Strony

Bezczelnie ryzykuję twierdzenie, że ta książka już samym rozmiarem urzeczywistnia istotę poetyckiego zamysłu Piotra Matywieckiego: istotą jest Księga. Księga Stworzenia. I nie o wygórowaną ambicję tu chodzi, ale o fundamentalną powinność uporządkowania przestrzeni, w której mogłaby się rozlegać “glosolalia dźwięku materii i czasu,/ Bóg z niej świat składa i trzeba to opisać”.

Chciałbym mówiąc o Zdartych okładkach uniknąć niebezpieczeństwa jakiejś podniosłej impostacji. Obym nie przeoczył tego, co w genezyjskich rewelacjach poety wibruje wysokiej próby humorem, który pozwala mu także wyznać: “mam sumienie śmieszne”.

On sam, wdzierając się swoim c h c ę przed Boskie chcenie sprzed stworzenia, wie – czuje? – czym jest poetycka uzurpacja: “mur drobin kurzu zlepiony światłem słów”. A więc: “najwierniej mimetyczna jest eksplozja pustki: zero mowy – huragan istnienia”.

No tak, tylko jak to zero mowy osiągnąć posługując się słowami? Bo – że nie tyle na słowach, ile na huraganie istnienia zależy Matywieckiemu – wydaje się przekonywująco jasne, nawet kiedy mówi, że brak mu “słów od życia lżejszych/ aby je życie uniosło”.

Paradoksalność tej poezji jest od razu założona, jest – inaczej mówiąc – jej aktem założycielskim, jest aktem jej poczęcia. Autor “Zdartych okładek” uzasadnia go w Posłowiu uogólniając: “Poeci żyją paradoksalnymi obrazami. Tylko tak mogą żyć w dramatach rzeczywistości. Świat rozumieją jako zobrazowany paradoks czegoś wyższego i głębszego niż świat. Czy to jest ich wiara, przeczucie Boga?”

Pytanie o wiarę, nawet jeśli ma pozostać “Wielką Niewiedzą, którą musi uszanować i poeta i jego czytelnik”, tutaj, wobec tego konkretnego poety, Piotra Matywieckiego, nie może być ani uchylone, ani taktownie wysublimowane, albowiem Księga Stworzenia nieuniknienie jest Księgą Wiary. Nawet, gdybyśmy tę wiarę pojmowali bezbożnie, pozostanie wiarą w (jakiś) Początek. Choćby wiarą w proch. I więcej – wiarą przeciw Bogu. Tym bardziej Boga pożądającą, im bardziej Mu się przeciwstawia. Na tym chyba się opiera zdolność odczuwania Boga żywego.

Matywiecki chce być – i jest – wobec tego fenomenu pokorny. Ale to nie znaczy, że jego gotowość do walki z aniołem Boga jest mniejsza niż u biblijnego Jakuba. Zdaje mi się, że na tej gotowości, na tej dzielności zasadza się dynamizm jego poezji: “Świat chce być niestworzony. Sam w sobie – przeciw Bogu. Heroicznie i daremnie”.

Mógłbym naiwnie zapytać, skąd poeta Matywiecki to wie, że świat chce być niestworzony? Z siebie. Z siebie-prochu. Skupionego. W tym sensie można by autora “Zdartych okładek” nazwać Mistrzem Środy Popielcowej, albowiem przypominana tego dnia sentencja z prochuś powstał i w proch się obrócisz ma w Matywieckim wiernego wyznawcę i apostoła. Proch i kurz, jako nieważkie – zbliżone do nicości (czy żadności) – drobiny materii, są dla niego nośnikami pamięci sprzed stworzenia. W doskonale objawiającym sens poetyckiego humoru wierszu o Henryku Ćwiklińskim, mówi zarazem o sobie: “Wszechświat był mu tak intymnie bliski/ jak domowa spiżarnia, jak własna tkanka. (…) Cierpiał czując się wszechświatem/ w stanie samożywnym./ Dlatego m y ś l a ł o ciałach wszechświatowych,/ żeby rozum go uleczył z pozorów ciała,/ z zachwycającego wstrętu i wstrętnego zachwytu”.

W dalszych sekwencjach wiersza, cytując porywające fragmenty książki Ćwiklińskiego o tajemnicach stworzenia, skupia uwagę na implozyjnej dążności nicości-próżni, którą ten nazywa cmokiem: “Takim cmokiem/ mogła próżnia powstała w różnych stronach przestworu/ ściągnąć rozproszony w pozorną nicość materiał na światy/ i ulepić zeń gwiazdę/ ażeby nią swoją próżnię wypełnić/ i w swoim miejscu/ coś/ stworzyć”.

Nicość, nic ma u Matywieckiego podobne (a właściwie: takie samo) znaczenie, jak w Sefer Jecira, w Księdze Stworzenia i odwołuje się do Tego (reprezentuje Go), który z pustki uformował rzeczywistość, swoje niebycie czyniąc naszym byciem. Bywa to utożsamiane z Boskim samoograniczeniem (cimcum) poprzedzającym stwarzanie. Ta kenoza Boga głęboko odzwierciedla się w całej poezji Matywieckiego, w jego poczuciu współistnienia z całym stworzeniem, w intymnie odczuwanej współodpowiedzialności za nie. Pokora poety jest w istocie kenozą, umniejszeniem się do stanu, który pozwala na (choćby intencjonalne) przesilenie siebie w konstrukcje podtrzymujące cudze istnienie. Jest zatem – jakby to powiedzieć – pokorą stworzycielską. Bez uzurpacji gestów Kreatora. Właśnie w “Kenozie”, z której cytowałem na początku fragment o mimetycznej eksplozji pustki, znalazły się te zdania: “Dobrze byłoby zaniknąć a jednocześnie całą osobowość przesilić w konstrukcje podtrzymujące cudze (w tym swoje własne!) formalne istnienie. (…) Wilgoć i mur, korzeń i piach, liszka i liść, owad i odraza, zachcianka i ogryzek – to jest składka na mnie i materia głodu. Ustępuję i z tego”.

Czy te konstrukcje podtrzymujące istnienie to nie jakiś szlachetny idealizm sublimującego pięknoducha? Nie. Pewnie mało przekonującym dowodem byłoby moje własne istnienie podtrzymywane przez wiele takich konstrukcji. Że mówię o poezji, to pewnie niezupełnie oczywiste. A jednak. Ów genialnie dowcipny Ćwikliński powiada przecież : “Myśl jest pozorną nicością./ W rzeczywistości jest ona materią i siłą twórczą/ oraz i duchem ożywiającym nasze ciało”.

Ta konstatacja sięga poza śmierć. I kiedy Matywiecki pyta, czy każdego umarłego żałować, jeśli w całym życiu nie mógłby czuć niczego oprócz żalu po umarłych, natychmiast potwierdza: “Właśnie ten żal./ Nawet jeśli o umarłych nie myśląc,/ czuję szczęście, miłość, nienawiść”. Właśnie ten żal. Myślę, że z niego wyniknęła kenotyczna poezja Piotra Matywieckiego. Ke-noza to także ogołocenie, które jest jedną z wykładni tytułu tego zbioru: Zdarte okładki. Ogołocenie Adama i ogołocenie Chrystusa. Ogołocenie ofiar w obozach zagłady. Ogołocone szczęście, miłość, nienawiść.

Czytając genezyjsko-kenotyczne wiersze Matywieckiego, myślę o tej niesamowitej chwili, kiedy Stworzyciel pogrąża Adama w ponowne nieistnienie, wycofuje go z istnienia w głębię, w pustkę snu bez snów, bez niczego, po to, by wziąć z niego to, co my od dawna nazywamy żebrem, a co – jak się okazuje w tłumaczeniu rabina Sachy Pecarica i Ewy Gordon – oddane jest jako strona: “Przebudował Bóg tę stronę, którą wziął z człowieka – w kobietę i przyprowadził ją do człowieka”.

Mam wrażenie, że tak właśnie, w kobiecie, która jest pierwszym innym człowiekiem, została przyprowadzona do człowieka ta, przebudowana (przez Boga), strona i człowiek (Piotr) zawołał: “Jestem ze wszystkich stron raniony./ Świat mnie opatrzył blizną ciała”.