Taktyka meduz

Pro­za Addy Djørup jest jak mor­ska woda w popo­łu­dnio­wym słoń­cu – sło­wa migo­czą, mie­nią się wie­lo­barw­nie, płyn­nie zmie­nia­ją zna­cze­nia, mie­sza­ją się, swo­bod­nie opa­da­ją na dno. Opi­sy morza tej duń­skiej pisar­ki przy­wo­dzą na myśl te pocho­dzą­ce z powie­ści Vir­gi­nii Woolf i opo­wia­dań Sylvii Plath – sen­su­al­ne, wraż­li­we na dźwięcz­ność języ­ka, uwo­dzą­ce czy­tel­ni­ka stru­mie­nia­mi zdań. Meto­da pisar­ska Djørup nie odbie­ga od stra­te­gii życio­wej jej głów­nej boha­ter­ki – to dry­fo­wa­nie w masie języ­ka, sta­wia­nie naj­mniej­sze­go moż­li­we­go opo­ru myślom, pre­cy­zyj­ne niczym u medu­zy pod­da­wa­nie się prą­dom ze zmy­sło­wą nie­mal przy­jem­no­ścią.

Głów­ną boha­ter­ką Naj­słab­sze­go opo­ru jest Emma – mło­da kobie­ta wio­dą­ca bar­dzo spo­koj­ne, upo­rząd­ko­wa­ne życie. Miesz­ka w dużym mie­ście z uko­cha­nym męż­czy­zną, wyko­nu­je bli­żej nie­okre­ślo­ną pra­cę biu­ro­wą, któ­ra pozwa­la jej na ela­stycz­ne zarzą­dza­nie cza­sem i dostat­nie życie. W dniu, w któ­rym Emma dowia­du­je się o otrzy­ma­nym w spad­ku po bab­ci domu let­nim w nad­mor­skiej miej­sco­wo­ści, wyda­je się ide­al­nie szczę­śli­wa i nie­zwy­kle spo­koj­na, nie­mal nie­wzru­szo­na wobec utra­ty bli­skiej oso­by, i to w cza­sie, gdy uko­cha­ny wyjeż­dża za gra­ni­cę na aż sie­dem tygo­dni. Wyjazd męż­czy­zny i śmierć bab­ki są bez­po­śred­ni­mi przy­czy­na­mi wyda­rzeń, o któ­rych trak­tu­je książ­ka. Emma nie sta­wia opo­ru rze­czy­wi­sto­ści: sko­ro odzie­dzi­czy­ła dom – posta­na­wia go odwie­dzić, a gdy mili ame­ry­kań­scy tury­ści wpra­sza­ją się do niej pod­czas roz­mo­wy w pocią­gu – gości ich u sie­bie. Jak wyja­śnia w jed­nej z roz­mów – Emma ceni sobie stan naj­mniej­sze­go moż­li­we­go opo­ru myśli, i nie cho­dzi tutaj wyłącz­nie o leni­we dry­fo­wa­nie na powierzch­ni swo­bod­nie prze­pły­wa­ją­cych wra­żeń, ale rów­nież o posta­wę życio­wą. Boha­ter­ka, jak sama mówi, chce być zależ­na wyłącz­nie od fal pocho­dzą­cych z jej wnę­trza, a nie­za­leż­na od dzia­łań zewnętrz­ne­go wobec niej oto­cze­nia.

Dry­fo­wa­nie i opór to kate­go­rie, wokół któ­rych kon­cen­tru­je się sym­bo­licz­ne zna­cze­nie tej książ­ki. Moż­na je zresz­tą rozu­mieć wie­lo­znacz­nie, ponie­waż tak napraw­dę nie­za­leż­ne dry­fo­wa­nie Emmy sta­je się jej opo­rem wobec świa­ta, któ­ry za wszel­ką cenę sta­ra się wpły­nąć na jej stan i zabu­rzyć prak­ty­ko­wa­ną har­mo­nię. Jej spo­sób życia para­dok­sal­nie oka­zu­je się stra­te­gią kon­te­sta­cji. Brak zgo­dy na zewnętrz­ne inge­ren­cje jest sym­bo­licz­ny i nie­przy­pad­ko­wy. Jako czy­tel­ni­cy w cza­sie lek­tu­ry może­my odczu­wać wzra­sta­ją­ce napię­cie, spo­dzie­wa­my się, że bez­wol­na zgo­da boha­ter­ki na bieg wypad­ków dopro­wa­dzi ją do jakie­goś rodza­ju upad­ku, poraż­ki. Oka­zu­je się jed­nak, że to umie­jęt­na gra z naszy­mi przy­zwy­cza­je­nia­mi. To głę­bo­ko tkwią­ce w nas jako spo­łe­czeń­stwie prze­ko­na­nie o koniecz­no­ści utrzy­my­wa­nia nie­ustan­nej kon­tro­li nad wszyst­kim, nad czym tyl­ko jeste­śmy w sta­nie zapa­no­wać. Prze­ko­na­nie, że bez tego nie­prze­rwa­ne­go wysił­ku musi stać się coś złe­go – roz­sta­nie, utra­ta pra­cy, zała­ma­nie ner­wo­we, a może nawet jakieś nie­szczę­ście. Fabu­ła Naj­słab­sze­go opo­ru poka­zu­je nam jed­nak, że może być ina­czej. Zała­ma­nie fali nie musi ozna­czać zato­nię­cia.

Rów­no­cze­śnie nie da się oprzeć wra­że­niu, że wybra­na przez Emmę tak­ty­ka meduz – fascy­nu­ją­cych stwo­rzeń mor­skich pozwa­la­ją­cych falom decy­do­wać o swo­im życiu – czy­ni boha­ter­kę zależ­ną od podej­mu­ją­cych decy­zje innych, i bez wzglę­du na to, jak uzbroi ona swo­ją świa­do­mość i zabez­pie­czy wła­sne wnę­trze, inni ludzie, dzia­ła­jąc, decy­du­ją za nią i wpły­wa­ją na jej życie w spo­sób bez­pow­rot­ny. Stąd praw­do­po­dob­nie to nie­zwy­kłe, bo trud­ne do bez­po­śred­nie­go uchwy­ce­nia napię­cie utrzy­mu­ją­ce się w toku powie­ści. Wypły­wa ono z nie­za­da­ne­go wprost pyta­nia o to, czym wła­ści­wie jest nie­za­leż­ność, o jej natu­rę, o to, na ile oka­zu­je się tak napraw­dę moż­li­wa.

Dry­fo­wa­nie ma tutaj też zna­cze­nie w sen­sie emo­cjo­nal­nym i inte­lek­tu­al­nym – Emma sta­ra się nie zanu­rzać w głąb ani uczuć, ani myśli. Naskór­ko­wa emo­cjo­nal­ność trzy­ma­ją­ca ją z dala od wstrzą­sów, zarów­no smut­ków, jak i rado­ści, osa­dza ją w pew­ne­go rodza­ju bez­piecz­nej bań­ce, któ­ra rów­nież może oka­zać się złud­na. Nato­miast śli­zga­nie się po powierzch­ni myśli spra­wia, że są one dość ogra­ni­czo­ne – ich cyr­ku­la­cja pozo­sta­je na pozio­mie leni­wej, zmy­sło­wej przy­jem­no­ści. Boha­ter­ka ma skłon­ność do koły­sa­nia sie­bie i innych usy­pia­ją­cym inte­lek­tu­ali­zo­wa­niem, któ­re może bywać kuszą­ce, ale ana­li­zo­wa­ne poza sytu­acją este­tycz­ną leni­we­go popo­łu­dnia w ogro­dzie bądź na pla­ży oka­zu­je się zmie­rzać na mie­li­znę. W tych nie­zwy­kle spraw­nie skom­po­no­wa­nych, uwo­dzą­cych czy­tel­ni­ka frag­men­tach dostrze­gam pułap­kę. Czym ta pięk­nie sfor­mu­ło­wa­na filo­zo­fia Emmy róż­ni się tu od wyra­żo­ne­go wprost, szcze­re­go hedo­ni­zmu Ame­ry­ka­nów? Wyra­fi­no­wa­niem? Nie ufam temu sło­wu, zwłasz­cza gdy ma masko­wać brak prze­ni­kli­wo­ści i (znów to sło­wo!) nie­za­leż­no­ści w myśle­niu.

Nar­ra­cja Naj­słab­sze­go opo­ru na pierw­szy rzut oka robi wra­że­nie pro­stej, wręcz tra­dy­cyj­nej. W pol­skiej wer­sji mamy przy­jem­ność pozna­wać ją za pośred­nic­twem pre­cy­zyj­ne­go i melo­dyj­ne­go tłu­ma­cze­nia nie­za­stą­pio­nej Bogu­sła­wy Sochań­skiej, któ­re spra­wia, że język tej powie­ści falu­je mia­ro­wo niczym w rytm mor­skich fal. Opo­wieść o Emmie jest wyci­szo­na, pro­wa­dzo­na w takt mia­ro­wych odde­chów, nie ma w niej gwał­tow­no­ści ani na pozio­mie lek­sy­kal­nym, ani skła­dnio­wym czy kom­po­zy­cyj­nym. Przy­wo­dzi na myśl poru­sza­nie się mor­skich fal, ponie­waż poszcze­gól­ne frag­men­ty osią­ga­ją swo­je łagod­ne punk­ty kul­mi­na­cyj­ne i wyga­sa­ją, by pozwo­lić nadejść kolej­nym.

Lubię wyobra­żać sobie umysł jako morze – wie­lo­barw­ne, cza­sem wzbu­rzo­ne, kie­dy indziej koły­szą­ce się łagod­nie. W jego toni myśli dry­fu­ją niczym przy­wo­ły­wa­ne przez Emmę medu­zy – parzy­deł­kow­ce, pocho­dzą­ce z kam­bru Cni­da­ria, isto­ty nie­mal mitycz­ne. Książ­ka Addy Djørup w trak­cie lek­tu­ry wywo­łu­je ich wie­le – i jest to pro­ces zarów­no pełen przy­jem­no­ści, jak i skry­wa­ją­cy żądła trud­nych pytań.

Publi­ka­cja powsta­ła dzię­ki wspar­ciu Duń­skiej Fun­da­cji Sztu­ki