Notatki o nowej książce Filipa Zawady

Kla­row­ne, kry­sta­licz­ne zda­nia brzmią­ce sta­now­czo; to je widzi się naj­pierw, ato­my nar­ra­cji. Sta­now­czo i fry­wol­nie. To zna­czy, wyda­ją­ce się w swej żar­to­bli­wej filo­zo­ficz­no­ści rze­czy­wi­ście zło­ty­mi myśla­mi, for­mu­ła­mi wła­snej praw­dy, któ­ra jest na tyle intry­gu­ją­ca i bły­sko­tli­wa, że szyb­ko sta­je się praw­dą same­go czy­tel­ni­ka. Bo czy­tel­nik musi być bar­dzo sam, żeby ją przy­jąć. Nie­mal tak samot­ny jak boha­ter-nar­ra­tor, oto­czo­ny jaki­miś ludź­mi, a jed­nak sam. Czy to lite­ra­tu­ra wyob­co­wu­je czło­wie­ka, czy jest wła­śnie odwrot­nie – czło­wiek two­rzy „wyob­co­wa­ną lite­ra­tu­rę”, żeby się z nami, tą wyima­gi­no­wa­ną resz­tą (wspól­no­tą podob­nie wraż­li­wych) połą­czyć?

To jed­no z wie­lu pytań, któ­re zada­je Zawa­da. Pyta bez prze­rwy. Jak dziec­ko. Nawet, gdy nie pyta. Bo tak brzmi melo­dia ksią­żek tego typu – kon­fe­syj­nych, orga­nicz­nych, sil­nych; roz­gry­wa się w nich nasze życie w sło­wach wzię­tych z cudze­go. Stąd ta afo­ry­stycz­no-pyta­ją­ca into­na­cja. Zna­na ze zdy­sza­nych wypo­wie­dzi juro­di­wych, zna­na dosko­na­le z dzie­cię­cych inkan­ta­cji, z fil­mów i ksią­żek o życiu w psy­chia­try­ku, czy­li – jak chce nar­ra­tor – w dia­lek­tycz­nym klin­czu mię­dzy „nor­mal­ną stro­ną” a jej prze­ci­wień­stwem. I nie wia­do­mo dokład­nie, gdzie prze­bie­ga gra­ni­ca. I o to cho­dzi, żeby nie wie­dzieć. Żeby ją roz­ją­trzać jak ranę. W celach poznaw­czych, poetyc­kich, filo­zo­ficz­nych. Tak­że życio­wych (i może to jest naj­bar­dziej przej­mu­ją­ce w tej książ­ce). Życie tak przy­war­ło do gnom, cedzo­nych w sty­lu jakie­goś pono­wo­cze­sne­go Leca, że już nie ode­rwiesz, nie doj­dziesz, co jest czym, bo wszyst­ko chce być czymś.

Tekst Zawa­dy zna­czy total­nie – wska­zy­wa­nie na poszcze­gól­ne war­stwy czy inten­cje nie ma sen­su. Jeśli ktoś powie, że szczel­nie wypeł­nia go melan­cho­lia, to nic nie powie, bo zapo­mniał o dow­ci­pie, gorz­kim humo­rze, cza­ją­cej się gro­te­sce. Jeśli ktoś powie, że to tera­peu­tycz­ne zapi­ski cier­pią­ce­go na depre­sję, to wpad­nie w pułap­kę tan­det­ne­go bio­gra­fi­zmu. Zresz­tą, któż na nią dzi­siaj nie cier­pi, ale jeśli już, to nie w takiej for­mie, nie takim gatun­ku „pamięt­nicz­ka ske­czów i pół­słó­wek”. Tak jak­by kolej­ne ske­cze – odkryw­cze mikro-zda­rze­nia (zde­rze­nia) słow­no-sytu­acyj­ne – mia­ły coś z zało­żo­nej tezy wyja­śnić. Bo to życie zakła­da na nas swo­je tezy jak ubran­ka. Boha­ter tej pro­zy wie­dząc o nich, ścią­ga jed­no po dru­gim. I wresz­cie stwier­dza, że wła­ści­wie nale­ży je ponow­nie zało­żyć (wró­cić do odrzu­co­nych wcze­śniej form rodzin­nych, spo­łecz­nych, ducho­wych¹, bo jak tu żyć nago w per­ma­nent­nym, kosmicz­nym chło­dzie…

Jeże­li depre­sja może w jakiś spo­sób być iro­nicz­na, to z taką mamy tu do czy­nie­nia. Opo­wia­da­na przez zaci­śnię­te usta, któ­re chwi­la­mi roz­cią­ga­ją się ukrad­kiem jak do kpi­ny. Ale już raczej nie do wypo­wie­dze­nia kil­ku sto­sow­nych, okrą­głych, spo­dzie­wa­nych zdań. Nie­któ­re zda­nia w tej książ­ce dla­te­go wyda­ją się eks­cy­tu­ją­ce, bo są nie­spo­dzie­wa­ne, nie­obli­czal­ne. Zasko­cze­nie, nie­spo­dzian­ka, zdzi­wie­nie – tak jak­by żyło się na nie­wiel­kim obsza­rze podwór­ka i z jego per­spek­ty­wy pró­bo­wa­ło coś wypo­wie­dzieć o doro­słym życiu za pło­tem. O życiu bez życia, ale za to z poetyc­kim roz­ma­rze­niem, dzie­cię­cym uśmie­chem, smut­kiem pen­sjo­na­riu­sza zamknię­te­go zakła­du.

Prze­pis na życie musi być pro­sty jak instruk­cja goto­wa­nia jaj­ko na twar­do. Do każ­de­go inne­go nale­ży odno­sić się z rezer­wą. Bo i tak ugrzęź­nie się w czymś prze­wi­dy­wal­nym, miesz­czą­cym się w bie­gu­nach mię­dzy Jerzy­kiem z Wariat­ko­wa a Jur­kiem z Rze­czy­wi­sto­ści. Ten pierw­szy, igno­ru­jąc oczy­wi­stość, doko­pu­je się do „czar­nej dziu­ry” fan­ta­zma­tu, dru­gi po pro­stu kopie w kamie­ni­stej gle­bie w poszu­ki­wa­niu wody. Boha­ter tak napraw­dę potrze­bu­je jed­ne­go i dru­gie­go. Nie­da­ją­cej spać „czar­nej dziu­ry” oraz życio­daj­nej wody. Bo wie, że musi pić z oby­dwu źró­deł.

Naj­bar­dziej skom­pli­ko­wa­ne para­dok­sy roz­wią­zu­je samo życie. To tak jak z cho­ler­ną pla­ste­li­ną. „Cze­go byś z nią nie robił, zno­wu wycho­dzi ci dżdżow­ni­ca”. A inni są po to, żeby ci to uświa­do­mić.