W głąb „czarnej dziury”

1

Już pierw­szy wiersz mówi coś o kłam­stwie, od razu wrzu­ca­jąc odbior­cę w czas etycz­ne­go mak­sy­ma­li­zmu. Rze­czy­wi­ście „epo­ka minio­na”. I jesz­cze – nie wiem, czy słusz­ne – sko­ja­rze­nie z „okre­ślo­ną epo­ką”. Naj­waż­niej­sze i pierw­sze wspo­mnie­nie zwią­za­ne jest z impe­ra­ty­wem mówie­nia praw­dy. Przy­po­mi­na, że było się po stro­nie, za czymś opo­wia­da­ło. I mot­to pierw­szej czę­ści jak­że sto­sow­ne do tego nasze­go (prze­pra­szam za poko­le­nio­we utoż­sa­mie­nie) albo-albo. Bo w pew­nym sen­sie „ewan­ge­licz­ne” to były cza­sy. Wyra­zi­ste, mimo pozor­ne­go roz­ma­za­nia – w „czar­nej dziu­rze” pisa­ło się jasne, etycz­ne wier­sze. Było, minę­ło. Ale czy na pew­no słusz­nie minio­na epo­ka? Czy nagle nie tęsk­ni się za czymś razem z wcze­sny­mi wier­sza­mi Zbi­gnie­wa Mache­ja, z tą nagle wyrzu­co­ną przez fale butel­ką? Owszem, brzmi to jak głos z bar­dzo dale­ka czy „tele­fon z anty­po­dów”, lecz nie cał­kiem umar­ło, jakoś nie zdą­ży­ło pokryć się kurzem. Coś cią­gle ćmi, boli. Przy­naj­mniej mnie, rówie­śni­ka tych gestów i roz­te­rek.

Naj­bar­dziej dotkli­wy był kon­trast – i te utwo­ry dosko­na­le to poka­zu­ją – mię­dzy mało­ścią codzien­no­ści a wznio­sło­ścią sumie­nia. Tutaj Jezus mówi o Juda­szu jak o przy­ja­cie­lu, a więc jest coś ponad tym, co jest, co wyda­je się i co się sądzi. Z dru­giej stro­ny obser­wu­je­my „grze­bień z wycze­sa­ny­mi wło­sa­mi”, wyli­cza­my przed­mio­ty i szcze­gó­ły, w niczym nie znaj­du­jąc opar­cia. Fałsz i nie­smak to głów­ne sygna­tu­ry opi­sy­wa­nej rze­czy­wi­sto­ści, do któ­rej z tru­dem przy­kła­da się ewan­ge­licz­ne wzor­ce. Dla­te­go się­ga się dalej. Po bar­dziej suge­styw­ne przy­kła­dy moral­nej wyra­zi­sto­ści zwią­za­ne z oku­pa­cją i holo­kau­stem. I wte­dy takie wier­sze są jak jaskra­we pla­my na tle sza­rzy­zny, znie­ru­cho­mie­nia, znie­chę­ce­nia.

2

Gdy­by tyl­ko tyle dało się powie­dzieć o tych utwo­rach, to nie war­to było­by do nich wra­cać. Tak jak już nie wra­ca się do innych przy­kła­dów lirycz­ne­go kom­ba­tanc­twa. Ory­gi­nal­ność Mache­ja pole­ga­ła na połą­cze­niu prze­wi­dy­wal­ne­go ety­zmu z nie­prze­wi­dy­wal­nym este­ty­zmem, z zupeł­nie wła­sną i kapry­śną melo­dycz­no-obra­zo­wą linią wier­sza. Takie były nauki i wpły­wy w owych latach poszu­ki­wa­nia poetyc­kich wzo­rów. W każ­dym z nas ina­czej ukła­da­ły się zna­jo­me tony i zaska­ku­ją­ce akcen­ty. Dzi­siaj czy­ta­ny mło­dy Machej ujmu­je świe­żo­ścią, ener­gią i bie­gło­ścią w sca­le­niu zapo­ży­czo­nych gło­sów. W sca­le­niu tak zupeł­nym, że pra­wie nie­zau­wa­żal­nym. I melan­cho­lia, i posta­wio­ny na bacz­ność zmysł etycz­ny, i patos gdzieś tam dźwię­czą­cy w gło­so­wych stru­nach, i wisiel­czy humor – wszyst­ko to doga­du­je się w raz moc­nym i dra­pież­nym, to zno­wu sen­nym i som­nam­bu­licz­nym ryt­mie. Jak­by ktoś chciał pogo­dzić Man­delsz­ta­ma z Gał­czyń­skim (ba! „Mickiewicza/ z Janis Joplin”), Elio­ta z sur­re­ali­sta­mi, Miło­sza z Wojacz­kiem, Her­ber­ta z Bur­są. I godzi. Bo wszyst­ko wyda­je się być na swo­im miej­scu. Brzmi, jak nale­ży.

3

Mot­to dru­giej czę­ści nakie­ro­wu­je na to, co poszcze­gól­ne i lokal­ne. Roz­wa­ża­nia o ple­mie­niu, naro­dzie czy czło­wie­czeń­stwie uzu­peł­nia się o mało­mia­stecz­ko­we rapor­ty, bo praw­dę trze­ba „w sobie wyczy­tać”. Bli­żej, wokół, w zasię­gu ręki jest goto­wa o niej opo­wieść. Naj­pierw wybór posta­ci i sytu­acji, a potem cier­pli­wa obrób­ka obser­wa­cji i scen. Wiersz jest dopra­co­wa­ny w każ­dym calu, a mimo to przez swą lek­kość i muzycz­ność stwa­rza wra­że­nie empa­tycz­nej notat­ki na gorą­co.

Lokal­ność powra­ca w innym sty­lu i ryt­mie w cyklu zapi­sków pro­zą opa­trzo­nych mot­tem z Baudelaire’a. Znów cho­dzi o praw­dę, o docho­dze­nie do niej, o pra­cę praw­dy słu­żą­cą wier­no­ści i sile sztu­ki. „Tyle rze­czy za zamknię­ty­mi okna­mi” – repor­ter wra­ca do wyobraź­ni, bo to cie­kaw­sze niż zwy­kłe patrze­nie. Obser­wa­cje nakła­da­ją się, inten­cje kumu­lu­ją. W ten spo­sób powsta­je cykl liry­ków pro­zą, chy­ba jeden z cie­kaw­szych w dru­giej poło­wie dwu­dzie­ste­go wie­ku. W pewien spo­sób podob­nych do pisa­nych w tym samym cza­sie przez Olgę Tokar­czuk krót­kich próz, któ­rych cykl autor­ka Mia­sta w lustrach zaty­tu­ło­wa­ła wła­śnie Okna. Do miesz­czu­chów ukry­tych za szczel­nie zamknię­ty­mi okna­mi i bra­ma­mi w jesz­cze inny spo­sób dobie­ra­li się wte­dy Jacek Pod­sia­dło i Krzysz­tof Śliw­ka. W „czar­nej dziu­rze” lat osiem­dzie­sią­tych tyle się dzia­ło, pisa­ło i szu­ka­ło.

Co moż­na opo­wie­dzieć o życiu w małej mie­ści­nie? Czym roz­sa­dzić cia­sny gor­set oglą­du i odczu­cia? Humo­rem, absur­dem, sur­re­ali­zmem, naru­sze­niem przy­ję­tych zasad repre­zan­ta­cji. Jasne, że opo­wia­da się o Cie­szy­nie, ale jesz­cze wię­cej o spo­so­bie patrze­nia na mitycz­ny, stwo­rzo­ny, lite­rac­ki Cie­szyn jako emble­mat małej, zaklę­śnię­tej w sobie, rze­czy­wi­sto­ści sta­nu wojen­ne­go. Nawet moż­na się doszu­kać paro­dii wyso­kie­go sty­lu mówie­nia o kom­ba­tanc­kich powin­no­ściach. Roz­mo­wy pol­skie latem 1984 Mache­ja to, sty­li­zo­wa­ny na „natursz­czy­kow­ski”, mono­log roz­ga­da­nych kobiet z mia­stecz­ka. Nie poru­sza­ją wiel­kich tema­tów, nie wspo­mi­na­ją o Con­ra­dzie i pożą­da­nej posta­wie, nie obra­bia­ją po wie­le­kroć „ojczy­zny”, „patrio­ty­zmu” i „hono­ru”. One po pro­stu z wiel­kim prze­ję­ciem oma­wia­ją to, co naj­bliż­sze i naj­waż­niej­sze – bul­wer­su­ją­ce małą spo­łecz­ność eks­cy­tu­ją­ce zda­rze­nia oby­cza­jo­wo-kry­mi­nal­ne. Tak opi­sa­ny świat wyda­je się autar­kicz­ny i „nie­prze­ma­kal­ny”: hero­icz­ne dyle­ma­ty moral­ne nie docie­ra­ją doń wca­le. Boha­ter wspo­mi­na dzie­ciń­stwo, komen­tu­je fakt wła­ma­nia do apte­ki Pod Błę­kit­nym Sło­niem, opi­su­je wygląd i zwy­cza­je fry­zje­ra Palu­cha, a potem mło­de­go szew­ca, nie pomi­ja­jąc – rzecz jasna – dok­to­ra Made­ja i cór­ki hodow­cy nutrii Szlau­era. I tak od scen­ki do scen­ki two­rzy się łań­cu­szek pew­nej koniecz­no­ści, prze­wi­dy­wal­ne­go bycia w zamknię­tym krę­gu, bycia chwi­la­mi barw­ne­go, a nie­kie­dy odstrę­cza­ją­ce­go; jeże­li na spo­sób sur­re­ali­stycz­ny i humo­ry­stycz­ny moż­na poka­zać zapy­zia­łość, to tutaj tak wła­śnie z powścią­gli­wo­ścią i sma­kiem zro­bio­no. Pły­ną te histo­ryj­ki, docie­ra­jąc do isto­ty natu­ry ludz­kiej – czło­wie­ko­wi, owszem, zda­rza­ją się momen­ty wiel­ko­ści, lecz sto­sun­ko­wo rzad­ko. I nie mają one więk­sze­go zna­cze­nia w osta­tecz­nym roz­ra­chun­ku, bowiem ten zwią­za­ny jest z jed­no­staj­no­ścią i bana­łem, zaś egzy­sten­cjal­ne śred­niac­two tyl­ko od cza­su do cza­su roz­świe­tla­ją race dzi­wac­twa lub występ­ku. Seria obraz­ków zmie­rza do fina­łu, do ujaw­nie­nia skry­wa­nej inten­cji: „W naszej mie­ści­nie jest mnó­stwo szu­braw­ców, głup­ców, zawist­ni­ków, oszczer­ców i wszel­kiej innej bez­in­te­re­sow­nie nie­życz­li­wej swo­ło­czy, bez wzglę­du na to, czy jest stan wojen­ny, czy zaczy­na się demo­kra­tycz­na zmia­na ustro­ju. Pew­ne­go dnia muszę się spa­ko­wać i stąd wyje­chać. Wyje­chać i nigdy nie wró­cić. Cze­kam tyl­ko na tele­fon zza oce­anu albo z anty­po­dów”.

4

Spa­ko­wać, zamknąć za sobą drzwi, wyje­chać. Ten nowy tom sta­rych wier­szy poka­zu­je to, co zosta­wio­no za sobą, od cze­go poszło się w stro­nę innych moż­li­wo­ści eks­pre­sji. Nie czu­ję się na siłach, żeby to jakoś pod­su­mo­wać, choć­by i z tego wzglę­du, że pro­ces roz­wo­ju i szu­ka­nia wciąż trwa.

Rzuć­my okiem na ostat­nie czę­ści. Obie moc­no przez mot­ta nazna­czo­ne suge­stią praw­dy. Pod­kre­ślam – już nie impe­ra­ty­wem, lecz tyl­ko suge­stią. Mot­to z Wata mówi o tym, że praw­da przy­cią­ga, ale też odpy­cha. Za tą tezą stoi obraz pły­wa­ka, któ­ry „zasnął na wodzie w zacisz­nej pły­ciź­nie zatoki/ obok meduz i sam jak­że medu­zie podobny,/ bier­ny zarów­no fali tamtej,/ co go zabiera,/ i tej, któ­ra odno­si”, a mnie się zaraz mgli­ście przy­po­mi­na coś z Bec­ket­ta mówią­ce­go o tym, że jed­no­cze­śnie pły­nie się i tonie. Taka więc praw­da. Dobrze się w niej zanu­rzyć, byle nie zachły­snąć.

Nato­miast przy­wo­ły­wa­ny w ostat­niej czę­ści Mie­czy­sław Pio­trow­ski pod­kre­śla, że „kości­ste wnę­trze jest jedy­ną tre­ścią”, a praw­da ulot­na – jeden nie­ostroż­ny ruch, mają­cy za cel jej przy­bli­że­nie, spło­szy ją, unie­waż­ni. I wier­sze pod takim styg­ma­tem (ostroż­no­ści, nie­pew­no­ści) umiesz­czo­ne, kru­sze­ją, wyda­ją się ulot­ne. I żeby cał­kiem nie ule­cia­ły, coraz czę­ściej zanu­rza­ne są w utrwa­la­ją­cym je kata­ryn­ko­wym ryt­mie. Tak jak­by for­ma sta­ła się pew­ni­kiem, czymś, cze­mu moż­na w osta­tecz­nym rachun­ku zawie­rzyć. Bo te wier­sze ostat­nie mówią o zawie­dzio­nych rachu­bach, o aksjo­lo­gicz­nej roz­syp­ce, któ­re może prze­chy­trzyć tyl­ko rze­mieśl­ni­czy upór poety, litaj­nij­ny, a więc modli­tew­ny, rytm: „Jest to taniec sło­dy­czy ze stra­chem, mrozu/ z oło­wiem, potu z krwią”. Tań­co­wi rymów i uwie­dze­niu ryt­mem towa­rzy­szy nie­zwy­kle wyostrzo­na świa­do­mość gestu. Nie­któ­re roz­ko­ły­sa­ne i śpiew­ne wier­sze koń­czą się „zim­no­krwi­sty­mi” dodat­ka­mi w sty­lu: „Tę lita­nię moż­na wydłużać/ w nie­skoń­czo­ność. Ozna­cza ona/ tyl­ko jed­no: im jestem starszy,/ tym bar­dziej jestem świadomy./ A im bar­dziej świadomy,/ tym mniej czegokolwiek/ pew­ny”.

Chwi­le pew­no­ści zwią­za­ne są z miło­ścią i przy­ro­dą. Życie spo­łecz­ne i zwal­cza­ją­ce się nawza­jem sumie­nia, poli­ty­ka i jej powta­rzal­ne koro­wo­dy, szu­ka­nie praw­dy poza samym sobą, poza swo­imi uczu­cia­mi i goto­wo­ścią do czuj­nej, skrom­nej epi­fa­nii – sko­ja­rzo­no z pust­ką i nico­ścią. Przej­ście od mło­dzień­cze­go mak­sy­ma­li­zmu do kry­sta­li­zu­ją­cej się (ale ciem­ny to krysz­tał) doj­rza­łej świa­do­mo­ści obra­zu­ją – chy­ba naj­moc­niej­sze w tomie – wier­sze koń­co­we. Wyko­rzy­stu­jąc moc­no zako­rze­nio­ne w pol­skiej tra­dy­cji lirycz­nej „nuty lozań­skie”, Machej kreu­je rytu­ał przej­ścia, „prze­po­czwa­rza­nia się w wiek męski, wiek klę­ski”: „Dzie­dzic­twa i przeznaczenia/ zamie­nia­ły się maska­mi. Pieczęcie/ krwi roz­sy­py­wa­ły się w proch./ Nie mia­łem już niko­go. Nie/ mia­łem nawet imie­nia i nazwi­ska.” Tak oto po raz kolej­ny ktoś sta­je się na nowo. Przed nim nowe życie do odkry­cia, nazwi­sko do napi­sa­nia, imię do wymó­wie­nia. I jesz­cze do wyar­ty­ku­ło­wa­nia prze­czu­cie, że „Zwąt­pie­nie zamknie wyobraź­nię poetów/ w widzial­nym, rze­czy­wi­stym świe­cie”.