Odkryć nieoczekiwaną bliskość

Karol Mali­szew­ski: Zbi­gnie­wie, gdy czy­ta­łem Jána Ondru­ša, pierw­sze sko­ja­rze­nia mia­łem z Iwa­nem Blat­ným. Czy życie i twór­czość sło­wac­kie­go poety to podob­na histo­ria znisz­cze­nia przez sys­tem, dopro­wa­dze­nia twór­cy do obłę­du?

Zbi­gniew Machej: Takie zesta­wie­nie jest upraw­nio­ne, ale wolał­bym nie powta­rzać pochop­nych dia­gnoz doty­czą­cych psy­chi­ki Ondru­ša, któ­re tu i ówdzie spo­ty­ka się na Sło­wa­cji. Ondru­ša nie zna­łem oso­bi­ście, ale nawet ci, co go zna­li, chy­ba nie byli w sta­nie poznać go dobrze, a to, że w warun­kach tota­li­tar­ne­go pań­stwa bywał umiesz­cza­ny siłą w zakła­dach zamknię­tych, nie musi od razu zna­czyć, że był psy­chicz­nie cho­ry. To warun­ki tota­li­tar­ne­go pań­stwa były pato­lo­gicz­ne, a nie jego nie­szczę­śni oby­wa­te­le, któ­rzy sta­wa­li się ofia­ra­mi nie­ludz­kie­go sys­te­mu. Ten nie­ludz­ki, tota­li­tar­ny sys­tem, naj­pierw w wer­sji hitle­row­skiej, a potem sta­li­now­skiej, łamał psy­chi­ki, okrut­nie for­ma­to­wał ludz­kie losy, a przede wszyst­kim orga­ni­zo­wał prze­mysł maso­wej zagła­dy. Im bar­dziej odda­la­my się od tam­tych cza­sów, tym mniej jeste­śmy w sta­nie pojąć tam­ten hor­ror. Ondruš był młod­szy od Blat­ne­go o 13 lat, całe poko­le­nie, ale okru­cień­stwa sys­te­mo­wo wpro­wa­dza­ne­go nacjo­na­li­zmu (aku­rat w wyda­niu węgier­skim) doznał znacz­nie wcze­śniej niż Blat­ný, bo już jako sied­mio­la­tek. To była ta pierw­sza wiel­ka trau­ma, na któ­rą nakła­da­ły się póź­niej następ­ne, bar­dziej dra­stycz­ne, tak­że zwią­za­ne z życiem ści­śle oso­bi­stym. Podo­bień­stwo wyzna­cza­ją histo­rycz­ne cezu­ry, kie­dy sys­tem dokrę­cał swo­je śru­by i waj­chy, a więc lata 1939 i 1948. Nie wszy­scy wytrzy­my­wa­li tę pie­kiel­ną pre­sję. Mamy na ten temat licz­ne wstrzą­sa­ją­ce świa­dec­twa, na przy­kład świa­dec­two Tade­usza Borow­skie­go.

No tak… I tu doty­kasz kwe­stii pisa­nia poezji po Oświę­ci­miu… Jak z tego wybrnął Ondruš? Jak to rozu­miał?

Kie­dy po woj­nie, pod koniec lat czter­dzie­stych, Ondruš zaczy­nał pisać wier­sze, pew­nie o tej kwe­stii nie sły­szał, zresz­tą Ador­no zaczął się już wyco­fy­wać ze swo­jej słyn­nej tezy. Jak to dobrze, że idee wiel­kich filo­zo­fów jed­nak nie docie­ra­ją od razu sze­ro­ko i dale­ko. Ondru­šo­wi, choć w cza­sie woj­ny paru kole­gów z jego kla­sy w Trna­wie roz­strze­la­no, a innych wywie­zio­no do obo­zu, nie przy­cho­dzi­ło do gło­wy, że w związ­ku z tym nie moż­na pisać wier­szy. Prze­ciw­nie, myślę, że był od począt­ku prze­ko­na­ny, że nale­ży o tym pisać. Bo o takich strasz­nych rze­czach śpie­wa­ło się w ludo­wych pie­śniach zawsze. Ondruš, podob­nie jak kil­ka lat wcze­śniej Róże­wicz, wła­śnie poka­zał, jak nale­ży pisać wier­sze po takich strasz­nych doświad­cze­niach. Liry­ka słu­ży bowiem do wyra­ża­nia sta­nów i sytu­acji gra­nicz­nych, któ­re prze­ra­ża­ją, otę­pia­ją, zamy­ka­ją usta, bo nie miesz­czą się w gło­wie, prze­kra­cza­ją ludz­kie poję­cie. Ale strasz­nych obra­zów czy odgło­sów nie da się wykre­ślić z pamię­ci, wyma­zać z pod­świa­do­mo­ści. Wła­śnie liry­ka może je uśmie­rzyć, uko­ić strach, może pomóc zapa­no­wać nad hor­ro­rem i zabliź­nić rany. Może pomóc oswo­ić to, co jest okrut­nie nie­zro­zu­mia­łe, a co sta­le doskwie­ra, uwie­ra i w nie­sprzy­ja­ją­cych oko­licz­no­ściach może wybuch­nąć. Nie wiem, czy Ondruš był po woj­nie w Pol­sce i czy dotarł do Oświę­ci­mia. Nie­mniej jed­nak dwa jego oświę­cim­skie wier­sze, któ­re już przed­tem były tłu­ma­czo­ne na pol­ski, moż­na posta­wić obok podob­nych wier­szy Róże­wi­cza czy nawet opo­wia­dań Borow­skie­go. Mnie one zdu­mia­ły nie­sa­mo­wi­tą, nie­mal mate­rial­ną dotkli­wo­ścią. To jest liry­ka wyni­kła z głę­bo­kiej, fizycz­nej empa­tii, z dokład­nie, kon­kret­nie prze­ży­te­go bólu. Liry­ka jest tu wła­śnie spo­so­bem prze­pra­co­wy­wa­nia tego zupeł­nie nie­zro­zu­mia­łe­go bólu, a tak­że chy­ba jedy­nym i naj­lep­szym spo­so­bem, by go współ­od­czuć.

Przej­mu­ją­cym wąt­kiem Two­je­go posło­wia jest kwe­stia eks­ter­mi­na­cji inte­li­gen­cji w Cze­cho­sło­wa­cji, arty­stów, poetów, tych wszyst­kich, któ­rzy nie poszli na współ­pra­cę z komu­ni­sta­mi i w związ­ku z tym zapła­ci­li naj­wyż­szą cenę – znik­nę­li z szer­szej świa­do­mo­ści spo­łecz­nej. Nie­wie­le bra­ko­wa­ło, by tak sta­ło się też z Ondru­šem.

Za cza­sów komu­ni­zmu sytu­acja na Sło­wa­cji była inna niż w Cze­chach. Sło­wa­cja leża­ła dale­ko od Pra­gi, a w pamię­ci Sło­wa­ków świe­że były doświad­cze­nia sło­wac­kie­go faszy­stow­skie­go pań­stwa księ­dza Tisy, zależ­ne­go od Hitle­ra, ale rzą­dzą­ce­go się po swo­je­mu, oraz sło­wac­kie­go powsta­nia naro­do­we­go w 1944 roku, któ­re było zry­wem porów­ny­wal­nym z powsta­niem war­szaw­skim. To wywar­ło ogrom­ny, lecz odmien­ny wpływ na men­tal­ność mło­de­go poko­le­nia Sło­wa­ków, któ­re doj­rze­wa­ło w okre­sie sta­li­ni­zmu. Moż­na powie­dzieć, że za komu­ny na Sło­wa­cji było tro­chę wię­cej wol­no­ści niż w Cze­chach, ale moc­no oddzia­ły­wa­ły tam róż­ne trau­my czy kom­plek­sy, inne niż w Cze­chach. Sło­wa­cja była za komu­ny tak­że obsza­rem bar­dziej inten­syw­nej, agre­syw­nej wręcz moder­ni­za­cji, indu­stria­li­za­cji. Funk­cjo­no­wa­ła tam oczy­wi­ście cen­zu­ra, ale pew­ne książ­ki, któ­re uka­zy­wa­ły się po sło­wac­ku w Bra­ty­sła­wie, nie mogły uka­zać się wte­dy w Cze­chach. Pery­pe­tie wydaw­ni­cze Ondru­ša to przy­pa­dek eks­tre­mal­ny, ale w koń­cu jego książ­ki wyda­no.

Obser­wu­jąc zmia­ny zacho­dzą­ce w nowej pol­skiej poezji, widzę stop­nio­we nego­wa­nie liry­zmu czy też może jakiejś jego odwiecz­nej wer­sji. U Ondru­ša czy­ta­my, że „nie ma powo­du, by liry­zmu się wyrze­kać”. Jak on rozu­miał liryzm i jak go chciał przy­wró­cić do łask? Inte­re­su­je mnie samo­świa­do­mość Ondru­ša, rozu­mie­nie swo­jej roli jako poety, a może też miej­sca w spo­łe­czeń­stwie i histo­rii. Czy o tym jest mowa we wspo­mnia­nych przez Cie­bie Myślach o poezji?

Myśli o poezji to notat­ki z 1962 roku zapi­sa­ne przez Ondru­ša przed spo­tka­niem z kole­ga­mi poeta­mi z Gru­py Trnaw­skiej, brud­no­pis, któ­ry zacho­wał się w papie­rach twór­cy, a do dru­ku podał go jego brat dopie­ro w 2011 roku. Ondruš wyja­śnia, jak rozu­mie liry­kę. Idea, myśl czy temat nie są celem wier­sza lirycz­ne­go. Sło­wac­ki poeta odwo­łu­je się tu do Goethe­go, któ­ry na pyta­nie, jaką ideę chciał wyra­zić w Fau­ście, odpo­wie­dział, że nie ma poję­cia, ponie­waż bogac­twa ludz­kie­go życia nie spo­sób objąć ide­ami. Dla­te­go też celem wier­sza lirycz­ne­go jest wyra­że­nie ludz­kie­go życia, zwłasz­cza w chwi­li, kie­dy ogar­nia je cień śmier­ci. Na tym pole­ga lirycz­ność czy też liryzm. I taki wła­śnie liryzm cechu­je w naj­wyż­szym stop­niu poezję nowo­cze­sną. Jed­nak, para­dok­sal­nie, Ondruš powo­łu­je się rów­nież na geniusz pie­śni ludo­wej (a ludo­we pie­śni sło­wac­kie są wyjąt­ko­wo przej­mu­ją­ce i lapi­dar­ne, nie­mal nowo­cze­sne), jak i na tra­dy­cję sur­re­ali­zmu, głów­nie Ara­go­na (Sło­wa­cy mie­li też swój sur­re­alizm, spóź­nio­ny, ale bar­dzo cie­ka­wy, bo roz­gry­wa­ją­cy się w kon­tek­ście II woj­ny świa­to­wej i faszy­stow­skie­go pań­stwa). Jako przy­kład świet­ne­go współ­cze­sne­go poety lirycz­ne­go poda­je Jána Sta­cho, młod­sze­go kole­gę, któ­ry w 1961 roku debiu­to­wał zna­ko­mi­tym zbio­rem wier­szy Podróż poślub­na. Sta­cho jest rów­nież bar­dzo sła­bo zna­ny w Pol­sce, a war­to by tu o nim pamię­tać, już choć­by dla­te­go, że tłu­ma­czył na sło­wac­ki Gał­czyń­skie­go.

Sko­ro już jeste­śmy przy pol­skich poetach… Czy Ondruš czy­tał pol­ską poezję? Miał z nią kon­takt? Są może tego jakieś śla­dy?

Owszem, prze­czy­tał na pew­no wszyst­ko, co było wów­czas dostęp­ne po sło­wac­ku lub po cze­sku, bo pol­skiej poezji w ory­gi­na­le chy­ba nie czy­tał. A więc Gał­czyń­ski, któ­re­go wybór wydał Sta­cho w 1965 roku, na pew­no tak, Róże­wicz też, bo był szyb­ko tłu­ma­czo­ny, a potem Kar­po­wicz, któ­ry póź­niej rów­nież był tłu­ma­czo­ny na Sło­wa­cji. Ale z tym wpły­wem pol­skim nie trze­ba prze­sa­dzać i wszę­dzie się go doszu­ki­wać. Pol­ska poezja wca­le nie jest taka wybit­na, uni­kal­na czy wpły­wo­wa, jak się Pola­kom wyda­je.

No dobrze, ale jesz­cze zapy­tam o jed­no: w posło­wiu uży­wasz poję­cia „poeta prze­klę­ty”, co z kolei skła­nia do porów­na­nia na przy­kład z Rafa­łem Wojacz­kiem. Widział­byś tu jakieś podo­bień­stwa?

Może nawet widział­bym, ale – wybacz – nie chce mi się już po Wojacz­ka się­gać. Poję­cie „poeta prze­klę­ty” ma cha­rak­ter uni­wer­sal­ny, odno­si się jed­nak przede wszyst­kim do fran­cu­skich poetów pierw­szej moder­ny, a zwłasz­cza do Rim­bau­da, któ­re­go sło­wac­cy poeci z Gru­py Trnaw­skiej inten­syw­nie czy­ta­li. Wła­śnie Sta­cho prze­tłu­ma­czył Rim­bau­da, a tak­że na przy­kład Aloy­siu­sa Ber­tran­da czy Tri­sta­na Cor­bi­ère, któ­ry w Cze­cho­sło­wa­cji był już zna­ny przed stu laty, a w Pol­sce pozo­sta­je nie­zna­ny. Po pol­sku nie ist­nie­je poezja, czy w ogó­le lite­ra­tu­ra, któ­ra ma fun­da­men­tal­ne zna­cze­nie dla Sło­wa­ków, a jeśli już, to śla­do­wo, bar­dzo wybiór­czo. Cze­si mają pod tym wzglę­dem znacz­nie wię­cej szczę­ścia. Potra­fią bar­dziej się podo­bać, ich oso­bli­wość jakoś lepiej zaspo­ka­ja pol­skie potrze­by humo­ru i gro­te­ski. Sło­wa­cy są bar­dziej serio. Jed­nak, szcze­rze powie­dziaw­szy, nie lubię mówie­nia o lite­ra­tu­rze w kate­go­riach naro­do­wych. Myśle­nie w kate­go­riach naro­do­wych jest zabój­cze, liry­ka i lite­ra­tu­ra arty­stycz­na to są dys­cy­pli­ny ponadna­ro­do­we, kosmo­po­li­tycz­ne, uni­wer­sal­ne, ludz­kie, a tłu­ma­cze tego rodza­ju lite­ra­tu­ry są wła­śnie po to, by wyznaw­com lite­ra­tur naro­do­wych to uświa­da­miać.

Przejdź­my zatem do Two­ich prze­kła­dów. Jakie były zasa­dy wybo­ru? Co posta­no­wi­łeś udo­stęp­nić pol­skie­mu czy­tel­ni­ko­wi? Dla­cze­go wła­śnie te utwo­ry?

Chcia­łem przy­bli­żyć czy­tel­ni­kom poezji w Pol­sce poetę, któ­ry – jak nie­wie­lu innych w XX wie­ku – potra­fił przej­mu­ją­co wyra­zić los zwy­kłe­go czło­wie­ka w pie­kle dwu­dzie­sto­wiecz­nych tota­li­ta­ry­zmów. Wier­sze Ondru­ša, gęste, esen­cjo­nal­ne, ale nasy­co­ne prze­mil­cza­nym kon­tek­stem, w dużym stop­niu też „lin­gwi­stycz­ne”, są do tłu­ma­cze­nia bar­dzo trud­ne. I to był pro­blem, któ­ry deter­mi­no­wał wybór. Nie wszyst­ko byłem w sta­nie prze­tłu­ma­czyć, ale też oczy­wi­ście nie mia­łem takie­go zamia­ru. Wybra­łem rze­czy naj­bar­dziej przy­stęp­ne, któ­re są dosta­tecz­nie repre­zen­ta­tyw­ne i dają poję­cie o cha­rak­te­rze oraz jako­ści tej poezji. Nie wybra­łem więc takich wier­szy, któ­re sta­wia­ły mi naj­więk­szy opór i wyma­ga­ły­by dodat­ko­we­go komen­ta­rza. Kolej­ny pro­blem pole­gał na tym, że wie­le wier­szy Ondru­ša ma dwie wer­sje – wcze­śniej­szą, wyda­ną za komu­ny, i póź­niej­szą, popra­wio­ną przez nie­go już w warun­kach wol­nej kul­tu­ry po 1990 roku. A ponie­waż nie jest to dzie­ło obję­to­ścio­wo duże, moż­na je zawrzeć w jed­nym wolu­mi­nie, więc mój – prze­cież nie­zbyt obszer­ny – wybór odpo­wia­da co naj­mniej poło­wie tego, co uwa­ża­ne jest za kor­pus liry­ki Ondru­ša. W tej dru­giej, nie­uwzględ­nio­nej prze­ze mnie czę­ści znaj­du­ją się naj­dłuż­sze i naj­trud­niej­sze poema­ty Ondru­ša, a tak­że jego krót­sze, bar­dziej saty­rycz­ne tek­sty, szcze­gól­nie „lin­gwi­stycz­ne”, z ostat­niej książ­ki przy­go­to­wa­nej przez nie­go za życia.

Co spra­wi­ło Ci szcze­gól­ną trud­ność przy tłu­ma­cze­niu tych wier­szy? Z czym się szcze­gól­nie bory­ka­łeś?

Przede wszyst­kim język, któ­ry u Ondru­ša funk­cjo­nu­je na gra­ni­cy nor­my gra­ma­tycz­nej, lek­sy­kal­nej i sty­li­stycz­nej. A tak­że kon­tekst, histo­rycz­ny i kul­tu­ro­wy, któ­ry jest naj­trud­niej prze­tłu­ma­czal­ny. Spo­ro miejsc w wier­szach Ondru­ša pozo­sta­ło dla mnie ciem­nych, ale pocie­szam się, że nie są one jasne tak­że dla wyro­bio­nych czy­tel­ni­ków sło­wac­kich.

Muszę przy­znać, że moje wra­że­nia czy­tel­ni­cze też są dość nie­ja­sne. Wyczu­wam pier­wot­ną emo­cję i towa­rzy­szą­cy jej szyfr, jakieś neu­ro­tycz­ne obra­zy, z któ­rych nie wszyst­ko do mnie docie­ra. Krót­ko mówiąc: poezja dużej kla­sy, ale coś stoi mię­dzy nami, coś zale­ga.

Tak, oczy­wi­ście, rozu­miem ten stan, ale nie umia­łem dosta­tecz­nie mu zara­dzić. Nie pozwa­la na to sam Ondruš. Jego wier­sze – nie­ko­niecz­nie wznio­słe, nie­ko­niecz­nie jed­no­znacz­ne – uwie­ra­ją czymś nie­ja­snym, para­dok­sal­nym i trud­nym do prze­łknię­cia. Wła­śnie jak tytu­ło­we „prze­ły­ka­nie wło­sa”, któ­re od razu ewo­ku­je dozna­nie bar­dzo zmy­sło­we i nie­przy­jem­ne, nie­ste­ty. Ale o taki efekt tak­że tu cho­dzi. Poezja lirycz­na to nie jest czy­tan­ka z panień­skie­go poko­iku, zwłasz­cza po Auschwitz. Tu jest potrzeb­na wie­lo­krot­na lek­tu­ra. A kto lubi czy­tać wier­sze, któ­re nie­ko­niecz­nie są przy­jem­ne i nie­ko­niecz­nie poetyc­kie, poetycz­ne, roman­tycz­ne, sen­ty­men­tal­ne i tak dalej?

Wspo­mi­nasz o tym, że o Ondru­ša trze­ba wal­czyć na prze­kór hie­rar­chii, któ­ra za naj­więk­szych poetów sło­wac­kich uzna­je Miro­sla­va Válka i Mila­na Rúfu­sa. Jest Ondruš w sło­wac­kich pod­ręcz­ni­kach czy wciąż go nie ma?

Ta świa­do­mość, że Ondruš jest jak­by sed­nem powo­jen­nej sło­wac­kiej poezji, jądrem jej ciem­no­ści, sta­je się na Sło­wa­cji coraz bar­dziej obec­na. Trze­ba jed­nak pamię­tać, że cho­dzi tu o nowo­cze­sną liry­kę – moder­ni­stycz­ną, jed­no­znacz­nie i ory­gi­nal­nie arty­stycz­ną for­mę wyra­zu. Bo ist­nie­ją też oczy­wi­ście na Sło­wa­cji świa­dec­twa, tak­że o cha­rak­te­rze poetyc­kim, utrzy­ma­ne w bar­dziej tra­dy­cyj­nych, bar­dziej poczci­wych for­mach wyra­zu. Rela­cja mię­dzy Ondru­šem a Miro­sla­vem Vál­kiem to jest osob­na histo­ria, dość cha­rak­te­ry­stycz­na dla tam­tych trud­nych cza­sów, nie bar­dzo jasna. Válek był, owszem, bar­dzo dobrym poetą, ale w swo­jej poetycz­no­ści umiał zwin­nie osią­gnąć sta­no­wi­sko mini­stra kul­tu­ry. Pomię­dzy nimi ist­nia­ło spo­re napię­cie, Ondruš był wobec Vál­ka bar­dzo kry­tycz­ny. Válek bar­dzo szyb­ko i bez pro­ble­mu debiu­to­wał i pod koniec lat pięć­dzie­sią­tych zajął w sło­wac­kim życiu lite­rac­kim pozy­cję, któ­ra wła­ści­wie nale­ża­ła się Ondru­šo­wi. Jed­nak wła­śnie jemu unie­moż­li­wio­no debiut. Válek i Rúfus – rów­nież inte­re­su­ją­cy, ale to inna histo­ria – to poeci bar­dziej przy­swa­jal­ni i przy­sia­dal­ni niż Ondruš, dla­te­go zyska­li znacz­nie więk­szą popu­lar­ność, co odbi­ło się tak­że w hie­rar­chiach czy pod­ręcz­ni­kach.

Czy Ondruš to poeta inspi­ru­ją­cy dla nowej poezji sło­wac­kiej? Czy ktoś się do niej odwo­łu­je? A przy oka­zji zapy­tam o to, co się w tej nowej poezji dzie­je. Jakie ten­den­cje, nur­ty, języ­ki?

Tak, oczy­wi­ście, ale to jest osob­ny wiel­ki temat, któ­re­go zre­fe­ro­wa­nia tu się nie podej­mu­ję. Ktoś, kto na Sło­wa­cji w ostat­nich 30 latach trak­to­wał poważ­nie pisa­nie wier­szy, nie mógł poezji Ondru­ša zigno­ro­wać. A tak w ogó­le to dzie­je się tam dużo cie­ka­we­go nie tyl­ko w nowej poezji, ale i w sta­rej, nawet z XVII wie­ku. Może napi­szę o tym kie­dyś, jeśli przed­tem nie dopad­nie mnie COVID albo inna zara­za.

Wie­rzę, że Cię nie dopad­nie… Kogo jesz­cze war­to prze­tłu­ma­czyć z kla­sycz­nej lite­ra­tu­ry sło­wac­kiej? Jakie skar­by się tam kry­ją? Naj­bliż­szy sąsiad, a nie­wie­le wie­my o jego lite­ra­tu­rze…

Tak, wła­śnie tak sta­le jest. Jed­nak żyje­my w szcze­gól­nym momen­cie, kie­dy pozy­cja i sta­tus poezji się zmie­nia­ją, i trze­ba zadać zno­wu fun­da­men­tal­ne pyta­nia o jej sens, o to, co teraz nale­ża­ło­by uznać za poezję. Prze­kła­dy mogą temu słu­żyć, ale kto ich dziś potrze­bu­je? To są kwe­stie nie tyl­ko cie­ka­wo­ści świa­ta, pobli­skiej kul­tu­ry, wycho­dze­nia naprze­ciw inne­mu, zro­zu­mie­nia go, lecz tak­że wła­snej toż­sa­mo­ści. A to wszyst­ko teraz się dyna­micz­nie zmie­nia. Po sło­wac­ku napi­sa­no mnó­stwo świet­nych wier­szy, ale nie czy­ta­ją ich i nie cenią nawet sami Sło­wa­cy, czy­li jest podob­nie jak w Pol­sce. Mnie na przy­kład nie­daw­no bar­dzo zain­te­re­so­wał Hviez­do­slav, tytan poezji z Ora­wy, mój sąsiad zza gór, któ­ry umarł rów­no przed stu laty. Genial­ny poeta, nie gor­szy niż Nor­wid czy Sło­wac­ki, któ­re­go swo­ją dro­gą tłu­ma­czył, a ponie­kąd lep­szy. Dopie­ro nie­daw­no odkry­łem, że Hviez­do­slav uży­wał tak­że takich słów, niby gwa­ro­wych, jakich uży­wa­ło się kie­dyś w mojej rodzin­nej wsi Koń­czy­ce Wiel­kie koło Cie­szy­na. I przez to stał mi się nie­ocze­ki­wa­nie bli­ski. I wła­śnie w poezji, w liry­ce, o to cho­dzi, by odkryć i prze­żyć nie­ocze­ki­wa­ną bli­skość.

Dzię­ku­ję za roz­mo­wę.