Ta ostatnia rozmowa

Jakub Skur­tys: Karo­lu, podob­no to ostat­nia książ­ka zbie­ra­ją­ca lau­re­atów i lau­re­at­ki Poło­wu, przed nami więc nie lada zada­nie. Rzecz zachę­ca do wspo­min­ków i pew­nie będzie­my tro­chę dzia­do­wać, ale może by tak zacząć innej stro­ny – od przy­szło­ści. Czy brak tego alma­na­chu, do któ­re­go przez ostat­nie 15 lat mimo wszyst­ko się przy­zwy­cza­ili­śmy (pierw­szy książ­ko­wy Połów to był rok 2010, wcze­śniej wycho­dzi­ły samo­dziel­ne arku­sze, też istot­ne), będzie rze­czy­wi­ście odczu­wal­ny w obec­nych warun­kach pola lite­rac­kie­go? Mam na myśli choć­by, spryt­nie i zło­śli­wie nazwa­ny tak przez blo­ge­ra name­ste, biu­ro­wy FAWIR, czy­li tro­chę kry­tycz­ny, a tro­chę mar­ke­tin­go­wy sys­tem omó­wień (Frag­ment + Auto­pre­zen­ta­cja + Wywiad + Impre­sja lub Recen­zja). Pro­wo­ka­cyj­ne zapy­tam więc na począ­tek i Cie­bie, i sie­bie: może nie potrze­bu­je­my już popo­ło­wo­wej książ­ki, zwłasz­cza kie­dy pre­zen­ta­cja poezji skle­iła się w niej z pre­zen­ta­cją pro­zy? A może nie potrze­bu­je­my dziś nawet same­go Poło­wu?

Karol Mali­szew­ski: Być może wypa­li­ła się for­mu­ła alma­na­chu, jej czas się skoń­czył. Nie budzi już żyw­szych emo­cji, ilość recen­zji spa­da­ła z roku na rok. Wyda­je mi się, że nie odczu­je­my zanad­to bra­ku takiej pozy­cji na ryn­ku wydaw­ni­czym. Już lepiej sta­wiać na wybra­ne oso­by i kon­cen­tro­wać się na ich moc­nym wej­ściu w ten nasz świa­tek. Kie­dyś były więk­sze emo­cje przy poła­wia­niu i oma­wia­niu, uza­sad­nia­niu Poło­wu, teraz to się roz­my­ło czy przy­ga­sło, bo w polu lite­rac­kim już się chy­ba ina­czej rze­czy mają. Biu­ro Lite­rac­kie jest tyl­ko jed­nym z ele­men­tów debiu­tanc­kiej ukła­dan­ki, a kie­dyś było postrze­ga­ne w per­spek­ty­wie wyjąt­ko­wej i pio­nier­skiej.

A z cze­go to wypa­le­nie for­mu­ły wyni­ka? Z nad­mia­ru ksią­żek? Z namno­że­nia się mło­do­li­te­rac­kich cza­so­pism inter­ne­to­wych, z łatwo­ści debiu­tu w róż­nych miej­scach, w tym mno­go­ści kon­kur­sów? Zasta­na­wiam się nad tym, bo rze­czy­wi­ście kie­dyś było tro­chę tak, że ta sym­bo­licz­na „lau­da­cja” i roz­mo­wa, któ­rą pro­po­no­wa­ło Biu­ro, były jakąś for­mą wpro­wa­dza­nia auto­ra, suge­ro­wa­nia poten­cjal­nym juro­rom czy dzien­ni­ka­rzom kul­tu­ral­nym „o czym to będzie”, „co z tym zro­bić” itd. Pocią­ga­ła nawet chy­ba nie sama książ­ka, czy­li moż­li­wość zna­le­zie­nia się w dobrze zre­da­go­wa­nej anto­lo­gii, tyl­ko wła­śnie ten ele­ment komen­ta­rza, o któ­ry czę­sto debiu­tan­tom trud­no zabie­gać. Teraz „Kon­tent” ma osob­ną sek­cję komen­ta­rzy do jed­ne­go wier­sza i całe­go zesta­wu, spo­tka­nia autor­skie odby­wa­ją się cza­sem na dłu­go przed pre­mie­rą książ­ki, my we Wro­cła­wiu mie­li­śmy roz­bu­do­wa­ną for­mę kry­tycz­ną w posta­ci „Per­mu­ta­cji”, pro­wa­dzo­nych przez Jaku­ba Sęczy­ka i Kami­la Kawal­ca (też uczest­ni­ków Poło­wu), gdzie oprócz czy­ta­nia była dłu­ga i czę­sto wyma­ga­ją­ca roz­mo­wa z auto­ra­mi przed debiu­tem. Ten brak emo­cji – ja też to tro­chę odczu­wam – to ruty­na, bo robi­my się sta­rzy (wcho­dzi­łem do kry­ty­ki wraz z arku­sza­mi, jesz­cze przed pierw­szym alma­na­chem), czy może poeci to myślą dziś ina­czej? Jakoś nie mogę uwie­rzyć w wyjąt­ko­wość Biu­ra na daw­nej mapie poetyc­kiej. Jak byś w skró­cie opi­sał te zmia­ny, któ­re spra­wi­ły, że mar­ka Poło­wu stra­ci­ła na zna­cze­niu? Bo aku­rat na to, że pisze się coraz mniej recen­zji, narze­ka­ją pra­wie wszy­scy i nie doty­czy to tyl­ko tego alma­na­chu.

Pew­nie mito­lo­gi­zu­ję hero­icz­ne począt­ki, ale napraw­dę wyda­wa­ło się wte­dy, że w zakre­sie peł­nej obsłu­gi debiu­tu naj­lep­sze jest Biu­ro Lite­rac­kie – jako moż­li­wość przej­ścia w doro­słą lite­ra­tu­rę, jako model pro­ce­su, wresz­cie Biu­ro jako świa­do­ma, celo­wa hodow­la pew­nych poetyk zgod­nie z wyma­ga­nia­mi mistrzów i selek­cjo­ne­rów. Tu głów­nie myślę o Mar­ci­nie Sen­dec­kim, mają­cym olbrzy­mi wpływ na Artu­ra i usta­na­wia­nie tego, co jest dobre w poezji, a co nie. Myślę o Andrze­ju Sosnow­skim, Boh­da­nie Zadu­rze, o Roma­nie Hone­cie i Mar­cie Pod­gór­nik. A potem sta­ło się to, o czym opo­wia­dasz, Biu­ro zosta­ło wchło­nię­te przez coś więk­sze­go, przez szyb­ko zacho­dzą­ce zmia­ny. Mło­dzi nauczy­li się sami pro­mo­wać, orga­ni­zo­wać po swo­je­mu pole lite­rac­kie, w tym sek­cję debiu­tu poetyc­kie­go, nie oglą­da­jąc się na styg­ma­ty­zu­ją­ce insty­tu­cje. Bo debiu­to­wa­nie w Biu­rze, dla nie­któ­rych upra­gnio­ne i bar­dzo pro­fe­sjo­nal­ne, innym zaczę­ło koja­rzyć z czymś wąskim, zaklesz­czo­nym, śro­do­wi­sko­wym.

Pod­rzu­ci­łeś dwie świet­ne kwe­stie do prze­ga­da­nia, więc tro­chę dla sie­bie je roz­bu­du­ję. Pierw­sza to ta „hodow­la pew­nych poetyk”, brzmi to bar­dzo brzyd­ko, ale coś jest na rze­czy, tzn. model selek­cyj­ny daw­nych anto­lo­gii jed­nak wspie­rał hie­rar­chicz­ny, insty­tu­cjo­nal­ny porzą­dek. Zostać wybra­nym zna­czy­ło zyskać uzna­nie w oczach poety/poetki innej gene­ra­cji, na ogół kogoś bar­dzo waż­ne­go, o wyro­bio­nych gustach i pozy­cji (na ile te pre­fe­ren­cje wpły­wa­ły na sam wybór, to inna spra­wa). Po dro­dze poja­wi­ło się chy­ba jed­nak też takie prze­świad­cze­nie, że to „uzna­nie” sta­re­go typu prze­sta­ło ska­py­wać na młod­szych, bo ich wal­ka o widocz­ność i pre­stiż odby­wa się na innych zasa­dach. Teraz to wal­ka o widzial­ność, a nie o uzna­nie auto­ry­te­tów (ostat­nio Prze­my­sław Cza­pliń­ski na jed­nym z wykła­dów tak przed­sta­wił zmia­ny reguł gry w naszym polu lite­rac­kim, coraz bar­dziej odcho­dzą­cym od słyn­nych tez Pierre’a Bour­dieu). Co z tego, że doce­ni­li Sen­dec­ki, Zadu­ra czy Honet, a teraz Joan­na Muel­ler, sko­ro nie idzie za tym poczu­cie bycia włą­czo­nym do „wspól­no­ty poetyc­kiej”, bo tę i tak wytwa­rza się poko­le­nio­wo – mię­dzy swo­imi. A dru­ga spra­wa, któ­rą mi pod­su­ną­łeś, to wła­śnie ta her­me­tycz­ność. Biu­ro Lite­rac­kie jako insty­tu­cja zamknię­ta, postrze­ga­na jak kor­po­ra­cja, zbu­do­wa­na coraz bar­dziej wokół pra­cow­ni i warsz­ta­tów, kolej­nych stop­ni wta­jem­ni­cze­nia. Nawet jeśli od środ­ka dzia­ła to zupeł­nie ina­czej, to z zewnątrz może to tak wyglą­dać, poja­wia­ją się i takie gło­sy, sam mia­łem czę­sto wra­że­nie, że wolał­bym, żeby jakiś debiut laureata/laureatki uka­zał się gdzie indziej, po pro­stu po to, żeby roz­sz­czel­niać śro­do­wi­sko, dete­ry­to­ria­li­zo­wać te nasze ośrod­ki cen­tral­ne (dobrą robo­tę zro­bi­ły papierw­do­le i Convi­vo, któ­re nie dość, że ścią­gnę­ły wie­lu poło­wo­wi­czów do sie­bie, to nawet – tu przy­pa­dek papie­ru i Iva­na Davy­den­ki – ugra­ły tym Sile­siu­sa za debiut i kil­ka dużych nomi­na­cji). Ale może wróć­my do wspo­min­ków. Pamię­tasz jesz­cze arku­sze? Albo te pierw­sze tomy, reda­go­wa­ne przez Rom­ka? U mnie, jako mło­de­go i dość rady­kal­ne­go wów­czas kry­ty­ka, poło­wo­we wybo­ry wywo­ły­wa­ły wte­dy spo­ro emo­cji, a to że Honet wybie­ra za bar­dzo pod swo­ją poety­kę (Buli­żań­ska, Kul­bac­ka, Żybur­to­wicz), a to że decy­zje i uza­sad­nie­nia Mar­ty Pod­gór­nik dzi­wacz­ne (2011). Teraz patrzę na to zupeł­nie ina­czej. W edy­cję z 2012 byłeś bez­po­śred­nio zaan­ga­żo­wa­ny. Zro­bi­my szyb­ką wyciecz­kę w prze­szłość?

Sła­bo to pamię­tam, ale jak przez mgłę widzę Maję Staś­ko, Dawi­da Kuja­wę, Sewe­ry­na Gór­cza­ka, Szy­mo­na Słom­czyń­skie­go, Oli­wię Bet­cher. Chy­ba wte­dy Artur Bursz­ta zapro­sił mnie do udzia­łu w pro­jek­cie. Pamię­tam jakieś warsz­ta­ty i spo­tka­nia we Wro­cła­wiu, rok bodaj 2012 albo 2013. Z tej gru­py Artur posta­wił potem na Słom­czyń­skie­go, wyszły dwie jego książ­ki. Był też jakiś wyjazd do Koło­brze­gu, te spo­tka­nia i roz­mo­wy zaowo­co­wa­ły arku­sza­mi. Pamię­tam Prze­mka Wit­kow­skie­go, Rafa­ła Gawi­na, Mariu­sza Par­ty­kę, Bar­to­sza Sadul­skie­go, Krzysz­to­fa Sze­re­me­tę. Bli­skie były mi ich poety­ki. I nawet coś się pisa­ło na okład­ki arku­szy, pro­wa­dzi­ło jakieś pierw­sze spo­tka­nia debiu­tan­tów. Potem tak inten­syw­ny kon­takt się urwał. Od cza­su do cza­su robi­łem coś z dosko­ku.

Ostat­nio na wyprze­da­ży biblio­tecz­nej kupi­łem arkusz Zakłó­ce­nie kore­spon­den­cji Rafa­ła Pra­sz­czał­ka (2007), takie pisa­nie niby „po Sosnow­skim”, ale cie­ka­we, z per­spek­ty­wy lat odświe­ża­ją­ce. Nie mam poję­cia, czy jesz­cze coś wydał, czy w ogó­le był debiut z tego kie­dyś. Tym­cza­sem Gawin (2011) ma już pięć ksią­żek i sil­ną pozy­cję, a Rafał Rut­kow­ski (2013) wła­śnie nad pią­tą pra­cu­je. Ale rozu­miem, że nie postrze­gasz sie­bie jako jed­ne­go z tych (kil­ku zale­d­wie) gło­sów, któ­re w Biu­rze upra­wia­ły kry­ty­kę towa­rzy­szą­cą naj­młod­szym? W sumie samą anto­lo­gię reda­go­wa­łeś chy­ba tyl­ko raz (2012, i to jesz­cze do spół­ki z Rom­kiem i Mar­tą), za to jesz­cze przed jej epo­ką, przy arku­szach byłeś znacz­nie bar­dziej obec­ny, ba, byłeś wte­dy wła­ści­wie jedy­nym kry­ty­kiem o dużym dorob­ku, aktyw­nie wspie­ra­ją­cym tę mło­do­li­te­rac­ką sce­nę. Cze­mu „odpa­dłeś” od tego pro­jek­tu (cho­ciaż może to brzyd­kie sło­wo)?

Jakoś tam towa­rzy­szy­łem, ale nie było wiel­kie­go bicia w dzwo­ny. Po pro­stu była robo­ta, to ją bra­łem albo nie. Nie będę uda­wał, że mnie nie cie­ka­wi­ło, co dalej po tym poko­le­nio­wo moim secie, jakie poja­wia­ją się następ­ne roz­da­nia, jakie języ­ki. Bar­dzo mnie to zaj­mo­wa­ło. Sam się przy tym dużo uczy­łem jako kry­tyk i jako, prze­pra­szam za sło­wo, poeta. Dla­cze­go odpa­dłem? Nie wiem. Jakoś tak. Mam chy­ba w genach – po jakimś cza­sie odpa­dam. Bo już szu­kam cze­goś inne­go w gra­ni­cach intu­icyj­nie odczu­wa­nej auto­no­mii, wol­no­ści. Nie chcę być funk­cjo­na­riu­szem cze­goś, kogoś.

Mam to samo, tyl­ko deka­dę lat póź­niej; też mnie przez chwi­lę bar­dzo cie­ka­wi­ło – raczej jako kry­ty­ka, niż ani­ma­to­ra pola – jak się na moich oczach wyła­nia coś, co uzna­ję za gene­ra­cyj­nie młod­sze ode mnie, tzn. nie­ko­niecz­nie wie­ko­wo, ale jak­by wyra­sta­ją­ce z inne­go pul­so­wa­nia, z inne­go momen­tu histo­rycz­ne­go czy wspól­no­ty istot­nych doświad­czeń, niż ta, któ­ra mnie ukształ­to­wa­ła (gdzieś od WTC po cza­sy, powiedz­my, wiel­kie­go kry­zy­su ban­ko­we­go). A co myślisz o for­mu­le lau­da­cji, omó­wień czy też minisz­ki­ców, któ­re wcho­dzi­ły do anto­lo­gii, a potem (albo przed­tem, bo róż­nie bywa­ło) poja­wia­ły się na por­ta­lu jako „impresje/recenzje”? Karol Sam­sel pra­cu­je teraz podob­no nad nume­rem „ele­Wa­to­ra”, któ­ry ma doty­czyć debiu­to­wa­nia i gatun­ków kry­tycz­nych, zwią­za­nych z pisa­niem o debiu­tach. Pomy­śla­łem do razu, że Biu­ro było tu pio­nier­skie w wypra­co­wa­niu jed­ne­go z takich gatun­ków. Ni to pies, ni wydra, tro­chę uza­sad­nie­nie nomi­na­cji, tro­chę ana­li­za wier­sza, tro­chę for­ma popu­la­ry­za­tor­ska, a tro­chę gest poetyc­ki (zwłasz­cza dla tych, któ­rzy zachwa­la­li, a mie­li dobre pió­ro). I Ty, i ja pisa­li­śmy takie tek­sty, skre­śli­łem też mnó­stwo recen­zji poszcze­gól­nych alma­na­chów. Ale pamię­tam lau­da­cje Mar­ci­na Sen­dec­kie­go. To był 2017 rok, zale­d­wie kil­ka zdań dla Pau­li­ny Pidzik (debiu­to­wa­ła potem w „Kon­ten­cie”, co wywo­ła­ło dużo pole­mik w śro­do­wi­sku), Paw­ła Bie­nia (cie­ka­wy debiut w Łodzi po kil­ku latach) i Kasi Szwe­dy (oba tomy w Biu­rze, moż­na powie­dzieć, że wiel­ki suk­ces, bo ostat­nio nomi­na­cja do Nagro­dy Szym­bor­skiej). Nic prze­sa­dzo­ne­go. Chłod­ne, sto­no­wa­ne, z umiar­ko­wa­ną wia­rą w przy­szły suk­ces auto­rów, raczej trzy­ma­nie za nich kciu­ków, niż pod­rzu­ca­nie goto­wych for­mu­łek. Bar­dzo mnie to cie­ka­wi, jak pod­cho­dzi­łeś do tej for­my, cze­go od sie­bie ocze­ki­wa­łeś? Na pierw­szy rzut oka wzbu­dza­ła ona moją głę­bo­ką nie­uf­ność, jest wbrew inten­cji kry­tycz­nej, a potem jed­nak się wkrę­ci­łem w tę zaba­wę.

Wyda­je mi się, że Artur ocze­ki­wał lau­da­cji, tek­stu, któ­ry będzie krą­żył wokół książ­ki, napę­dzał ją cie­płym sło­wem, budo­wał atmos­fe­rę akcep­ta­cji. Wobec tego trze­ba było ina­czej usta­wić głos. Za bar­dzo nie musia­łem się łamać, bo to były dobre rze­czy, dla mnie odświe­ża­ją­ce czy odkryw­cze. Bywa­ły jed­nak momen­ty, że cze­goś nie mogłem stra­wić. Szcze­gó­ły się zacie­ra­ją, ale chy­ba raz pod­ją­łem pole­mi­kę z selek­cją doko­na­ną przez Andrze­ja Sosnow­skie­go, wyda­ła mi się zbyt non­sza­lanc­ka. Ale nie chcia­łem zra­nić mistrza i dobre­go czło­wie­ka, więc coś tam cedzi­łem przez zęby, że niby okej. Przy jed­nym wybo­rze (czy to nie był pan Woj­cie­chow­ski?) jed­nak nie wytrzy­ma­łem, wygar­ną­łem praw­dę. Praw­dę moje­go odczu­cia. O, dzi­wo, Artur to puścił. A tak na mar­gi­ne­sie – te not­ki, te małe dzi­wac­twa sta­wa­ły się potem punk­tem wyj­ścia do cze­goś więk­sze­go, recen­zji albo szki­cu. Wte­dy też wycho­dzi­ła na jaw ich pre­tek­sto­wość, zaląż­ko­wość, powierz­chow­ność cze­goś pisa­ne­go w pośpie­chu. No, ale przy­naj­mniej był jakiś ruch w inte­re­sie, jakieś „wiel­kie zain­te­re­so­wa­nie” debiu­tem, jakieś mno­że­nie zdań wokół nie­go.

Ale też tro­chę dmu­cha­nie szkła, a tro­chę roz­bu­dza­nie nadziei, a cza­sem nawet nakła­da­nie pre­sji, kry­tycz­no­li­te­rac­kich ocze­ki­wań, któ­re nie każ­da mło­da oso­ba dobrze zno­si­ła. A prze­cież wciąż mówi­my o rze­czach co naj­mniej dobrych, skrzęt­nie wyse­lek­cjo­no­wa­nych z setek zgło­szeń, po dłu­gich warsz­ta­tach i pra­cach redak­cyj­nych. Myślę, że od tego wąt­ku może­my płyn­nie przejść ku teraź­niej­szo­ści i nowe­mu alma­na­cho­wi, któ­ry jest prze­cież pre­tek­stem do naszych dino­zau­rzych wspo­min­ków. Nie wiem, czy mogę tak pod prąd, ale na ile „kupu­jesz” te nowe lau­da­cje Asi Muel­ler i Ani Cie­plak? Zno­wu zmie­ni­ła się for­mu­ła cało­ści, te zmia­ny zwy­kle zresz­tą powo­do­wa­ły jakąś kon­fu­zję… Widać, że autor­ki zna­ją całe tomy i powie­ści, że myślą w per­spek­ty­wie ksią­żek, że zna­ją kon­cept, i mam wra­że­nie, że cza­sem lek­ko roz­jeż­dża się to z tymi kil­ko­ma wier­sza­mi lub opo­wia­dan­kiem czy frag­men­tem, któ­re dosta­je­my my, czy­tel­ni­cy. Tro­chę jak­by ten ostat­ni Połów był anto­lo­gią na poły wir­tu­al­ną, ist­nie­ją­cą gdzieś poza książ­ką. 

Z ust mi to wyj­mu­jesz. Mówię o zakło­po­ta­niu w związ­ku z lau­da­cja­mi. Podzi­wiam ich fine­zję, eru­dy­cyj­ność i cel­ność, ale nie wiem chwi­la­mi, o co cho­dzi, bo pisa­ne są z wie­dzą więk­szą niż ta czy­tel­ni­cza. Pisze się o całych dzie­łach, nato­miast nam rzu­co­no tyl­ko ich kawał­ki. Szcze­gól­nie mnie to ude­rza­ło przy pro­zie. Jed­nak te lau­da­cje bar­dzo mi poma­ga­ły, napro­wa­dza­ły na jakiś trop, gdy czu­łem się zagu­bio­ny. Masz rację, lek­tu­ra ostat­niej anto­lo­gii Poło­wu była jakimś zasta­na­wia­ją­co schi­zo­fre­nicz­nym doświad­cze­niem czy­ta­nia i inten­syw­ne­go domy­śla­nia się/odtwarzania gdzieś ist­nie­ją­cej cało­ści. Apo­kry­ficz­ność na całe­go!

Po Róże­wi­czow­sku „zawsze frag­ment”, ale też czu­ję ten roz­dź­więk, wiem, że w przy­pad­ku poezji to wyma­ga po pro­stu dopeł­nie­nia kil­ko­ma wier­sza­mi i dobrym pomy­słem na książ­kę, za to w przy­pad­ku pro­zy mam tyl­ko obiet­ni­cę cze­goś, co może się wyda­rzyć, ale nie mam do tego dostę­pu. Anto­lo­gia gwa­ran­to­wa­ła kie­dyś solid­ne miej­sce w cen­trum mło­do­li­te­rac­kie­go pola. A co byś powie­dział o widzial­no­ści auto­rów i auto­rek tego Poło­wu? Karol Brzo­zow­ski i Ola Górec­ka powra­ca­ją, tym razem już jako lau­re­aci (wcze­śniej fina­li­ści poprzed­niej edy­cji), ale też oso­by nie­źle otrza­ska­ne w śro­do­wi­sku, Julia Jan­kow­ska, Kamil Plich i Łukasz Woź­niak to niby sto­sun­ko­wo nowe nazwi­ska na sce­nie, ale nie aż tak, żeby nie były zna­ne. Plich to lau­re­at kon­kur­su im. Tra­kla (w 2021) i „Nowe­go Doku­men­tu Tek­sto­we­go” (w 2022), Woź­niak bry­lu­je na wro­cław­skiej sce­nie od kil­ku lat jakąś hip­pi­sow­sko-sla­mo­wą dezyn­wol­tu­rą. Sto­sun­ko­wo naj­mniej zna­na (i chy­ba naj­młod­sza, rocz­nik 2000) jest Julia Jan­kow­ska, dla mnie też naj­bar­dziej nie­oczy­wi­sta lirycz­nie. Cie­ka­wi mnie, czy Cie­bie jako kry­ty­ka towa­rzy­szą­ce­go (nadal) kon­kur­som i naj­młod­szej poezji zaska­ki­wa­ło coś w poprzed­nich edy­cjach albo w tej? Czy były to posta­cie jakoś Ci zna­ne (pocz­tów­ki lite­rac­kie w „Odrze”, kon­kur­sy na zesta­wy, reko­men­da­cje sty­pen­dial­ne, któ­re pisu­je­my – czy­tasz róż­ne pro­po­zy­cje, zanim się uka­żą), za któ­re trzy­ma­łeś kciu­ki, bo wie­dzia­łeś, że prę­dzej czy póź­niej wypły­ną?

Mam wra­że­nie, pew­nie błęd­ne, że już wszyst­kich gdzieś wcze­śniej widzia­łem. A to wier­szyk w Inter­ne­cie, a to wyróż­nie­nie na kon­kur­sie bodaj w Kędzie­rzy­nie-Koź­lu i tak dalej. Nie­któ­rzy z tych debiu­tan­tów (nie­któ­re z debiu­tan­tek) rze­czy­wi­ście wysyłali/wysyłały do pocz­tó­wek lite­rac­kich w „Odrze”, dłu­go sta­li w kolej­ce, pona­gla­li maila­mi. Wspo­mnia­ny przez Cie­bie Plich pre­zen­to­wał się w pocz­tów­kach, a potem poda­wa­łem mu rękę w Nowej Rudzie jako lau­re­ato­wi Ogól­no­pol­skie­go Kon­kur­su Poetyc­kie­go im. Zyg­mun­ta Kru­kow­skie­go. Pro­za­ik Maciej Wnuk pięk­nie debiu­to­wał na Festi­wa­lu „Góry Lite­ra­tu­ry”, gdzie zna­lazł się w szó­st­ce wybra­nych w ramach warsz­ta­tów „Pani Odra i Pan Bug”. Wśród takich zauwa­żo­nych w Nowej Rudzie był Krzysz­tof Scho­dow­ski, ale nie jako poeta, lecz pro­za­ik. Klau­dię Piesz­czoch i Karo­li­nę Kapu­stę pamię­tam z zajęć na dzien­ni­kar­stwie, wybi­ja­ły się na tle pozo­sta­łych stu­den­tów spe­cjal­no­ści cre­ati­ve wri­ting. A więc rzad­ko bywa­łem zasko­czo­ny zesta­wem nazwisk w Poło­wie. Ci ludzie nie bra­li się z powie­trza, tu i ówdzie wcze­śniej pró­bo­wa­li, a Połów wień­czył dzie­ło cier­pli­we­go czoł­ga­nia się w stro­nę Par­na­su. Powiedz­my, pierw­szy etap tego czoł­ga­nia.

A do któ­rej z tych nowych poetyc­kich pro­po­zy­cji jest Ci naj­bli­żej na tym eta­pie? Nie cho­dzi mi oczy­wi­ście o oce­nę jako­ści, dużo się może jesz­cze z tymi wier­sza­mi wyda­rzyć. Asia Muel­ler przy­zna­je, że sama nie jest pew­na tytu­łu przy­szłe­go tomu Karo­la Brzo­zow­skie­go, o Pli­chu pisze nie mniej zagad­ko­wo: „Uchwy­co­ne w tych wymu­to­wa­nych sekwen­cjach posta­ci coś mówią, coś prze­ży­wa­ją, coś robią, ale my patrzy­my na nie jak na kosmo­nau­tów uwię­zio­nych w kap­su­le albo jak na nie­me ryby za szkłem akwa­rium”. Mam na myśli jakiś nerw, impuls, któ­re­go zawsze szu­kasz. Łukasz Woź­niak w tych swo­ich nie­oczy­wi­stych rymach i pusz­czo­nych samo­pas fre­esty­lach dla mnie jest cały czas gdzieś w pół dro­gi mię­dzy per­for­man­sem i sce­ną a tomem poetyc­kim. Wier­sze Brzo­zow­skie­go i Pli­cha mają w sobie coś lodo­wa­te­go, tech­nicz­ne­go, są podob­nie wystu­dio­wa­ne, nie wiem, czy się w nich odnaj­du­ję (i czy w ogó­le powi­nie­nem), z jed­nej stro­ny cie­ka­we wyzwa­nie inte­lek­tu­al­ne, z dru­giej zna­ne mi rekwi­zy­ty w zna­nym kon­tek­ście kata­stro­ficz­nym. No i „bez­oary” Julii Jan­kow­skiej, któ­re wcze­śniej były „odklej­ka­mi”, tu peł­na zgo­da z Muel­ler – też nie wie­dzia­łem, co się dzie­je. Ta „pier­do­ło­wa­ta pod­miot­ka” (to – dla jasno­ści – cytat z lau­da­cji; u Jan­kow­skiej jest inna, feno­me­nal­na for­mu­ła: „spek­trum zajoj­cze­nie-zaja­ja­nie ego”) sko­ja­rzy­ła mi się z nar­ra­tor­ką opo­wia­dań Natal­ki Susz­czyń­skiej, to taka poezja, któ­ra wpi­su­je się we współ­cze­sne, mak­sy­mal­nie wyczu­lo­ne, wręcz prze­wraż­li­wio­ne ego-nar­ra­cje już nie tak mło­dych, ale zde­cy­do­wa­nie coraz bar­dziej pogu­bio­nych pro­su­men­tów póź­ne­go kapi­ta­li­zmu, roz­dar­tych mię­dzy kolej­ny­mi tera­pia­mi i FOMO. Ale czy to jest już „zro­bio­ne” lite­rac­ko? Zawsze się zasta­na­wiam, czy dany zestaw, czę­sto gęsty, moc­ny, zło­żo­ny z samych szla­gie­rów, udźwi­gnie póź­niej­szą książ­kę na 30–40 stron (cho­ciaż same tomy też się w ostat­niej deka­dzie nie­by­wa­le skró­ci­ły).

Chy­ba zbyt szyb­ko się sta­rze­ję, bo tym razem pro­za dzia­ła­ła moc­niej, czło­wiek był cie­kaw, co będzie dalej i jak to będzie zro­bio­ne. Przy poezji ta cie­ka­wość wyczer­py­wa­ła się, wyda­wa­ło mi się, że wiem, co będzie dalej. Tak jak­by zajaw­ki wyczer­py­wa­ły obie­ca­ną całość, wyplu­wa­ły od razu całą poety­kę. Takie nie­pew­ne i bała­mut­ne wra­że­nie, ale musia­łem się nim podzie­lić. Wła­ści­wie tyl­ko przy Pli­chu mia­łem odczu­cie, że za mało wier­szy, żeby uchwy­cić isto­tę poety­ki, że nie zdą­ży­łem się naczy­tać, że gdzieś widzia­łem jego lep­sze wier­sze. Bo to, co prze­czy­ta­łem, zakoń­czy­ło się notat­ką – „jakiś pusta­wy ten pod­miot, wyssa­ny, prze­ży­wa, nie prze­ży­wa­jąc, nie widzę w tym życia, któ­re by mnie obcho­dzi­ło”. Oczy­wi­ście, jak wyda książ­kę i ujrzy­my całość, wra­że­nie może się zmie­nić. Chy­ba Brzo­zow­ski zatrzy­mał mnie na dłu­żej, i Jan­kow­ska. Przy niej taka myśl – a dla­cze­go wła­ści­wie musi­my to wszyst­ko skle­jać, dla­cze­go nie może­my zostać przy gapo­wa­to­ści, dla­cze­go mamy się tak strasz­nie napi­nać, żeby spro­stać przy­ję­te­mu oby­cza­jo­wi czuj­nej obec­no­ści i bacz­nej obser­wa­cji? Spodo­ba­ła mi się pró­ba wydzie­dzi­cze­nia czy zdys­kre­dy­to­wa­nia wzor­co­wej poznaw­czo­ści poezji, i prze­ciw­sta­wie­nia temu jakichś pier­dół. Wiem, że to już było. Przy tek­stach Brzo­zow­skie­go cie­szy­ło mnie obser­wo­wa­nie godze­nia nauko­wej aku­rat­no­ści z lirycz­no­ścią rodzin­ną, „cór­cza­ną”, z masko­wa­ną mową uczuć, a dalej godze­nia opi­su sta­tu­su orga­ni­zmu z czymś poza­or­ga­nicz­nym, natu­ry z poezją, a wresz­cie zie­mi z nie­bem; „w roz­tar­tej sper­mie uni­wer­sal­ny kod wszech­świa­ta”, pomy­śla­łem. Nato­miast u Alek­san­dry Górec­kiej wyczu­łem nauko­wość oschłą i obcą, któ­ra nie doda­je skrzy­deł, nie pod­krę­ca lirycz­no­ści, nie zna­la­złem więc waż­ne­go dla mnie sty­ku, poczu­łem się odrzu­co­ny przez jej dia­gra­my i wykre­sy. W pierw­szej chwi­li olśnie­wa­ją­cy Łukasz Woź­niak szyb­ko gaśnie w oczach. Odrzu­cam bicie pia­ny, epa­to­wa­nie zbęd­ną nad­mia­ro­wo­ścią, kle­ją­cy­mi się na siłę zgło­ska­mi, pozor­ną mocą echo­la­lii. To musi faj­nie brzmieć na wystę­pach, na bia­łej kart­ce nie­co żenu­je. Ale i tu są czy­ste, waż­ne dla mnie, frag­men­ty. Rozu­miem, że muszą zaist­nieć w tej wąt­pli­wej otocz­ce. Trud­no. No, ale Ryba jest tyl­ko jeden.

Podo­ba mi się ta szcze­rość, pew­nie w lau­da­cji by to nie poszło. Nie wiem, czy mogę zdra­dzać zaple­cze, ale Ola Górec­ka była rok temu „o włos” od lubel­skiej nagro­dy „Reflek­tor” na debiut, ale wów­czas, na otwar­cie, potrze­bo­wa­li­śmy cze­goś bar­dziej „zapra­sza­ją­ce­go”, tomu, któ­ry nie zawie­si poprzecz­ki aż tak wyso­ko, jak zanu­rzo­ne w este­ty­ce Kar­po­wi­cza, mate­ma­tycz­no-meta­fi­zycz­ne kon­struk­cje, któ­re ja aku­rat, jako badacz histo­rycz­nej awan­gar­dy, bar­dzo lubię. Wygra­ła wte­dy Asia Wró­bel, też fina­list­ka Poło­wu. Od Karo­la poży­czy­łem sobie za to wers: „oble­zie nas zie­mia”. A co myślisz o połą­cze­niu sek­cji poetyc­kiej z pro­za­tor­ską? To nie pierw­szy taki alma­nach, pamię­tam sprzed kil­ku lat, że były o to spo­ry, że śro­do­wi­sko mło­do­po­etyc­kie nie przy­ję­ło tego wte­dy naj­le­piej, nie wiem też, czy ta for­ma w ogó­le słu­ży pro­za­ikom, czy rze­czy­wi­ście jest w sta­nie zapre­zen­to­wać ich jakość, bo jak sam mówisz, czy­ta­my apo­kry­fy. No ale powiedz­my, że jest. Nie pisze­my recen­zji (w koń­cu, bo ja tych Poło­wów recen­zo­wa­łem pew­nie bli­żej dzie­siąt­ki, czy to dla Biu­ra, czy na potrze­by innych tek­stów), więc może­my sobie pozwo­lić na wię­cej swo­bo­dy. Mag­da­le­na Genow, Alek­san­dra Kasprzak, Mał­go­rza­ta Kośla, Edy­ta Ołdak czy Mar­cin Wnuk? Z kimś rezo­nu­jesz bar­dziej, sko­ro w ogó­le pro­zę oce­niasz jako bar­dziej zaska­ku­ją­cą? Bo ja muszę chwi­lę pomy­śleć. Lubię luz Oli Kasprzak, to zno­wu to „faj­ne” pisa­nie, z któ­rym doga­du­je się moja gene­ra­cyj­na czą­stecz­ka Z, ale też spoj­rze­nie z nie­oczy­wi­stej dla queero­wo­ści per­spek­ty­wy „lum­pen­pro­le­ta­riac­kiej”. Naj­bar­dziej wpraw­na lite­rac­ko, języ­ko­wo, wyda­je mi się chy­ba Genow, takie roz­pi­sa­nie dzien­ni­ko­we boha­ter­ki na wie­le lat, za to bar­dzo cie­ka­wy etycz­nie i este­tycz­nie jest pro­jekt Kośli. Jest tam jakieś poszu­ki­wa­nie sta­rej dobrej trans­gre­sji, to wła­ści­wie wier­sze pro­zą, lep­kie, hek­so­we, z dale­ka od domi­nu­ją­cej dzi­siaj (rów­nież w lite­ra­tu­rze ambit­nej) este­ty­ki pro­zy mło­dzie­żo­wej. W histo­riach Wnu­ka i Ołdy na ten moment potrze­bu­ję cze­goś jesz­cze, jakie­goś cią­gu dal­sze­go, żeby uło­żyć sobie obraz… W tym dru­gim przy­pad­ku z lau­da­cji domy­ślam się, że to się wszyst­ko trzy­ma kupy, że jest jakiś mime­tyzm, że jest boha­ter­ka Renia i jakieś fune­ral­ne spra­wy, ale nie­wie­le z tego wyła­pa­łem w lek­tu­rze.

Połą­cze­nie nie przy­pa­dło mi do gustu, bo to tak jak­by w typo­wo poetyc­ki alma­nach wepchnąć małe kawa­łecz­ki pro­zy. Przy wier­szach raczej trud­no mówić o wyrwa­niu z kon­tek­stu, przy pro­zie powie­ścio­wej to już sta­je się pro­ble­mem. Robi się, za prze­pro­sze­niem, jakaś para­da gar­bu­sów. Ale pro­za w tym roku moc­na, nawet w daw­ko­wa­nych frag­men­tach. Chy­ba naj­bar­dziej poru­szy­ła mnie Mał­go­rza­ta Kośla, i to coś na pogra­ni­czu pro­zy i poezji. Napi­sa­łem sobie spon­ta­nicz­nie – „uda­na pró­ba poka­za­nia ciem­no­ści i jed­no­cze­śnie jasno­ści cia­ła”. Daw­no nie czy­ta­łem cze­goś tak wyzwo­lo­ne­go, odważ­ne­go, fizjo­lo­gicz­ne­go. Nie­któ­re frag­men­ty god­ne Bataille’a. To dla mnie rze­czy­wi­ste odkry­cie Poło­wu.

O tak, a wła­śnie mia­łem roz­mo­wę, że już się Bataille’a nie czy­ta, że prze­stał być atrak­cyj­ny w tym zale­wie nowej pury­tań­skiej naiw­no­ści i plu­szu. A tu pro­szę… Ale wie­ko­wo pro­za­icy zaczy­na­ją zwy­kle nie­co póź­niej, więc może to po pro­stu jesz­cze sta­re roz­da­nie…

Cie­ka­wa jest też Kasprzak, te frag­men­ty świet­ne, „życio­we”, z biglem, bły­ska­wicz­nie wcią­ga­ją­ce. Ale dziw­nie szyb­ko to ula­tu­je, w tej chwi­li już nie pamię­tam, a frag­men­ty z Kośli wciąż tra­wię. Nie­sa­mo­wi­ty, suwe­ren­ny świat stwo­rzył Wnuk, aż pomy­śla­łem „no naresz­cie jakaś rze­czy­wi­ście nowa pro­za”. Zebrał w niej wszyst­ko, książ­ki, fil­my, popkul­tu­rę, seria­le s/f i nie tyl­ko, wymie­szał i dał radę, wytrzy­mał ten napór, wykry­sta­li­zo­wał coś wła­sne­go, ory­gi­nal­ne­go. No i Genow, pozor­nie mono­ton­na, kostycz­na, wyczu­wa się jed­nak ener­gię, bunt i siłę, tyl­ko że w tej sfe­rze Mar­ci­nów (jako autor­ka książ­ki Bez­ma­tek), zda­je się, że już roz­bi­ła bank. Oj, zapo­mniał­bym o Edy­cie Ołdak. Solid­na, porząd­na pro­za syl­wicz­na, spo­ry talent ese­istycz­ny, ale jeśli cho­dzi o nar­ra­cję, o snu­cie, to wydru­ko­wa­ny frag­ment nie upraw­nia mnie do gło­sze­nia jakiej­kol­wiek opi­nii na ten temat. 

Wra­cam sobie jesz­cze do Macie­ja, zwłasz­cza że się ostał jako taki rodzy­nek. Pierw­sze zda­nie, nie wiem, czy zosta­nie w tej for­mie: „Jej mąż umie­ra w lip­cu, w sierp­niu ma pogrzeb, a w któ­rymś z pierw­szych dni wrze­śnia wcho­dzi do kuch­ni wie­czo­rem i sta­wia mle­ko na gazie”. Dobrze to jest napi­sa­ne, efekt dziw­no­ści, przy­spie­sze­nie, świet­na kon­struk­cja. W ogó­le zauwa­ży­łem, że pro­za­icy w tym alma­na­chu mają świet­nie począt­ki, nie­by­wa­le kunsz­tow­ne zda­nia. Po nich może się dużo wyda­rzyć, wszyst­ko jest jak­by otwar­te. Dobra, tro­chę pona­rze­ka­li­śmy, to może dla odmia­ny jakieś dobre, peł­ne nadziei sło­wo na koniec, sko­ro już nigdy nie będzie takie­go lata, nigdy nie będzie tak pysz­nych cia­stek i już nigdy nie będzie takich lau­da­cji?

Jaku­bie, będą inne, pożyw­niej­sze, smacz­niej­sze. A jak skoń­czą się ciast­ka, wró­ci­my do chle­ba, cały cykl zato­czy koło. Ta wia­ra, że przez lite­ra­tu­rę, a szcze­gól­nie poezję, kumu­lu­je się doświad­cze­nie i wcho­dzi się do cze­goś więk­sze­go, jesz­cze dłu­go tłuc się będzie w umy­słach ludzi. I w tym jest jakaś gorz­ka, para­dok­sal­na pocie­cha.