Kredę gryzie się ze strachu

Pojawieniu się Aleksandry Byrskiej wśród finalistek tegorocznego Połowu towarzyszyło kilka zaskoczeń. Pierwszym i najważniejszym był, rzecz jasna, fakt, że ta znana z poprzedniej dekady krytyczka, towarzysząca młodej poezji i prozie polskiej (tekstami, wywiadami, prowadzeniem wielu spotkań autorskich), nagle pojawia się „po drugiej stronie”. Miejmy to za sobą: zaskoczeni byliśmy wszyscy; niejednokrotnie współpracujący z Byrską-krytyczką, teraz po raz pierwszy stajemy wobec Byrskiej-poetki. Sytuacja ta jest co najmniej kłopotliwa i niezręczna, zapewne również dla samej autorki.

Ale skoro już tę niezręczność wypomnieliśmy, nie mamy żadnych usprawiedliwień lekturowych. Zdecydowanie rzuca się w oczy (i akurat zaskoczeniem nie jest) to, że te wiersze zupełnie nie wyglądają na debiutanckie. Jak mogliśmy się spodziewać, oczytana w najnowszej poezji literaturoznawczyni nie może debiutować tekstami juwenilnymi. W lekturze tego zestawu widzimy, że wszystko, co powinno zostać przeczytane, przeczytane zostało. Przerzutnia działa jak należy, podział na strofy jest uzasadniony, a w wersach nie znajdziemy przypadkowości. Wszystko uszyte jest na miarę, jaką powinna przywdziewać polska poezja współczesna. Słowem: bardzo dobrze, bierzemy. I tu moglibyśmy właściwie zakończyć.

Jednakże, aby nie było tak przyjemnie, zauważmy, że ów brak przypadkowości i doskonałe szycie na miarę może stać się mieczem obosiecznym. Kalcyt to zestaw, zalążek książki pisanej z perspektywy młodej nauczycielki liceum, dla której zderzenie własnego idealistycznego podejścia do zawodu z rzeczywistością systemu edukacji skończyło się tak, jak kończy się zawsze… I nie sądzimy, by trzeba było tu dodawać więcej.

Skończyło się jednak również wierszami, a tak już nie zawsze się kończy, i samo to czyni z tej propozycji, osadzonej na mocnym kręgosłupie konceptualnym, rzecz wyjątkową na mapie najnowszej poezji polskiej. Nie dlatego, że nie pojawiały się do tej pory wiersze pisane z perspektywy nauczycielskiej, w których niejednokrotnie aktywowała się (i którym wyjątkowo ciążyła) pedagogiczna perspektywa podmiotu. U Byrskiej przepracowanie wyżej wspomnianego zderzenia ideału z rzeczywistością jest, powiedzielibyśmy, świetnie zrobione, i tak naprawdę nie są to wcale wiersze „nauczycielskie”. Wraz z kolejnymi strofami boleśnie przekonujemy się, że osobą, która ze strachu w szkole „zjadła najwięcej kredy”, jest sama podmiotka. To ona, świadoma odpowiedzialności i władzy, wynikających z wieku i powierzonej jej roli, staje się wśród tych wersów bohaterką najbardziej bezradną, zapewne bardziej niż uczniowie, z którymi dialoguje w poszczególnych wierszach.

Jednak tę wątpliwą przyjemność zostawmy już każdemu czytelnikowi i każdej czytelniczce Kalcytu. Wracając do myśli nieco wcześniejszej – drugą stroną tego doskonałego „szycia na miarę” może być dla niektórych wrażenie kostyczności i przejrzystości tematu, z którym się mierzymy. Autorka na wstępie mówi nam przecież: „tak, to są wiersze o szkole”, wszystkie karty na stół, zróbcie z tym, co chcecie. Byrska odsłania się aż nadto – we wszystkich autobiograficznych, szczerościowych i problemowych kwestiach, które powinien zakrywać jej warsztat. A może tylko próbuje nam wmówić (nam, uczestnikom festiwalowych warsztatów), że najważniejszą poetką jest dla niej Justyna Bargielska? Z Olą Lewandowską, w rozmowie towarzyszącej premierze, autorka podzieliła się z kolei rzeczą przeciekawą: „od Bargielskiej wciąż uczę się odwagi – formalnej i emocjonalnej”. Nasze zaskoczenie zasadza się właśnie na tej „formalnej” stronie. Bo jeśli chodzi o tę drugą część, o emocjonalność, to naprawdę już dawno „wyszliśmy ze szkoły”. Jeżeli jeszcze przestaniemy się tak pilnować na przerwach i czasem zrobimy coś, co prymusce nie przystoi, to wyjdziemy z tej szkoły całkiem dosłownie i wkrótce dostaniemy – my, czytelnicy i czytelniczki – bardzo ciekawy debiut. Tymczasem powtórzmy: wszystkie karty na stół, a teraz róbcie z tym, co chcecie.