Czapajew wypłynął, czyli nowe klejenie starych map

Z całej dzie­się­cio­let­niej twór­czo­ści (1987–1997) naj­waż­niej­szy dla auto­ra oka­zał się wątek mapy czy raczej zbio­ru map wyty­cza­ją­cych szlak, poka­zu­ją­cych dro­gę. Dla­te­go zasa­dą wybo­ru i ukła­du w tym tomie „utwo­rów zebra­nych” nie rzą­dzi chro­no­lo­gia. Ale też nie rzą­dzi nią kaprys bądź dowol­ność. Darek Foks zapro­po­no­wał wyprze­daż według sta­ran­nie zapla­no­wa­ne­go sce­na­riu­sza. Wybór roz­po­czy­na­ją utwo­ry z tomi­ku „Wier­sze o fry­zje­rach” (1994). Następ­nie mamy wier­sze z tomu „Mister­ny tren” (1997), zaś książ­kę koń­czą mało zna­ne tek­sty, o któ­rych krą­ży­ły róż­ne plot­ki i legen­dy, wydru­ko­wa­ne w Skier­nie­wi­cach w 1989 roku w arku­szu „Wier­sze”.

Taka kon­cep­cja ukła­du wysu­wa na pierw­szy plan „Kar­to­gra­fię” ze zbio­ru „Wier­sze o fry­zje­rach” i umoż­li­wia nie­co inne spoj­rze­nie na tek­sty, któ­re wyda­wa­ły się już odczy­ta­ne i opi­sa­ne. Nagle moc­no brzmią w utwo­rach Fok­sa sygna­ły dawa­ne przez kar­to­gra­fa i podróż­ni­ka, przez kogoś, kto odwzo­ro­wu­je zasta­ną rze­czy­wi­stość na swej subiek­tyw­nej, ory­gi­nal­nej mapie i następ­nie innym pod­su­wa swój „wariant świa­ta”. Postrze­gać wów­czas moż­na pew­ne sfor­mu­ło­wa­nia, gesty i sytu­acje z wier­szy jako ciąg dal­szy naszki­co­wa­nej wstęp­nie „mapy” i przy­ję­tej „legen­dy”. Postrze­gać moż­na wów­czas język tej poezji jako rodzaj opacz­ne­go odwzo­ro­wa­nia, model podział­ki i siat­ki kar­to­gra­ficz­nej dzia­ła­ją­cej niczym filtr, na któ­rym osa­dza się „coś” ze świa­ta.

Wspo­mnia­łem, że Foks tym ukła­dem sta­ran­nie wyre­ży­se­ro­wał nowe spoj­rze­nie na swo­ją poezję. Zadzia­ła­ło rów­nież pra­wo suge­styw­ne­go tytu­łu. Udzie­la się suge­stia pod­su­wa­nia mapy. Poja­wia się hipo­te­tycz­ne zda­nie: „Hej, słu­chaj­cie, te moje wier­sze są jak map­ki nie­zna­ne­go tere­nu”. I tak też zawsze trak­to­wa­łem wier­sze Fok­sa. Wyda­wa­ły się odkryw­cze i odkry­wa­ją­ce, prze­cie­ra­ją­ce szla­ki, nazy­wa­ją­ce świat w imie­niu poko­le­nia wycho­wa­ne­go na innych wzor­cach kul­tu­ro­wych. Ale mówi się tu tak­że, mówi auto­iro­nicz­nie, o tym, że towar nie­zu­peł­nie się sprze­dał, że odbę­dzie się coś w na kształt pro­mo­cji, będzie moż­na nabyć wybra­ne pozy­cje po obni­żo­nej cenie. A więc widzi­my tu Fok­sa jako mar­szan­da, han­dla­rza sta­rzy­zną, komi­wo­ja­że­ra obcho­dzą­ce­go puste osie­dla z wier­szem-ulot­ką w ręku.

Czy prze­ce­nio­ne mapy mogą dalej słu­żyć, czy mają jesz­cze w sobie „orien­tu­ją­cą moc”? Wie­lo­krot­nie jako tury­sta korzy­sta­łem z prze­ce­nio­nych map. Słu­ży­ły dosko­na­le w nie­zna­nym mi tere­nie. Zda­rza­ło się, że tyl­ko dzię­ki nim nie zabłą­dzi­łem. Nie chciał­bym więc prze­sa­dzić z uogól­nie­niem. Foks nie kwi­tu­je swej twór­czo­ści poetyc­kiej jako nie­uda­nej, „nie do koń­ca sprze­da­nej”, nie­ku­pio­nej przez kul­tu­rę wyso­ką, nie­za­ak­cep­to­wa­nej przez Miło­szów, ale raczej, dosko­na­le bawiąc się w dal­szym cią­gu, kpi z same­go sie­bie i zaję­cia zwa­ne­go „pisa­niem wier­szy”. Zadę­cie nie przy­stoi tego typu poecie, więc sowi­zdrzal­sko nazy­wa wybór wła­snych utwo­rów „prze­ce­ną”. I widzę tu nastę­pu­ją­cą suge­stię: „A prze­czy­taj­cie jesz­cze raz, bez emo­cji i szu­flad­ko­wa­nia. Kie­dyś te mapy odgry­wa­ły dużą rolę w bitew­nym zamie­sza­niu, w cza­sie wpro­wa­dza­nia do poezji pol­skiej nowych wzor­ców, teraz są jak smęt­ne sztan­da­ry w muzeum. Moż­na to wszyst­ko nabyć na wyprze­da­ży”. Odby­wa się wyprze­daż żywej histo­rii lite­ra­tu­ry, mamy jak na dło­ni jej ostat­nie dzie­sięć, pięt­na­ście lat.

Upew­nia­ją nas w takim rozu­mie­niu i spo­so­bie czy­ta­nia roz­sia­ne tu i ówdzie tro­py. „Mar­co Polo ze Skier­nie­wic” zda­je sobie spra­wę, że każ­dy z nas, roz­po­czy­na­jąc pisa­nie wier­szy, musi prze­war­to­ścio­wać zasta­ną histo­rię lite­ra­tu­ry i odbyć podróż po niej zupeł­nie wła­snym trak­tem, zaczy­na­jąc od cier­pli­we­go szki­co­wa­nia mapy. A więc ta prze­śmiew­cza figu­ra, boha­ter tych wier­szy dosko­na­le zda­wał sobie spra­wę z sytu­acji, z koniecz­no­ści powie­dze­nia nowe­go sło­wa i opo­wie­dze­nia się po jasno okre­ślo­nej stro­nie w spo­rze sta­re­go z nowym. Odkryw­ca, eks­plo­ra­tor, badacz nie­zna­ne­go i do tej pory w poezji nie­uży­wa­ne­go – tak może­my postrze­gać tego boha­te­ra, cią­gle pamię­ta­jąc o atmos­fe­rze ogól­nej iro­nii, pamię­ta­jąc o tym, że nie może­my być solen­ni i zasad­ni­czy, nie może­my być pom­pa­tycz­ni. Tu kry­tyk musi „współ­grać” z poetą, musi zale­d­wie napo­my­kać o dwu­znacz­no­ściach i musi umieć bawić się rów­nie dobrze jak autor.

2

Foks umoż­li­wia nie­po­waż­ne trak­to­wa­nie poezji, lecz z dru­giej stro­ny z dziw­ną powa­gą i tro­ską w gło­sie pod­rzu­ca nam te „kar­to­gra­ficz­ne” tro­py. Chce, żeby­śmy w ten wła­śnie spo­sób zaczę­li czy­tać jego nową-sta­rą książ­kę. W wier­szu „Epi­fa­nia” wybi­ja się więc na plan pierw­szy fra­za „Dzi­siaj, odu­rze­ni szumem/ za ple­ca­mi, pod­da­ją się twoim/ wyty­cza­ją­cym szlak sło­wom, i widzą/ śla­dy na źle skle­jo­nej mapie Ziemi/ Świę­tej.” Ta Fok­so­wa epi­fa­nia wyglą­da jak odwró­ce­nie tra­dy­cyj­nej epi­fa­nii i w efek­cie świę­tość nie jest usta­na­wia­na, lecz zaprze­cza­na. Mamy tu wizję cią­gle żywej tra­dy­cji, w któ­rej „Hiob i jego kum­ple” nie mogą być pew­ni sta­łe­go miej­sca w pan­te­onie, lecz muszą o to miej­sce i waż­ność prze­ka­zu wal­czyć, czu­jąc na ple­cach oddech nie­do­wie­rza­ją­cych następ­ców. A więc bawi­my się dosko­na­le, bo żar­ty Fok­sa nie stra­ci­ły uro­ku, bła­ze­na­da jest jak zawsze hiper-inte­li­gent­na, ale teraz widać dokład­niej, że cho­dzi­ło mu o coś wię­cej, niż tyl­ko o peł­nie­nie roli dyżur­ne­go roz­śmie­sza­cza czy kawa­la­rza nowej poezji pol­skiej. Zwróć­my uwa­gę, że jego „kar­to­gra­fia” doty­czy­ła prze­mie­rza­nia i prze­miesz­cza­nia się w obsza­rze kul­tu­ry, że ten zja­dli­wy, uszczy­pli­wy eks­plo­ra­tor pene­tro­wał coś w rodza­ju „sza­rej stre­fy” war­to­ści i zna­czeń, że inte­re­so­wa­ło go to, co dzia­ło się pod ofi­cjal­ną i rze­ko­mo akcep­to­wa­ną przez wszyst­kich fasa­dą.

Upór pytań sta­wia­nych przez boha­te­ra zmie­rzał do jed­ne­go: do usta­le­nia głę­bo­ko­ści grun­tu pod noga­mi, do wyraź­ne­go okre­śle­nia war­to­ści, jakie dało­by się umie­ścić na swo­im miej­scu i powie­dzieć o nich, że są pew­ne. W kie­sze­niach zosta­ją wier­sze Ber­ry­ma­na, a Goethe i Schil­ler są gdzieś dale­ko i wyso­ko, jak to na pomni­ku. Ber­ry­man poja­wia się wraz z Schuy­le­rem w wier­szu poświę­co­nym Bor­ge­so­wi. Myślę, że to istot­ny trop na wcze­snej mapie Fok­sa. Lite­ra­tu­rę i w ogó­le kul­tu­rę rozu­mie się jako wie­żę Babel, prze­strzeń cha­osu, nie­zgo­dy i zgni­li­zny, z któ­rej coś będzie wyła­nia­ne i wybie­ra­ne. Pozo­sta­łość zosta­nie ośmie­szo­na. W wier­szu mówi się upad­ku jako akcie oczysz­cza­ją­cym. Star­cie mię­dzy wiecz­no­ścią a kul­tu­rą kon­sump­cyj­ną prze­bie­ga w każ­dym z nas. Współ­cze­sny poeta jest świa­do­my tego star­cia i musi doko­nać wybo­ru. Foks zacho­wu­je się tak, jak­by drwił z wiecz­no­ści, a jed­no­cze­śnie nie zosta­wiał suchej nit­ki na kul­tu­rze maso­wej. Być może uda­ło się tu stwo­rzyć jakieś wła­sne roz­wią­za­nie. Kpiąc, osa­dza się w wiecz­no­ści, iro­ni­zu­jąc, zosta­je w histo­rii lite­ra­tu­ry, a wyśmie­wa­na kul­tu­ra kon­sump­cyj­na wpi­su­je się w jakiś spo­sób w wiecz­ność, tej­że wiecz­no­ści sta­jąc się zaska­ku­ją­cym ele­men­tem. Od Hio­ba do Olbrych­skie­go, od kole­gi Pria­pa do towa­rzy­sza Kwa­śniew­skie­go – to wszyst­ko może być w wier­szu, bo ma obra­zo­wać cha­os i wymie­sza­nie warstw, płasz­czyzn, sfer w świa­do­mo­ści oso­by mówią­cej. Ona potra­fi dow­cip­ko­wać na każ­dy temat, nie­waż­ne skąd wzię­ty, czy z wier­sza Poun­da, czy też z wie­czor­nych wia­do­mo­ści w tele­wi­zji. Wyra­zi­sty­mi zna­ka­mi w cha­osie sta­ją się emo­cje – tutaj jest tak, że coś raczej się lubi i cze­goś zde­cy­do­wa­nie się nie lubi. Nie lubi się uświę­ca­nia, hie­ra­tycz­no­ści, nie lubi sztucz­no­ści i ofi­cjal­no­ści, nato­miast prze­pa­da się za demon­stra­cyj­ną pry­wat­no­ścią, za punk­tem widze­nia kogoś z boku, wyło­nio­ne­go z ludz­kiej masy i świa­ta stad­nych odru­chów. Nie prze­pa­da się za fasa­dą w każ­dej posta­ci. Dla­te­go dosta­je się wiecz­no­ści i ducho­wi świę­te­mu, reli­gii i Kościo­ło­wi, dla­te­go dosta­je się pań­stwu i patrio­ty­zmo­wi, dla­te­go dosta­je się histo­rii lite­ra­tu­ry i kul­tu­rze jako takiej, ponie­waż wszyst­ko to opar­te jest na sche­ma­tach i uprosz­cze­niach, poję­cio­wych uła­twie­niach mają­cych pomóc współ­cze­sne­mu czło­wie­ko­wi w orien­ta­cji, w odna­le­zie­niu się.

Orien­ta­cja i odna­le­zie­nie się to być może naj­waż­niej­sze pro­ble­my tej spe­cy­ficz­nej „kar­to­gra­fii”. Ale lojal­nie uprze­dza się o subiek­tyw­no­ści map, mówi się o tym, że są źle skle­jo­ne. Korzy­sta­niu z nich towa­rzy­szy ryzy­ko. W wier­szu „Kar­to­gra­fia” znów „wznio­słość” sfor­mu­ło­wań jest doszczęt­nie zno­szo­na przez sytu­ację, w jaką je wtrą­co­no. Zno­sze­nie się, ście­ra­nie kon­tek­stów, zbi­ja­nie (tak­że z pan­ta­ły­ku) to naj­czę­ściej spo­ty­ka­ne tu gesty. Frag­ment „…i myślę o szyb­kim pojednaniu/ z mil­czą­cą naturą,/ bez któ­re­go niemożliwe/ jest nie tyl­ko sporządzenie/ przy­zwo­itej mapy…” zaczy­na szyb­ko tra­cić na powa­dze, zde­rzo­ny z try­wial­no­ścią i komi­zmem sytu­acji przy­mie­rza­nia butów w skle­pie i gro­te­sko­wym lękiem boha­te­ra, któ­ry nie może sobie przy­po­mnieć, jak to jest z jego skar­pet­ka­mi, któ­ra wła­ści­wie jest dziu­ra­wa.

3

Waż­na jest więc świa­do­mość zmia­ny. Przy­wo­ły­wa­ny zwrot „poezja/poeta lat dzie­więć­dzie­sią­tych” jest odbi­ciem świa­do­mo­ści kształ­to­wa­nia nowej poezji. Ja wiem, że pro­po­nu­ję coś nowe­go – mówił autor. Wyty­czam nowe szla­ki, kre­ślę nowe mapy. Ale i z tego drwi się, iro­ni­zu­je z tego nowe­go, któ­re bie­rze się ze śmiet­ni­ska lite­rac­kich form i użyć, z gry zuży­ty­mi ele­men­ta­mi tak zwa­nej lite­ra­tu­ry. Przy­wo­ły­wa­na „Wie­ża Babel” jest tu bar­dzo waż­ną i żywą figu­rą owe­go śmiet­ni­ka. Po dłu­gim i żmud­nym prze­szu­ki­wa­niu jego zaso­bów moż­na posa­dzić w jed­nej ław­ce Bur­sę i Schil­le­ra, Hio­ba i Ody­se­usza, i wsa­dzić im w usta jakieś absur­dal­ne odzyw­ki – ależ będzie ubaw! Tyl­ko cze­mu to ma słu­żyć? Bo już nicze­go nie da się powie­dzieć poważ­nie, zwy­czaj­nie, pro­sto?

Nie opusz­cza mnie wra­że­nie, gdy patrzę na zawsze poważ­ną twarz auto­ra na zdję­ciach, że ta bła­ze­na­da jest na swój spo­sób poważ­na, że jest tyl­ko otocz­ką cze­goś bole­sne­go i nie­wy­god­ne­go, na któ­re­go wyra­że­nie zna­le­zio­no dotkli­wie gro­te­sko­wy wyraz. Dzie­je się to, co znaj­du­ję w wier­szach wła­śnie czy­ta­ne­go poety ukra­iń­skie­go, Andri­ja Bon­da­ra (w tłu­ma­cze­niu Boh­da­na Zadu­ry). Zaprze­cza­nie oczy­wi­sto­ści odby­wa się w wiel­kim sty­lu. Cho­dzi tak­że o oczy­wi­stość jako­ści, kate­go­rii i war­to­ści. Stoi za tym prze­ko­na­nie, że poczu­cie tra­gicz­no­ści, że ból, pesy­mizm i powa­gę sytu­acji nale­ży wyar­ty­ku­ło­wać w spo­sób dokład­nie odwrot­ny, czy­li prze­wrot­nie. Nie­po­waż­nie, nie­bo­le­śnie, nie­smut­no. Czy­tel­nik ma się bawić wła­snym smut­kiem i nie­po­rad­no­ścią, dziw­no­ścią ist­nie­nia i nie­po­go­dze­niem, poczu­ciem zagu­bie­nia i cha­osu. Bo tyl­ko tak moż­na odna­leźć dro­gę (z jakichś Skier­nie­wic do jakie­goś Nowe­go Świa­ta), wyty­czyć szlak w śnie­ży­cy i wresz­cie natknąć się na stry­chu na kawał­ki sta­rej mapy. A wte­dy ta poezja (i Fok­sa, i Bon­da­ra) może być jak pod­ręcz­na taśma kle­ją­ca, któ­ra poma­ga­ły­by te kawał­ki skle­ić, a następ­nie wpi­sać uzy­ska­ną całość w intym­ną, oso­bi­stą prze­strzeń – ich wybór zali­czyć jako wła­sny.

Pew­nie że ktoś może narze­kać na nie­ade­kwat­ność lub nie­kom­plet­ność mapy czy też na zaska­ku­ją­ce nie­spo­dzian­ki ze stro­ny rze­czy­wi­sto­ści nie­znaj­du­ją­cej wła­ści­we­go wyra­zu, ale to jest ryzy­ko imma­nent­nie wpi­sa­ne w prze­ży­wa­nie świa­ta jako dzie­ła, jako księ­gi, któ­rą nale­ży sobie wytłu­ma­czyć i z mozo­łem odczy­ty­wać. Pew­nie że taka mapa „może się skoń­czyć”, że taka mapa może nie wystar­czać, może wydać się owszem bły­sko­tli­wa, lecz w isto­cie nie­wie­le mówią­ca o świe­cie. Na szczę­ście Foks zda­je sobie spra­wę z ulot­no­ści i tym­cza­so­wo­ści, a tak­że z tego, że zarów­no jego wła­sna pro­po­zy­cja, jak i pro­po­zy­cja całej poezji lat dzie­więć­dzie­sią­tych była czymś przy­god­nym. To jest ujmu­ją­ce i osta­tecz­nie prze­ko­nu­je do tego punk­tu widze­nia. Docho­dzi do tego dystans wobec tego, cze­go się doko­na­ło i wobec tego, co nadal się robi. Trzeź­wość spoj­rze­nia, prze­ni­kli­wa samo­iro­nia. Dosta­je się też kry­ty­ce lite­rac­kiej, któ­ra tych cech nie posia­da, a ze śmier­tel­ną powa­gą cele­bru­je swo­je gesty i w mar­twym kadrze unie­ru­cha­mia coś żywe­go, wie­lo­barw­ne­go. Podejrz­li­wość i stra­te­gia kom­pro­mi­ta­cji doty­czy wszyst­kich i wszyst­kie­go. Dla­te­go mówię, że ten typ mapy może po jakimś cza­sie już nie wystar­czać. W koń­cu mało kto potra­fi znieść tru­dy mar­szu pod dyk­tan­do kapry­śnej, nie­pew­nej i sobie prze­czą­cej mapy.

4

Ale prze­cież Cza­pa­jew wresz­cie wypły­nął. Mamy oka­zję zapo­znać się z tym mitycz­nym samiz­da­tem, jakim był skier­nie­wic­ki arkusz Fok­sa z roku 1989. Czy war­to było wzna­wiać go po latach? Czy coś wno­si do oglą­du poezji auto­ra „Mister­ne­go tre­nu”? Wyda­je mi się, że trze­ba było wresz­cie to prze­czy­tać, żeby coś odcza­ro­wać, zakpić tak­że i z tej mito­lo­gii, bo żad­nej rewe­la­cji w tych wier­szach nie znaj­du­ję. Prócz jed­nej: Foks był Fok­sem od same­go począt­ku. Już jako dwu­dzie­sto­la­tek pisał cierp­kie, iro­nicz­ne, kpiar­skie tek­sty. Tyle tyl­ko, że gusto­wał raczej w wier­szu wol­nym emo­cyj­nym, a dopie­ro potem zde­cy­do­wał się na wiersz wol­ny zda­nio­wy, a nawet zaczął eks­pe­ry­men­to­wać i wpro­wa­dzać implan­ty rodem z wier­sza regu­lar­ne­go. Tak jak swe­go cza­su Zadu­ra swe zaska­ku­ją­ce sone­ty wypeł­niał codzien­nym niczym, tak samo Foks w kla­sycz­nie zary­so­wa­ne stro­fy wpusz­czał strzę­py, wtrę­ty i banal­ne kon­sta­ta­cje, dodat­ko­wo potę­gu­jąc wra­że­nie dys­kom­for­tu pozna­wa­nia i prze­ży­wa­nia rze­czy­wi­sto­ści.

„Waż­ne są sce­ny z fil­mów, frag­men­ty cudzych wier­szy oraz to, co kto powie­dział” – usły­sza­łem od cór­ki, któ­ra kil­ka lat temu czy­ta­ła jakiś tomik Dar­ka. Chciał­bym tym stwier­dze­niem zakoń­czyć. Waż­ne są sce­ny z pol­skich i zagra­nicz­nych fil­mów, frag­men­ty zna­nych poema­tów pol­skich i nie­któ­rych wier­szy ame­ry­kań­skich oraz to, co ktoś do kogo rze­ko­mo powie­dział – szcze­gól­nie co ona powie­dzia­ła do nie­go, bo potem robi się z tego wier­sze. A wier­sze są po to, żeby je po latach prze­ce­niać, tak jak Cza­pa­jew jest po to, żeby wresz­cie któ­rejś wio­sny wypły­nąć.