Dyskretne występy w celu wyrobienia sobie przewagi

Katarzyna Szaulińska w pierwszym utworze antologii Odwrócona strefa, a właściwie w komentarzu doń, oświadcza, że poetyka Karpowicza wydała jej się naturalnym wyborem. Wiersz, który napisała, nie powstałby bez inspiracji utworem Mistrza. Chodzi o „Białego niedźwiedzia”. Szaulińska napisała jego feministyczną replikę. Powodowana emocją koniecznego zaprzeczenia stworzyła „Białą Niedźwiedzicę”.

I tu od razu dwie rzeczy. Wybór Szaulińskiej nieco mnie zaskoczył, bo sądziłem, że większość, niejako z automatu, wybierze „łatwiejszego” Różewicza, czując jednak pewien dystans w stosunku do trudniejszego, „drzewnego, elegijnego” (jak chce Szaulińska) Karpowicza. Ostatecznie moje rachuby nie okazały się bezpodstawne, bo rzeczywiście więcej w tej książce nawiązań do spuścizny Różewicza. On chyba bardziej dociera do współczesnych, nie wymagając takiego wysiłku, interpretacyjnego trudu, jak Karpowicz. Zatem Odwrócona strefa niczego nie odwraca, proporcje pozostają takie same jak przed laty. Różewicz bardziej przemawia, Karpowicz mniej, Różewicz dla wszystkich, Karpowicz dla wybranych.

Teraz kolejna rzecz wywołana przez utwór i komentarz Szaulińskiej… Nawiasem mówiąc, polemizująca z Karpowiczem poetka pisze coś rodem (i obrazowaniem) z Wojaczka, co wydaje się niezwykle interesujące i potwierdza dzisiaj tajemne (czyżby?) związki między twórczością Mistrza Karpowicza i Ucznia Wojaczka. Wracając do tematu, chciałbym wskazać na intencje. Gniew, polemika, kontrowersja jako punkt wyjścia do ponadczasowej rozmowy z przywoływanym cieniem. Bardzo mi się to w wersji Szaulińskiej podoba. Tym bardziej, że jest to dość w tej książce osamotnione. Inni podejmują rozmowę w bardziej spolegliwym duchu, nawiązując dialog niezasadzający się na kontrze, na eksponowaniu różnicy, na sprzeczaniu się z pierwowzorem.

Tak więc, podsumowując: częściej Różewicz jako ważny punkt odniesienia i częściej kurtuazja niźli konfrontacja. Nie twierdzę, że to ma natychmiast przełożenie na jakość tekstów. Po prostu tak się złożyło, że oparty na polemice i wkurwie tekst Szaulińskiej wydaje się przez to podminowanie bardzo dobry.

Ciekawy problem wydobywa Aldona Kopkiewicz, rzucając przy okazji nowe światło na rzekomą bezpośredniość czy łatwość Różewicza. Jasne, że ta zdecydowana większość autorów, która go wybrała, nie poszła na łatwiznę, wcale nie szukała klarownych kawałków „publicystycznych”, którym łatwo teraz dorobić ogon czy dorysować główkę. Kopkiewicz opowiada o „nagości” poezji Różewicza, o nagości, która niewiele ma wspólnego z jasnością i prostotą. To jest taka nagość, która ciąży, w obliczu której współczesnemu poecie jakoś niewygodnie i nieswojo, i to do tego stopnia, że sam już nie wie, czy warto wygłupiać się dalej.

Zatem z Różewicza, zdaniem Kopkiewicz, pozostaje wielkie pytanie o etykę tworzenia, pytanie, które nigdy się nie zestarzeje. Gdybyśmy mówili o czymś podobnym u Karpowicza, pewnie owa etyka byłaby bardziej uwarunkowana „estetycznie”. Trud nad zapętlaniem znaczeń wydaje się w podobny sposób etyczny jak stopniowe i ostentacyjne milknięcie u Różewicza; w tym kontekście bardzo ważne słowa padają w wierszu Kopkiewicz: „więc póki mówię, gdzie możemy wspólnie milczeć,/ nie śmiem powiedzieć o nas: tak, to tylko tyle”.

Jakub Kornhauser, chyba jako jedyny zaproszony do antologii twórca, wypowiedział się w dwójnasób, wskazując na ważne dla niego obydwa ślady. Jego zdaniem „Karpowicz daje coś z późnej awangardy”, zaś „Różewicz daje coś z czasów rozczarowania awangardą”. Od Karpowicza mamy na zawsze „zwyczajność zamiast wysublimowania, rewolucyjną wiarę w nowe zestawienia słów, zdań i znaczeń”, a z Różewicza w naszych poetyckich skłonnościach głęboko tkwi mniemanie, że „niepozorność zawsze będzie bardziej produktywna od blichtru, a oszczędność od nadmiaru”. To wypowiedziawszy, Jakub Kornhauser pisze dwie wyborne prozy poetyckie – ta „rzekomo” Karpowiczowska wspomina o „dyskretnych występach” i „wpasowaniu się w pierwsze lepsze tło po gwizdku”, natomiast Różewiczowska kończy się przekonaniem, że „i tak wyrobisz sobie przewagę w środku pola”.

O „wyrabianiu przewagi” opowiada także Dariusz Sośnicki. Najpierw czyni to w tekście „Pan domu”, potem w komentarzu, w którym mówi o przewadze, jaką mają nad nami wielcy poprzednicy, i o tym, jak nam zaglądają do rękopisów, gdy piszemy. Różewicz jest określany jako ten, który wyjątkowo często Sośnickiemu (i wielu innym, przyznajmy) przez ramię zagląda. I albo trzeba się z tym pogodzić (w gruncie rzeczy to bardzo trafna definicja pierwszej linii tej antologii), albo bezceremonialnie rozprawić się z tym (druga linia naszej antologii).

Wypowiedź Dariusza Sośnickiego przywołuje ducha Harolda Blooma – każde takie czczenie setnej bądź innej rocznicy jest borykaniem się z ciążącą tradycją. Jeśli nie stać nas na stanowcze odcięcie czy „zabicie” jej pogłosów, musimy robić słodkie oczy… Większość uczestników tego przedsięwzięcia w tym miejscu się zatrzymała, przyklepując rocznicę. Zwyczajowo i kulturalnie. Do większej czy też zasadniczej bitwy nie doszło. Widocznie nie było takiej potrzeby. Czy to znaczy, że gdy Artur Burszta wymyśli taką księgę „ku pamięci” Szymborskiej, Miłosza, Herberta lub Zagajewskiego, to wreszcie zaiskrzy? Powściekamy się nad ich grobami-wierszami? Pokłócimy się z wielkimi cieniami?

Ach, nie traktujmy Bloomowskiego scenariusza dosłownie. Nie o to chodziło. Po co zaraz iskry, po co ogień? Zostaliśmy zaproszeni na akademię ku czci. I muszę przyznać, że wiarygodność tej czci, jej autentyczność w wielu fragmentach omawianej książki wybrzmiała czysto. W związku z tym od razu pytam – jakich następnych zmarłych Mistrzów bierzemy na warsztat i jak sobie o nich na nowo opowiemy?

Dofinansowano ze środków Ministra Kultury, Dziedzictwa Narodowego i Sportu pochodzących z Funduszu Promocji Kultury – państwowego funduszu celowego.