Sajgon. Instrukcja obsługi

Normalną prozę najczęściej pisze się linearnie, ja tej sztuki nie umiem albo – wyssawszy z mlekiem matki zalecenia “szkoły Berezy” – uprawiać jej nie chcę. Poprzestaję tedy na scalaniu fragmentów. Przez jakieś dwa, trzy lata przelatują przez zeszyt różne kawałki, które potrzebują tylko iskry, by stanąć w niejakiej jedności, we wzajemnym oświetleniu. Potrzebny jest początek, fragment inicjujący scalanie i potrzebne jest oświetlenie, czyli idea.

Olśnienia doznałem, biorąc udział w autobusowej pielgrzymce do Częstochowy. Jako wychowawca klasy szóstej, nie miałem wyboru. Jechałem razem z nimi, by podziękować. Nawet nie wiedziałem, że jadę podziękować za natchnienie, za pomysł. Za przypływ mglistych uczuć religijnych.

Tak więc epizod pielgrzymkowy rozpoczyna mozolną wędrówkę fragmentów ku scaleniu. Mój literacki bliźniak, mój cień, ów nauczyciel polskiego też tam się pojawia, jednak głosu nie zabiera. Tam peroruje Teodor Szeremeta, nauczyciel matematyki.

Najczęściej zabierają głos nauczyciele. Oprócz Szeremety dochodzą do głosu opiekun świetlicy Jackiewicz (nawet zaglądamy do kryminału, który usiłuje pisać), siostra katechetka Leokadia, praktykantka Iza Palczak, wuefista Franek Wartok. Oczywiście, swoje do narracji dokłada polonista Maliszewski, który dodatkowo raczy nas próbkami literackiej twórczości i wspomnieniami wziętego jurora ogólnopolskich konkursów poetyckich.

Do towarzystwa najczęściej zabierających głos trzeba zaliczyć Pawła Fryderyka Kojaka, niegdysiejszego ucznia wyżej wymienionych, obecnie redaktora różnych lokalnych gazetek. Jemu zawdzięczamy spojrzenie z ukosa, z zewnątrz, on w tej szkole nie pracuje. Paweł ma ambicje literackie (a któż ich w miasteczku nie ma?), których dziennikarstwo nie może zaspokoić. Też sobie coś tam pisze i aktywnie uczestniczy w pracach Noworudzkiego Klubu Literackiego “Dziewięćsił”. Na posiedzeniach klubu spotykają się niektórzy bohaterowie opowieści. Kojak jest sekretarzem. O przewodniczącym nic nie wiemy. Stawiałbym na Szeremetę bądź Maliszewskiego.

Było o iskrze, teraz o idei. Szeremeta zmuszony do dziękczynnego pielgrzymowania zrozumiał, że nie jest panem swojego losu, że placówka, w której od 25 lat pracuje, dryfuje w stronę czegoś zalatującego dewocją i dogmatem. Paradoks polega na tym, że rosnąca klerykalizacja jest w zasadzie jedyną odpowiedzią na postępującą sajgonizację, ale ten problem na razie zostawmy.

Wątek pielgrzymki i postać siostry Leokadii otworzyły opowieść na kwestię sporu światopoglądowego. Symbolem scysji toczonej w umysłach i sercach bohaterów stał się Joseph Wittig, postać – zdaniem miejscowego proboszcza – zanadto dwuznaczna. – A co nie jest dwuznaczne? – przed takim pytaniem stają często moi narratorzy. – Czemu w ostateczności można by zaufać? – sami zaczynają pytać. Może dobroci serca. Może chęci zmiany świata. I jedno, i drugie jest iluzoryczne, lecz w perspektywie jednego pokolenia, na to mgnienie, tworzy pozory tymczasowego sensu.

Najpierw myślałem o cyklu opowiadań pt. “Noworudzianie” wzorowanym na “Dublińczykach” Jamesa Joyca, potem to zarzuciłem. Prawdą jest, że książka była pisana, a raczej fragmenty poszukiwały się nawzajem, gdy czytałem jednocześnie kilka innych książek. Jeśli chodzi o plan dyskursywny, było to głównie dzieło “Zwierciadło i lampa” M. H. Abramsa w tłumaczeniu Marii Bożenny Fedewicz, natomiast w planie artystycznym bardzo silnie oddziałały na mnie “Maść na szczury” Bogdana Madeja, “Sto czyżyków” Jerzego Pluty i “Wniebowstąpienie” Tadeusza Konwickiego. Dodałbym do tego moją sympatię dla postaci i twórczości Josepha Wittiga, czego ślady rozsypano po całej książce. Na przykład jąkała Franz Wartoook z jego opowiadania, którego akcja rozgrywa się w okolicznej wsi, stal się tu Franciszkiem Wartokiem.

Radzono mi, bym nazwę Nowa Ruda wyeliminował i, tak jak w Próbach życia, przekształcił na Starą Porębę. Tym razem nie ugiąłem się i gotów jestem ponieść konsekwencje. Być może tylko do mnie dociera to, że tu o żadnej dosłowności nie ma mowy, że jesteśmy świadkami gry, jaka toczy się między tak zwanym faktem a interpretacją, między tak zwaną prawdą a zmyśleniem. Moja fikcja ma lokalne korzenie, lecz żywię nadzieję, że od czegoś takiego jak “mała ojczyzna” uciekłem dość daleko. Marzyłem o większej ojczyźnie wyobraźni i ironii od czasu do czasu zerkających na jakieś konkretne, małe podwórko. Wszystkich tych, którzy bawiąc się na tym podwórku, poczuli się dotknięci, nie chcę przepraszać, lecz prosić o zrozumienie. Wszelkie podobieństwo jest tylko podobieństwem, niczym więcej, i moje władze sądzenia (tworzenia) nie są w stanie udzielić jasnej odpowiedzi, na ile podobieństwo jest przypadkowe, a na ile nie.