Posłowie (fragment)

Poetyckie (i prozatorskie) credo Marii Konopnickiej znajduję w zdaniu, które ta wcale nie naiwna, a bardzo świadoma swojej sztuki pisarka kiedyś wypowiedziała o dramacie Gerharta Hauptmanna Święto pokoju: “W zwykłe, powszednie sprawy życia wprowadza taki patos, taki sentyment, taką dotkliwość duchową, jakiej próżno szukać w pracowicie obmyślonych zawikłaniach”.
Często tak bywa, że syntetyczny pogląd na temat czyjejś twórczości poeta dlatego tak sugestywnie formułuje, że odnosi się on do niego samego. Tak jest i w tym przypadku.
Patos i sentyment to nie są dzisiaj cenione wartości. W dodatku wydają się sprzeczne. Ale ich przeciwieństwo tworzy wartość trzecią, której i obecnie chętnie dalibyśmy się w poezji poprowadzić: “dotkliwość duchową”. – Bardzo to wieloznaczna cecha. Przez to zaciekawia.

Dotkliwość, czyli uwrażliwienie, czułość. I dotkliwość, czyli coś trudnego do zniesienia, bo zarówno patos jak i sentyment są odpychające! Dotkliwość, czyli przenikliwość obserwacji i oceny faktów, ich obiektywizacja. – Te rozmaite właściwości powodują, że literacki świat Konopnickiej rozwibrowany jest niepokojem.
Środkiem uśmierzającym mogłoby być to tylko, co w pewnym liście nazywa Konopnicka “dostojnością zupełnej prostoty”. I chociaż zawsze ma na względzie taką harmonię, to na szczęście dla nas, późnych czytelników, niepokój dominuje.

Maria Dłuska, wnikliwa badaczka jej twórczości, zauważyła zatarcie się granic między liryką osobistą a stylizowaną. Jest nieco inaczej. Ponieważ po stronie liryki osobistej pozostaje owa “duchowa dotkliwość”, a po stronie liryki stylizowanej patos i sentyment, to granica zarazem upłynnia się i uwyraźnia.
Kiedy czytamy takie wiersze, jak “Wolny najmita” czy “Pocałunek Roberta Emmeta”, stylizacja na patos i sentyment mogłaby nas odstręczyć – ale “dotkliwość duchowa”, szczere osobiste cierpienie z powodu cierpienia innych, do dzisiaj nas przejmuje.

Ta sprzeczność może być przeniesiona na inną płaszczyznę. Wtedy ukaże się kontrast dwóch rzeczywistości: mitycznej i egzystencjalnej. Kontrast pięknej trwałości mitu i bolesnej znikomości egzystencji.

[…]

Uderzająca jest świeżość słownictwa Konopnickiej, radość odkrywania słów nieznanych. Komentatorzy nie znajdują ich w najbardziej nawet wyspecjalizowanych słownikach. Arcydziełem zawierającym może najwięcej tego rodzaju odkryć jest poemat “Na Kurpikach”. Tendencję taką widać też choćby w wierszu “W poranek”, gdzie poetka bawi się pięknymi brzmieniami – nazwami górskich pasm.
Ta poezja sama sobie tworzyła poruszone podłoże polszczyzny. Z podobnie roztrąconego, użyźnionego podglebia czerpali współcześnie Jerzy Ficowski, Marian Grześczak.
Anna Kamieńska pisała: “Jej świadoma praca w języku przejawia się nadto we wciąganiu w mowę poetycką mnóstwa wyrazów ludowych i archaicznych. Spotykamy tu wiele pięknych słów, które wówczas, gdy strumień poetyckiej mowy spływa już nadto swobodnie i obficie, zatrzymują nas i każą się pochylić, jak nad wykopanym przy orce kamieniem czy archeologicznym znaleziskiem”.
To sprawa delikatna. Kiedyś Adam Ważyk słusznie zarzucał Julianowi Tuwimowi nadużywanie rzadkiego słownictwa, takie wtręty nazywał “słowami – rodzynkami”, podkreślał ich natrętne niedostosowanie. Inaczej jest u Konopnickiej. Od każdego z tych dziwnych słów rozchodzą się po wierszu znaczeniowe wibracje, ułatwia to precyzyjna i ścisła składnia, ale przecież elastyczna, nie zdogmatyzowana.