Notatki o nowej książce Filipa Zawady

Klarowne, krystaliczne zdania brzmiące stanowczo; to je widzi się najpierw, atomy narracji. Stanowczo i frywolnie. To znaczy, wydające się w swej żartobliwej filozoficzności rzeczywiście złotymi myślami, formułami własnej prawdy, która jest na tyle intrygująca i błyskotliwa, że szybko staje się prawdą samego czytelnika. Bo czytelnik musi być bardzo sam, żeby ją przyjąć. Niemal tak samotny jak bohater-narrator, otoczony jakimiś ludźmi, a jednak sam. Czy to literatura wyobcowuje człowieka, czy jest właśnie odwrotnie – człowiek tworzy „wyobcowaną literaturę”, żeby się z nami, tą wyimaginowaną resztą (wspólnotą podobnie wrażliwych) połączyć?

To jedno z wielu pytań, które zadaje Zawada. Pyta bez przerwy. Jak dziecko. Nawet, gdy nie pyta. Bo tak brzmi melodia książek tego typu – konfesyjnych, organicznych, silnych; rozgrywa się w nich nasze życie w słowach wziętych z cudzego. Stąd ta aforystyczno-pytająca intonacja. Znana ze zdyszanych wypowiedzi jurodiwych, znana doskonale z dziecięcych inkantacji, z filmów i książek o życiu w psychiatryku, czyli – jak chce narrator – w dialektycznym klinczu między „normalną stroną” a jej przeciwieństwem. I nie wiadomo dokładnie, gdzie przebiega granica. I o to chodzi, żeby nie wiedzieć. Żeby ją rozjątrzać jak ranę. W celach poznawczych, poetyckich, filozoficznych. Także życiowych (i może to jest najbardziej przejmujące w tej książce). Życie tak przywarło do gnom, cedzonych w stylu jakiegoś ponowoczesnego Leca, że już nie oderwiesz, nie dojdziesz, co jest czym, bo wszystko chce być czymś.

Tekst Zawady znaczy totalnie – wskazywanie na poszczególne warstwy czy intencje nie ma sensu. Jeśli ktoś powie, że szczelnie wypełnia go melancholia, to nic nie powie, bo zapomniał o dowcipie, gorzkim humorze, czającej się grotesce. Jeśli ktoś powie, że to terapeutyczne zapiski cierpiącego na depresję, to wpadnie w pułapkę tandetnego biografizmu. Zresztą, któż na nią dzisiaj nie cierpi, ale jeśli już, to nie w takiej formie, nie takim gatunku „pamiętniczka skeczów i półsłówek”. Tak jakby kolejne skecze – odkrywcze mikro-zdarzenia (zderzenia) słowno-sytuacyjne – miały coś z założonej tezy wyjaśnić. Bo to życie zakłada na nas swoje tezy jak ubranka. Bohater tej prozy wiedząc o nich, ściąga jedno po drugim. I wreszcie stwierdza, że właściwie należy je ponownie założyć (wrócić do odrzuconych wcześniej form rodzinnych, społecznych, duchowych¹, bo jak tu żyć nago w permanentnym, kosmicznym chłodzie…

Jeżeli depresja może w jakiś sposób być ironiczna, to z taką mamy tu do czynienia. Opowiadana przez zaciśnięte usta, które chwilami rozciągają się ukradkiem jak do kpiny. Ale już raczej nie do wypowiedzenia kilku stosownych, okrągłych, spodziewanych zdań. Niektóre zdania w tej książce dlatego wydają się ekscytujące, bo są niespodziewane, nieobliczalne. Zaskoczenie, niespodzianka, zdziwienie – tak jakby żyło się na niewielkim obszarze podwórka i z jego perspektywy próbowało coś wypowiedzieć o dorosłym życiu za płotem. O życiu bez życia, ale za to z poetyckim rozmarzeniem, dziecięcym uśmiechem, smutkiem pensjonariusza zamkniętego zakładu.

Przepis na życie musi być prosty jak instrukcja gotowania jajko na twardo. Do każdego innego należy odnosić się z rezerwą. Bo i tak ugrzęźnie się w czymś przewidywalnym, mieszczącym się w biegunach między Jerzykiem z Wariatkowa a Jurkiem z Rzeczywistości. Ten pierwszy, ignorując oczywistość, dokopuje się do „czarnej dziury” fantazmatu, drugi po prostu kopie w kamienistej glebie w poszukiwaniu wody. Bohater tak naprawdę potrzebuje jednego i drugiego. Niedającej spać „czarnej dziury” oraz życiodajnej wody. Bo wie, że musi pić z obydwu źródeł.

Najbardziej skomplikowane paradoksy rozwiązuje samo życie. To tak jak z cholerną plasteliną. „Czego byś z nią nie robił, znowu wychodzi ci dżdżownica”. A inni są po to, żeby ci to uświadomić.