja Aleksandry Grzemskiej, towarzysząca premierze książki Obce stany Katarzyny Jakubiak, wydanej w Biurze Literackim 13 czerwca 2022 roku.
Więcej
Czytanie z symptomów
wywiady / o książce Aleksandra Grzemska
Elżbieta Łapczyńska
Rozmowa Aleksandry Grzemskiej z Elżbietą Łapczyńską, towarzysząca wydaniu książki Elżbiety Łapczyńskiej Bestiariusz nowohucki, która ukazała się w Biurze Literackim 21 grudnia 2020 roku.
Więcej
Biurowe książki 2019 roku: podsumowanie
debaty / ankiety i podsumowania Aleksandra Grzemska
Podsumowanie debaty „Biurowe książki 2019 roku”.
Więcej
O poetyckich książkach trzydziestolecia: podsumowanie
debaty / wydarzenia i inicjatywy Aleksandra Grzemska
Podsumowanie debaty „O poetyckich książkach trzydziestolecia”.
Więcej
Kto za tym stoi
nagrania / stacja Literatura Różni autorzy
Spotkanie z organizatorami festiwalu Stacja Literatura 23, w którym udział wzięli Damian Banasz, Artur Burszta, Mateusz Grzegorzewski, Aleksandra Grzemska, Polina Justowa, Dawid Mateusz, Mina, Joanna Mueller, Aleksandra Olszewska, Tomasz Piechnik, Juliusz Pielichowski, Magdalena Rigamonti i Maksymilian Rigamonti.
Więcej
O tym, jak „zadziała się” wspólnota
wywiady / o pisaniu Różni autorzy
Dyskusja redakcji Biura Literackiego z udziałem: Aleksandry Grzemskiej, Dawida Mateusza, Joanny Mueller, Aleksandry Olszewskiej, Juliusza Pielichowskiego i Artura Burszty na temat festiwalu Stacja Literatura 23.
Więcej
Zmiana warty: Podsumowanie
debaty / ankiety i podsumowania Aleksandra Grzemska
Podsumowanie debaty „Zmiana warty”.
Więcej
Spalić się w wierszu
wywiady / o książce Aleksandra Grzemska
Tomasz Pułka
Tomasz Pułka odpowiada na pytania Aleksandry Grzemskiej.
Więcej
Znaczenia i trzewia
recenzje / IMPRESJE Aleksandra Grzemska
Recenzja Aleksandry Grzemskiej towarzysząca premierze e‑booka Katarzyny Jakubiak Nieostre widzenia, wydanego w Biurze Literackim 23 lutego 2016 roku.
Więcej
Kronikarz czasu
recenzje / ESEJE Patrycja Chajęcka
Recenzja Patrycji Chajęckiej tomu Książka o Unie Faruka Šehicia, który ukazał się nakładem Biura Literackiego w wersji elektronicznej 28 sierpnia 2017 roku.
Więcej
Rzeka bałkańskiej pamięci
recenzje / ESEJE Paweł Micnas
Recenzja Pawła Micnasa tomu Książka o Unie Faruka Šehicia, który ukazał się nakładem Biura Literackiego w wersji elektronicznej 28 sierpnia 2017 roku.
Więcej
Powieść w odcinkach: Książka o Unie
dzwieki / AUDYCJE Faruk Šehić
Fragmenty powieści Książka o Unie, zarejestrowane podczas audycji w Radiu Wrocław Kultura. Czyta Bartosz Woźny.
Więcej
Ostatnia linia obrony zdrowego rozumu
wywiady / o książce Agnieszka Schreier
Faruk Šehić
Rozmowa Agnieszki Schreier z Farukiem Šehiciem, towarzysząca premierze Książki o Unie, wydanej w Biurze Literackim 22 marca 2016 roku.
Więcej
Księga zysków i strat
recenzje / KOMENTARZE Faruk Šehić
Autorski komentarz Faruka Šehicia towarzyszący premierze Książki o Unie, wydanej w przekładzie Agnieszki Schreier w Biurze Literackim 22 marca 2016 roku.
Więcej
Niezłomni i złamani
recenzje / IMPRESJE Krzysztof Sztafa
Recenzja Krzysztofa Sztafy towarzysząca premierze Książki o Unie Faruka Šehicia, wydanej w przekładzie Agnieszki Schreier w Biurze Literackim 21 marca 2016 roku.
Więcej
Odnowiciel Smith, znany też jako dyrygent chmur
utwory / zapowiedzi książek Faruk Šehić
Fragment zapowiadający książkę Faruka Šehicia Książka o Unie, która ukaże się w przekładzie Agnieszki Schreier w Biurze Literackim 21 marca 2016 roku.
Więcej
Elegia dla Toshiby
utwory / zapowiedzi książek Faruk Šehić
Fragment zapowiadający książkę Faruka Šehicia Książka o Unie, która ukaże się w przekładzie Agnieszki Schreier w Biurze Literackim 21 marca 2016 roku.
Więcej
Uchodźcy
utwory / zapowiedzi książek Faruk Šehić
Fragment zapowiadający książkę Faruka Šehicia Książka o Unie, która ukaże się w przekładzie Agnieszki Schreier w Biurze Literackim 21 marca 2016 roku.
Więcej