„Nowy” Różewicz: „Trzeba żyć bez Ojca”

1.

„Piszą­cy wier­sze mimo wszyst­ko” – pomy­śla­łem, czy­ta­jąc kolej­ny wiersz Róże­wi­cza wypeł­nio­ny scep­ty­cy­zmem wobec poezji i obo­wiąz­ków z nią zwią­za­nych. Tak pomy­śla­łem o reto­rycz­nej figu­rze, ale i żywym czło­wie­ku, jego codzien­nych spa­ce­rach, w oko­li­cach Par­ku Połu­dnio­we­go i uli­cy Janu­szo­wic­kiej, w poszu­ki­wa­niu „natchnie­nia”, z któ­rym moż­na było­by się zaraz pokłó­cić, któ­re moż­na by w gorz­ki bądź kaba­re­to­wy spo­sób prze­ni­co­wać. Z jed­nej stro­ny czy­tam w Appen­di­xie (Sza­ra stre­fa) wyzna­nie nawią­zu­ją­ce do zaży­ło­ści z Leopol­dem Staf­fem, a raczej już jego duchem: „Jeśli genus irri­ta­ble poeta­rum będzie się uśmie­chał, to może świat nie zakoń­czy swe­go ist­nie­nia jękiem, wyciem i szczekaniem”[1], a z dru­giej stro­ny poja­wia się sub­tel­ne zaprze­cze­nie wcze­śniej wyra­żo­nej nadziei: „za tą bramą/ nie będzie historii/ ani dobra ani poezji// a co będzie/ nie­zna­jo­my panie?// będą kamienie”[2]. I ten roz­dź­więk towa­rzy­szył mi przy lek­tu­rze Cre­da, nowe­go wybo­ru wier­szy Tade­usza Róże­wi­cza, doko­na­ne­go przez Jana Sto­lar­czy­ka. Poczu­cie nie­usta­ją­ce­go napię­cia mię­dzy chę­cią afir­mo­wa­nia poetyc­kie­go gestu a potrze­bą iro­ni­zo­wa­nia na jego temat, nego­wa­nia jego istot­ne­go sen­su. Oto ciem­na ener­gia, któ­rej obec­no­ści doświad­cza­łem przy czy­ta­niu. W tym Róże­wicz jest cią­gle żywy, żywot­ny, współ­cze­sny, wła­śnie jako świa­dek wiecz­nie sta­ją­ce­go się koń­ca poezji, pro­ce­su pisa­nia pod­le­ga­ją­ce­go temu mrocz­ne­mu cie­nio­wi i jed­no­cze­śnie mu zaprze­cza­ją­ce­go. Ta szar­pa­ni­na jest wciąż płod­na i na swój spo­sób nowo­cze­sna.

(…………………………)
w paź­dzier­ni­ku roku 2000
byłem na Tar­gach Książ­ki we Frank­fur­cie
(Frank­furt am Main)
ośmiu­set wydaw­ców
a może osiem tysię­cy wydaw­ców
wysta­wi­ło sto tysię­cy nowych tytu­łów
milion ksią­żek
poja­wił się tam nie tyl­ko
„papież lite­ra­tu­ry i kry­ty­ki nie­miec­kiej”
pię­ciu­set poetów (płci oboj­ga)
czy­ta­ło swo­je wier­sze
ja ja lesen macht schöon
(schre­iben macht haßlich)
ale naj­więk­szy suk­ces odniósł
Borys Jel­cyn ze swo­im best­sel­le­rem
szam­pa­nem wód­ką i kawiorem[3]

I zaraz kart­kę dalej „Deszcz w Kra­ko­wie” koń­czą­cy się sło­wa­mi: „dobra­noc moi mili/ dobranoc/ żywi i umar­li poeci/ dobra­noc poezjo”[4].

Zatem, dobra­noc.

2.

Halo, chwi­lę! Pora się obu­dzić. Prze­cież tego frag­men­tu nie ma w Cre­dzie. Jest jed­nak „Nożyk pro­fe­so­ra”, poemat poda­ny w cało­ści, bez żad­nych skró­tów. Naj­dłuż­szy tekst w całym zbio­rze, a więc wyjąt­ko­wo waż­ny w nowym ukła­dzie Róże­wi­czow­skie­go prze­sła­nia. A ja wła­śnie z książ­ki, w któ­rej po raz pierw­szy poka­za­no go świa­tu, wybie­ram inne frag­men­ty, skrom­ne i obok nie­go umiesz­czo­ne. Zostaw­my frag­men­ty, przy­pa­trz­my się cało­ści, pamię­taj­my o prze­sła­niu. W pierw­szej chwi­li jawi się nastę­pu­ją­co: poezja nie ma wła­snych celów. Albo ina­czej – stra­ci­ła je po dro­dze przez tysiąc­le­cia, wyzby­ła się. Sta­ry poeta odrzu­ca jej uzur­pa­cje, nad­uży­cia, prze­kom­bi­no­wa­nie, nad­pro­gra­mo­we stro­je­nie się w zbęd­ne sza­ty. Zosta­je świa­dec­two. Doku­men­tal­ny zapis tego, co prze­ży­ło się z inny­mi ludź­mi. Pośród ludzi. Jeże­li ktoś w nowym wybo­rze wier­szy Róże­wi­cza rzu­ca ostry snop świa­tła na Nożyk pro­fe­so­ra, to daje nam pra­wo do takie­go czy­ta­nia, do takich wra­żeń. „Hania ode­szła”, „Po latach sie­dzi­my z Mie­czy­sła­wem”, „Przy­je­cha­łem do Ustronia/ w lip­cu roku 2000 z Wrocławia”[5], i tak dalej. Mono­ton­ne mam­ro­ta­nie, wyli­cza­nie rze­czy bole­śnie ele­men­tar­nych, zwy­kłych, żmud­ne opi­sy­wa­nie jedy­ne­go przed­mio­tu, jaki pozo­stał, zardze­wia­łe­go, znisz­czo­ne­go noży­ka. On wyda­je się pew­ny, trwa­ły, nie­pod­le­ga­ją­cy prze­kła­ma­niom poezji. Jak­by sam był poezją. Obiekt pamię­ci. Obiekt arty­stycz­ny. Obiekt koniecz­ny. „Wła­ści­wie po co napi­sa­łem o nim wiersz…” – to echo, któ­re sam sobie wyobra­żam.

A napi­sał po to, żeby przy oka­zji, jak­by mimo­cho­dem, pod­su­mo­wać pew­ną epo­kę w dzie­jach ludz­ko­ści z punk­tu widze­nia poje­dyn­cze­go czło­wie­ka i ota­cza­ją­cych go rze­czy drob­nych. Epo­kę tę okre­śla się jako „żela­zną” i cytu­je się frag­men­ty Prze­mianOwi­diu­sza (w prze­kła­dzie Anny Kamień­skiej), znaj­du­jąc para­le­le mię­dzy mitycz­nym „wie­kiem żela­znym” a wie­kiem XX. Motyw „żela­za”, sym­bo­lu zła i okru­cień­stwa, prze­wi­ja się przez cały poemat: „ucie­kły wstyd praw­da uczciwość/ na ich miej­sce weszły/ zdra­da pod­stęp oszu­stwo przemoc/ i zbrod­ni­cza chęć posiadania…”[6] – taką defi­ni­cję cza­sów „okrut­ne­go żela­za” znaj­dzie­my u Owi­diu­sza. Nato­miast u Róże­wi­cza sym­bo­lem para­dok­sal­ne­go pomie­sza­nia w czło­wie­ku dobra i zła, wiel­ko­ści i pod­ło­ści sta­je się wyko­na­ny w obo­zie nożyk, do dzi­siaj leżą­cy na biur­ku przy­ja­cie­la, pro­fe­so­ra Mie­czy­sła­wa Poręb­skie­go. Leży tam mię­dzy papie­ra­mi i „upior­nie” kon­tra­stu­je z tym, co go ota­cza. Z Matej­ką, Roda­kow­skim, Kan­to­rem, Jare­mian­ką, Ster­nem, Sza­pocz­ni­kow, Brzo­zow­skim, Nowo­siel­skim. Z refe­ra­ta­mi i wykła­da­mi, z filo­zo­fią, logi­ką i misty­ką. Z naj­więk­szy­mi doko­na­nia­mi czło­wie­ka, ze wzlo­ta­mi w sfe­ry ducha sąsia­du­je rdze­wie­ją­cy nożyk zro­bio­ny z obrę­czy od becz­ki w obo­zie zagła­dy. Przy­po­mi­na o tym, co w ludz­kiej natu­rze ciem­ne i brud­ne, o tym, kim się było, i co robi­ło pośród ludzi codzien­nie prze­ra­bia­nych na mydło.

Róże­wicz dorzu­ca kolej­ny eks­po­nat do zbio­rów muzeum swej pamię­ci. Za gru­bą szy­bą  nożyk pokry­ty rdzą. Ta rdza ma wymiar meta­fi­zycz­ny. Zapo­mi­na­nie jest cechą umoż­li­wia­ją­cą dal­sze trwa­nie, bez­re­flek­syj­ną wege­ta­cję. Prze­wod­nik po muzeum zbrod­ni chce wstrzą­sać, budzić, wyry­wać z nie­pa­mię­ci. Wal­czy z „rdzą” wszel­ki­mi dostęp­ny­mi środ­ka­mi. Nie waha się przed uży­ciem tak zwa­ne­go zaan­ga­żo­wa­ne­go wier­sza publi­cy­stycz­ne­go, wymie­rzo­ne­go w faszy­stów, rasi­stów, fun­da­men­ta­li­stów. Rdze­wie­ją­ce na bocz­ni­cach histo­rii „skła­dy towa­ro­we Zła” znów mogą ruszyć, ożyć.

(.….….….….….….….….…..)
Robi­gus pra­wie nie­zna­ny
demon rdzy – z dru­gie­go rzę­du bogów –
poże­ra tory szy­ny
paro­wo­zy

pió­ro rdze­wie­je
odla­tu­je koły­sze się wzno­si
nad zie­mię skow­ron­kiem
rdza­wa
plam­ka na błę­ki­cie
osy­pu­je się
przy­pa­da do ziemi[7]

3.

A jed­nak Jan Sto­lar­czyk wybo­rem tytu­łu chce skie­ro­wać naszą uwa­gę na inny poemat, na „Cre­do”, z mot­tem z Heideg­ge­ra celo­wo i trium­fal­nie nie­prze­tłu­ma­czo­nym; jak­by mia­ło grzmieć i chrzę­ścić kate­go­rycz­ną niem­czy­zną trak­tu­ją­ca o zło­cie, o praw­dzi­wej i fał­szy­wej war­to­ści. I to „zło­to” powta­rza się potem wie­lo­krot­nie, przy­po­mi­na­jąc ana­lo­gicz­ną obse­sję Ezry Poun­da. Róże­wicz kie­dyś nazwał go zdraj­cą, ale potem obda­rzył mia­nem „jed­ne­go z Ojców kościo­ła poezji”[8]. Potrak­to­wał jako wręcz mode­lo­wy przy­kład poety zaan­ga­żo­wa­ne­go, nie­na­wi­dzą­ce­go „złota/ ban­ków gieł­dy lichwy”[9], poety zgu­bio­ne­go przez ide­olo­gicz­ne zacie­trze­wie­nie, „wście­kłe uja­da­nie”. Praw­da o nim, czy­stość jego gło­su, genial­ność wier­szy dotar­ła do świa­do­mo­ści Róże­wi­cza o wie­le póź­niej: „kie­dy prze­stał szczekać/ wsłu­cha­łem się w ciszę/ usły­sza­łem głos poety/ tego same­go człowieka”[10]. Poun­da – jego zda­niem – znisz­czy­ła histo­ria, „Klio z ryl­cem w dło­ni” prze­mie­ni­ła go w świ­nię. Ten przy­kład potwier­dza jego pogląd, że zbyt­nie uwi­kła­nie w rze­czy­wi­stość i jej poli­tycz­no-ide­olo­gicz­ną stro­nę nie­zbyt słu­ży poetom. Tyle tyl­ko że nisz­czą­ca ich histo­ria była nie­gdyś „Nauczy­ciel­ką Życia”, zaś współ­cze­śnie jawi się jako „bur­del­ma­ma i ciot­ka medial­nych rewolucji”[11]. To kolej­ny w tych utwo­rach zja­dli­wy pseu­do­nim zde­gra­do­wa­nej, nija­kiej rze­czy­wi­sto­ści, o któ­rej nawet porząd­ne­go wier­sza nie da się napi­sać.

To, co uwie­ra­ło Poun­da, było zale­d­wie począt­kiem roz­wi­ja­ją­ce­go się fał­szu kul­tu­ry opar­tej na pie­nią­dzu, wyzy­sku, rywa­li­za­cji i prze­mo­cy. Pound wie­le prze­czu­wał, Róże­wicz już wię­cej widzi. I naj­gor­sze dla nie­go jest to, że czę­ścią prze­my­słu fał­szu, pro­du­ku­ją­ce­go erza­ce w miej­sce tego, co kie­dyś było rze­czą i rze­czy­wi­sto­ścią, czę­ścią tej glo­bal­nej ope­ra­cji jest rów­nież poezja, aktyw­nie bio­rą­ca udział w pro­ce­de­rze. Stąd jego tęsk­no­ta za tym, co kie­dyś wyzna­cza­ło kla­sę tek­stu i sto­ją­ce­go za nim świa­ta, stąd sza­cu­nek dla bied­nych, zapo­mnia­nych i wyklu­czo­nych poetów, sym­bo­li­zu­ją­cych nie­gdy­siej­szą nie­pod­le­głość arty­sty i sztu­ki.

(.….….….….….….….….….….….….…)
Pro­du­cen­ci śmier­ci popro­mien­nej
che­micz­nej i bio­lo­gicz­nej
pro­du­cen­ci stra­chu
Spon­so­rzy kul­tu­ry wyso­kiej
wrzu­ca­ją do cylin­dra
albo dają „w łapę” (podaj łapę)
„ulu­bień­com bogów” co to
nie chcą umrzeć mło­do
twór­com kul­tu­ry i nauki
męczen­ni­kom sztu­ki
wci­ska­ją na gło­wę lau­ry
wci­ska­ją nagro­dy mis­skom
matro­nom panien­kom sta­tyst­kom
bur­del-mamom kur­we­na­liom
jak mawiał Wit­ka­cy
wci­ska­ją za pod­wiąz­kę do maj­tek
mię­dzy cyc­ki w szpar­kę
w zęby mię­dzy war­gi
nagro­dy nagro­dy nagro­dy oska­ry ekra­ny
roz­dzia­wia­ją ludzie pro­ści gęby
ogło­si­li w Nowym Jor­ku
dzień King-Kon­ga
dzień poezji dzień mole­sto­wa­nia
wyssa­li z nas duszę rozum
przez rok cały rok okrą­gły
obo­wią­zu­je strój karnawałowy[12]

W każ­dej chwi­li moż­na zacząć od nowa, omi­ja­jąc roz­ra­sta­ją­ce się bagno wszech­ogar­nia­ją­cej kapi­ta­li­stycz­nej korup­cji. Ta nadzie­ja jest pod­sta­wą uto­pii, któ­rej – jak się zda­je – Róże­wicz ufał do koń­ca. Dla­te­go teraz Jan Sto­lar­czyk wybi­ja ją na plan pierw­szy i wska­zu­je na myśl, że zawsze moż­na prze­ciw­sta­wić się pro­gra­mo­wej „uciecz­ce” świa­ta, a raczej, jak chce poeta, jego „kra­dzie­ży”. W miej­sce tak rozu­mia­nej „trwa­łej rze­czy­wi­sto­ści” ktoś umie­ścił fal­sy­fi­kat, atra­pę, „świat fałszywy/ ocie­ka­ją­cy zło­tem krwią ropą”[13].

A teraz naj­waż­niej­szy postu­lat: „w takim świecie/ zostać poszu­ki­wa­czem poezji”[14]. Zostań nim, mło­dy poeto, gdy już odro­bisz zada­nie domo­we wcze­śniej suge­ro­wa­ne przez sta­re­go mistrza, a pole­ga­ją­ce na odtwo­rze­niu wła­snej twa­rzy i „podzie­le­niu się jej zmien­nym wyra­zem” oraz „opi­sa­niu człowieka/ któ­re­go miną­łeś wczoraj”[15]. I nawet jeże­li sam Róże­wicz spie­ra się z sen­sow­no­ścią utoż­sa­mia­nia poezji i praw­dy, to prze­cież „Cre­do” koń­czy obra­zem wyraź­nie pod­kre­śla­ją­cym rolę poety, trud pisa­nia, te momen­ty, któ­re doty­czą chwy­ta­nia w puste dło­nie praw­dy o życiu i świe­cie: „pochy­lo­ny nad mętną/ gnu­śną peł­ną odchodów/ rze­ką życia i śmierci/ pró­bu­ję (…) budzę się z grud­ką bło­ta w zaci­śnię­tej dło­ni”. Poza wia­rę w rze­czy­wi­stość i jakąś praw­dę o niej nie da się wyjść. Czyż­by?

4.

Wybór Jana Sto­lar­czy­ka prze­su­wa akcen­ty w innej jesz­cze kwe­stii. I czy­ni to jak­by wbrew Róże­wi­czo­wi. A raczej wbrew przy­kle­jo­nej twór­cy „mate­ria­li­stycz­nej” ety­kie­cie. Cho­dzi o stop­nio­we nasy­ca­nie „mate­ria­li­zmu” i „ate­izmu” tre­ścia­mi meta­fi­zycz­ny­mi. To, co ludz­kie, pro­ste, zwy­czaj­ne znaj­du­je w tym wybo­rze, w tak spro­fi­lo­wa­nym kształ­cie prze­sła­nia, sprzy­mie­rzeń­ca w posta­ci cze­goś już pra­wie reli­gij­ne­go. Oczy­wi­ście nie ma w tym osten­ta­cji i prze­sa­dy, bo jest prze­cież sub­tel­na gra­ni­ca mię­dzy wia­rą a jej pozo­ra­mi, A jed­nak…

Dys­kret­nie porów­naj­my wcze­sną wypo­wiedź Róże­wi­cza z trze­ma ostat­ni­mi utwo­ra­mi nowe­go wybo­ru, jego nie­gdy­siej­sze prze­ko­na­nie doty­czą­ce świa­do­me­go odci­na­nia się od meta­fi­zy­ki z osta­tecz­ną zgo­dą na umiesz­cze­nie jej w hory­zon­cie egzy­sten­cji.

To pierw­sze:

Źró­dła meta­fi­zycz­ne, któ­re kar­mi­ły poezję od jej począt­ków, prze­sta­ły bić dla mnie. Źró­dła este­tycz­ne rów­nież wyschły. Doświad­cze­nie histo­rycz­ne, któ­re wynio­słem z woj­ny, oku­pa­cji, bez­po­śred­nie­go zetknię­cia się hitle­ry­zmem, faszy­zmem, to doświad­cze­nie pcha­ło mnie w kie­run­ku mate­ria­li­zmu, reali­zmu, socja­li­zmu, a nie w kie­run­ku meta­fi­zy­ki. Wnio­ski, któ­re wycią­gną­łem z tego doświad­cze­nia, kształ­to­wa­ły rów­nież moją twór­czość poetyc­ką. Koniecz­ność wyrze­cze­nia. Pępo­wi­na, któ­ra łączy­ła poezję z meta­fi­zy­ką, zosta­ła przecięta[16].

Teraz to dru­gie:

(……………………)
szedł za Chry­stu­sem
naśla­do­wał Chry­stu­sa

szedł polną dro­gą z inny­mi
ucznia­mi głod­ni rwa­li
doj­rza­łe kło­sy
łuska­li ziar­no jedli
z dło­ni
łuska­li ziar­no pal­ca­mi
pró­bo­wa­łem ich dogo­nić
i zna­la­złem się nagle w świe­tle
w kra­inie mło­do­ści
ziem­skim raju odna­la­złem
oczy i usta
mojej dziew­czy­ny i cha­bry
i obłoki[17]

Oto frag­ment wyrwa­ny z poema­tu „Nauka cho­dze­nia”, któ­ry wraz z dwo­ma krót­ki­mi liry­ka­mi, wypa­tru­ją­cy­mi – mimo wszyst­ko – escha­to­lo­gicz­nej nadziei, koń­czy tak pomy­śla­ne cre­do Róże­wi­cza. A w poema­cie mowa o tym, że trze­ba zacząć od nowa i że to zawsze jest moż­li­we przy pew­nym natę­że­niu woli. To „od nowa” może dla każ­de­go zna­czyć zupeł­nie coś inne­go. W tym przy­pad­ku cho­dzi o życie i poezję. Sta­ry poeta prze­no­si się duchem do celi cze­ka­ją­ce­go na egze­ku­cję pasto­ra Die­tri­cha Bon­ho­ef­fe­ra, utoż­sa­mia­jąc się nie tyl­ko z roz­ter­ka­mi nie­miec­kie­go kapła­na, ale tak­że z jego wia­rą. Wia­rą nie­spo­dzie­wa­nie współ­cze­sną, roz­dar­tą, trud­ną, wręcz kore­spon­du­ją­cą z gno­styc­ki­mi here­zja­mi.

W tym ducho­wym teatrze wszyst­ko jest moż­li­we. Bon­ho­ef­fer gorącz­ko­wo tłu­ma­czy Róże­wi­czo­wi, że ten może stać się dziec­kiem, któ­re dopie­ro doj­dzie do pierw­sze­go kro­ku, pierw­sze­go sło­wa i pierw­szej myśli. I po dro­dze, trud­nej i cięż­kiej, wca­le nie musi obra­żać się na Boga, a wła­ści­wie dotkli­wą pust­kę po Nim, gdyż owa pust­ka jest jak naj­bar­dziej celo­wa. Dzię­ki niej moż­li­we jest ujaw­nie­nie się praw­dzi­we­go czło­wie­czeń­stwa, skom­pli­ko­wa­nej praw­dy o czło­wie­ku, któ­ry, jeśli ma taką potrze­bę, wypra­co­wu­je sobie sam – mniej czy bar­dziej kon­so­la­cyj­ną – ideę obec­no­ści Boga.

To spo­re osią­gnię­cie redak­to­ra: zosta­wić mnie, czy­tel­ni­ka, z koń­co­wym obra­zem Róże­wi­cza utoż­sa­mia­ją­ce­go się z Bon­ho­ef­fe­row­ską tezą, z prze­ko­na­niem o tym, że „że Bóg odszedł z tego świata/ nie umarł!/ trze­ba się z tym zgodzić/ że jest się dorosłym/ że trze­ba żyć/ bez Ojca”[18].