Oddech wypełniony sensem

W roz­mo­wie z Boh­da­nem Zadu­rą pada waż­ne wyzna­nie: „Mia­łem lek­ce­wa­żą­cy sto­su­nek do lite­ra­tu­ry ukra­iń­skiej”. Myślę, że pod tym zda­niem mogło­by się pod­pi­sać wie­lu z nas. Jakoś podzie­li­li­śmy sobie świa­to­wy doro­bek lite­rac­ki na waż­ny i mniej waż­ny. Poezja ukra­iń­ska nie sta­ła więc zbyt wyso­ko w ligo­wej tabe­li poetyc­kiej. Czy to zna­czy, że teraz jej akcje pod­sko­czą, bo wszy­scy otwo­rzy­li­śmy się na to, co idzie stam­tąd? Na fali wzru­sze­nia i współ­czu­cia poko­cha­my ukra­iń­ską kul­tu­rę? Kto poko­cha, ten poko­cha, a ja, wol­ny od tych egzal­ta­cji, zaczą­łem, dzię­ki Boh­da­no­wi Zadu­rze, po pro­stu z cie­ka­wo­ści zer­kać, inte­re­so­wać się. Przede wszyst­kim w anto­lo­gii uło­żo­nej przez Joan­nę Muel­ler z wier­szy prze­tłu­ma­czo­nych przez Boh­da­na Zadu­rę ude­rza bogac­two gło­sów. Od tego, jak­by prze­ło­mo­we­go momen­tu w naszych kon­tak­tach ze współ­cze­sną poezją ukra­iń­ską, nie moż­na już mówić tyl­ko o śpiew­nej i rymo­wa­nej poezji, nie moż­na tak jej szu­flad­ko­wać i ogra­ni­czać. Uka­zu­je się naszym oczom obraz skom­pli­ko­wa­ny, intry­gu­ją­cy, zachę­ca­ją­cy do dal­szych poszu­ki­wań. To jest suk­ces tej książ­ki, to jest suk­ces Zadu­ry, jego wie­lo­let­nich i cier­pli­wych sta­rań, żeby coś zmie­nić w naszych odbior­czych nawy­kach.

Pod­kre­ślam rolę tłu­ma­cza, bo oprócz tego, że prze­rzu­cił do pol­sz­czy­zny zestaw odświe­ża­ją­cych obra­zów poetyc­kich, to przede wszyst­kim stwo­rzył okre­ślo­ną wizję współ­cze­snej poezji na Ukra­inie, doko­nał wybo­ru z wie­lu poetyk. To jest jego oso­bi­sta mapa tam­tej­szych bez­dro­ży, któ­ra w tej chwi­li sta­je się naszą wspól­ną mapą. A moż­na jej zaufać z wie­lu wzglę­dów. Tłu­macz nie ogra­ni­czył się do jed­ne­go śro­do­wi­ska, sty­lu czy poko­le­nia. Posta­rał się o róż­no­rod­ność, poka­zu­jąc nowa­to­rów i kla­sy­ków, sta­rych i mło­dych, zaan­ga­żo­wa­nych i nie bar­dzo, miej­skich i wiej­skich. To się nazy­wa rze­tel­ny prze­gląd. A że wybór bar­dzo subiek­tyw­ny i opar­ty na „zna­jo­mo­ściach”, to jesz­cze lepiej. Bo jak to tak – bez zna­jo­mo­ści? Poetę trze­ba znać, gadać z nim na impre­zie albo w szcze­rym polu, poet­kę nale­ży przy­odziać, bo drży na zim­nym wie­trze; a, masz, dziew­czy­no skar­pet­ki itd. Bez zna­jo­mo­ści nie ma wyczu­cia, intu­icji i „nosa”, nie ma dobre­go tłu­ma­cze­nia. Nie ma przede wszyst­kim chę­ci, by zaj­mo­wać się cudzym i obcym tek­stem. Sza­le­nie uprasz­czam, ale chcę tu  powie­dzieć o szcze­gól­nym cha­rak­te­rze wie­lu tek­stów, o ich spe­cy­ficz­nej swoj­sko­ści. A to nie tyl­ko z kunsz­tu wyni­kło, lecz przede wszyst­kim z sym­pa­tii i z przy­jaź­ni. To wyróż­nia tę książ­kę spo­śród innych.

Co mnie w pierw­szej lek­tu­rze zasta­no­wi­ło, poru­szy­ło? Na kogo zwró­ci­łem uwa­gę? Są tu twór­cy dosko­na­le zna­ni z wcze­śniej­szych prze­kła­dów Zadu­ry, bywa­ją­cy w Pol­sce, publi­ko­wa­ni i nagra­dza­ni. Oni nie zawie­dli. Na Bon­da­ra, Andru­cho­wy­cza czy Żada­na zawsze moż­na liczyć. Te ich inten­syw­ne i barw­ne opo­wie­ści znaj­du­ją we mnie gor­li­we­go czy­tel­ni­ka. Podob­nie jest z Wasy­lem Mach­ną, Hały­ną Kruk czy Wasy­lem Słap­czu­kiem. Mnie w tej pierw­szej lek­tu­rze na gorą­co ponow­nie zachwy­cił Andrij Lub­ka. Wyjąt­ko­wą przy­jem­ność spra­wi­ły mi też utwo­ry Lubow Jakym­czuk, jej swo­bo­da, roz­mach, nie­wy­pa­rzo­ny język. Aż dziw bie­rze, że w kra­ju od wie­lu lat będą­cym w sta­nie woj­ny moż­na pisać tak swo­bod­nie, bez pato­su i zadę­cia. To cecha wie­lu utwo­rów tej książ­ki – powa­la­ją­ca szcze­rość, luz, obo­siecz­ne szy­der­stwo. Naród, woj­na, patrio­tyzm, poświę­ce­nie, to i owszem, jakieś echa tego tu i ówdzie krą­żą, lecz nie narzu­ca­ją się, nie domi­nu­ją. Pły­nie wol­na pieśń, krą­żą mono­lo­gi nie­mal kaba­re­to­we – takie odczu­cie pozo­sta­ło we mnie po pierw­szym spon­ta­nicz­nym czy­ta­niu.

A z odkryć? Nie mia­łem poję­cia o ist­nie­niu takich ludzi, jak Ilia Stron­gow­ski i Wita­lij Bory­spo­łeć, a teraz już mam, i zapa­mię­tam tych auto­rów bar­dzo bli­skich mi wier­szy. Dodał­bym jesz­cze Julię Sze­ket, jej powścią­gli­wość wyda­je chwi­la­mi fan­ta­stycz­nie świe­że owo­ce. I jesz­cze: Ire­na Ciłyk, Hały­na Petro­sa­niak, Mirek Bod­nar. Żywo zabi­ło mi ser­dusz­ko przy ich tek­stach. Zno­wu głów­ną rolę ode­gra­ła bez­po­śred­niość. Już nie­waż­ne, jak bar­dzo uda­wa­na czy sty­li­zo­wa­na. Ci ludzie są bli­scy, bądź się tacy wyda­ją, bo nie kła­mią, nie kom­bi­nu­ją, nie owi­ja­ją nicze­go w baweł­nę. Jak­by nie mie­li nicze­go do stra­ce­nia, a mają tak wie­le.

Wyjąt­ko­wą rolę w tym zbio­rze odgry­wa napi­sa­ny i prze­tłu­ma­czo­ny w ostat­niej chwi­li (marzec 2022) utwór, któ­re­go autor nazy­wa się Ołek­sandr Irwa­neć. Cho­dzi o poemat „Kul­tu­ra poza poli­ty­ką”. Wpraw­dzie czy­ta­łem go już w „Odrze’, ale to nie ma zna­cze­nia, znów mnie ukłuł. Jego ból, zacie­kłość, jado­wi­tą iro­nię rozu­miem dosko­na­le. Też bym tak wal­czył sło­wem z agre­so­rem peł­nym pychy i „wyż­szej kul­tu­ry”. Sam sta­wiał­bym pyta­nie o to, z kim wal­czę. Z sie­pa­cza­mi Puti­na czy z całą rosyj­ską kul­tu­rą? Pro­blem jest zło­żo­ny, a zdań na ten temat bez liku. W tej chwi­li sta­ję ramię w ramię z ukra­iń­skim poetą. Przy­naj­mniej tego jestem pewien. Tak, „Putin sie­dzi w puszkinie/ w toł­sto­ju i dostojewskim/ Z gogo­la ukrad­kiem wyziera/ Jak­kol­wiek jest mi przy­kro”.

Anto­lo­gię zaczy­na Żadan i ten sam autor ją koń­czy. Jego fra­zy, któ­re brzmią tak lek­ko i swo­bod­nie, i są jak przy­ja­ciel­ska roz­mo­wa, brzmią teraz ina­czej, wyda­ją się nie­mal spi­żo­we – jak­by wypo­wia­da­ły praw­dę w imie­niu całe­go naro­du. Prze­ma­wia do nas wcze­śniej nie­zau­wa­ża­na wiel­kość. To kon­tekst wydo­był tego twór­cę spo­śród innych, nadał mu nowe zna­cze­nie. Nie siląc się i nie pozu­jąc, nagle repre­zen­tu­je przed świa­tem ukra­iń­skie­go ducha. Zadu­rze uda­ło się go wydo­być. Książ­kę zaczy­na „Język – to oddech/ napeł­nio­ny sen­sem”, zaś koń­czy „Cze­mu poetom lepiej wycho­dzi roz­mo­wa o tru­pach?”. A to tyl­ko nie­któ­re z pytań i odkryć Żada­na. Tak, Ukra­iń­cy w tej chwi­li mają swo­je­go Poetę. I my, dzię­ki Zadu­rze, też coś z nie­go mamy.