Naturalna wielkość

To tyl­ko zeszyt, czy­li coś nie­go­to­we­go, na brud­no; lecz to nie jest zwy­kły zeszyt, a ukie­run­ko­wa­ny, z wpi­sa­ny­mi zada­nia­mi, któ­re trze­ba wyko­nać. Taki jest sens nazwy „zeszyt ćwi­czeń”. Jeże­li ktoś tak tytu­łu­je książ­kę, to wysy­ła wie­le wstęp­nych zna­ków poro­zu­mie­waw­czych. Mówi, że wpi­su­je się w tra­dy­cję. Oczy­wi­ście, otwie­ra­jąc zwy­kły, czy­sty zeszyt, też się w nią wpi­su­je­my, uży­wa­jąc języ­ka i pisma, ale nie ma osten­ta­cji w „zada­nio­wo­ści”, goto­wo­ści do pod­ję­cia wytycz­nych pły­ną­cych ze sty­li­sty­ki ćwi­czeń. W  zwy­kłym zeszy­cie ćwi­czy­my się w poczu­ciu wol­no­ści, a nie­raz nawet poczu­ciu dzi­kiej swo­bo­dy. Nato­miast w zeszy­cie ćwi­czeń są gotow­ce, tabe­le i ram­ki, któ­re trze­ba wypeł­nić, jeste­śmy ogra­ni­cze­ni kon­wen­cją dydak­tycz­ną, ocze­ki­wa­nia­mi Wiel­kie­go Nauczy­cie­la. Kto nim mógł­by tu być? W pierw­szej chwi­li nasu­wa się odpo­wiedź, że Andrzej Sosnow­ski, bo to jego prak­ty­ka ćwi­cze­nio­wa, jego struk­tu­ra zajęć. Przy­zna­ję, że czę­sto z niej korzy­stam, pro­wa­dząc poetyc­kie warsz­ta­ty. Opie­ra się ona na ćwi­cze­niach z zakre­su form, a wła­ści­wie „fore­mek”, jak je okre­śla Mistrz w kano­nicz­nym dzie­le, zaty­tu­ło­wa­nym Naj­ry­zy­kow­niej, a szcze­gól­nie w roz­dzia­le, wciąż powie­la­nym na zaję­ciach tego typu w całej Pol­sce, pt. „Skarb kibi­ca (forem­ki x 5)”.

W tej biblii ćwi­cze­niow­ca kła­dzie się nacisk na dosko­na­le­nie umie­jęt­no­ści w zakre­sie akro­sty­chu, sesty­ny, pan­tum, sone­tu, vil­la­nel­li i ron­da. Przy lek­tu­rze tomu Joan­ny Łępic­kiej więk­szość z nich (nie widzę tyl­ko akro­sty­chu) nagle się przy­po­mi­na, aktu­ali­zu­je, znów są do cze­goś potrzeb­ne. „Ja sobie tu tyl­ko ćwi­czę”… Ale w tym są pod­tek­sty: a) „ja sobie tu tyl­ko ćwi­czę w zakre­sie waszych fore­mek, poprzed­ni­cy”, b) „ja sobie tu tyl­ko ćwi­czę w zakre­sie waszych fore­mek, pano­wie”. Moż­na chy­ba mówić o deli­kat­nym mani­fe­sto­wa­niu odmien­nej posta­wy poko­le­nio­wej oraz już mniej deli­kat­nym – posta­wy femi­ni­stycz­nej. Wszyst­ko to jest teatrem cie­ni, przy­pusz­czeń i domnie­mań. Istot­niej­sza rzecz doty­czy skła­du gro­na peda­go­gicz­ne­go. Tak patrząc, dostrze­ga się, że patro­nat Sosnow­skie­go jest pozor­ny, for­mal­ny i „forem­ko­wy”, nawią­zu­ją­cy do oży­wie­nia, jakie ów autor wywo­łał, reani­mu­jąc wyeks­plo­ato­wa­ne kon­wen­cje. Jed­nak co inne­go wybi­ja się w into­na­cji, w zamie­rze­niach wobec języ­ka i jego namol­nej chę­ci repre­zen­to­wa­nia; racjo­na­li­zo­wa­nie w sty­lu pro­fe­so­ra Sosnow­skie­go, jego logi­ka spię­trza­nia obra­zów, spo­sób fra­zo­wa­nia ustę­pu­ją pod wpły­wem innych wzo­rów.

Naj­waż­niej­szym pro­fe­so­rem w szko­le, któ­rą ukoń­czy­ła poet­ka, wyda­je się być Tomaž Šala­mun. „Sosnow­skie” for­my roz­sa­dza­ne są przez sza­leń­stwo sko­ja­rzeń, dźwię­ko­wo-zna­cze­nio­we zbit­ki, Šala­mu­no­we spo­so­by i spo­so­bi­ki zaska­ki­wa­nia czy wręcz osłu­pia­nia odbior­cy. Eks­ta­tycz­ność, o któ­rej obec­nie wie­le się mówi i domnie­my­wa jej ist­nie­nia tam, gdzie jej raczej nie­wie­le, w wier­szach Joan­ny Łępic­kiej sta­je się w spo­sób lek­ki i natu­ral­ny. Wyda­je się tak świe­ża, jak­by dopie­ro co wymy­ślo­na. Jak­by to ona (a nie Šala­mun) wymy­śli­ła ten szwung, ten rytm sko­ja­rze­nio­wych i into­na­cyj­nych prze­sko­ków. Łępic­ka roz­gry­wa tę całą eks­ta­tycz­ność po swo­je­mu. To zna­czy jak? Trud­no orzec. Intu­icyj­nie wyczu­wa się ory­gi­nal­ność, pory­wa­nie się (wła­śnie, fan­ta­stycz­ne są te wzlo­ty, pory­wy, kolej­ne fale biją­ce o ska­łę cho­ler­nie skon­wen­cjo­na­li­zo­wa­nej poezji) z moty­ką na coś. Ale po przyj­rze­niu się już wia­do­mo, że to nie moty­ka, nie pierw­sze lep­sze narzę­dzie, tyl­ko coś fine­zyj­ne­go, nie­zwy­kle zniu­an­so­wa­ne­go. Bo tak, jak zręcz­nie wyko­nu­je zada­ne ćwi­cze­nia i robi małe arcy­dzie­ła z sesty­ny, vila­nel­li itd., tak też roz­dmu­chu­je kwe­stię wpły­wu Šala­mu­na, dekon­stru­uje fan­to­ma­tycz­ny patro­nat, nie­raz wręcz iro­nicz­nie pasti­szu­jąc cha­rak­te­ry­stycz­ną „miło­sną zadysz­kę” dedy­ko­wa­ną fascy­nu­ją­ce­mu świa­tu i jesz­cze bar­dziej fascy­nu­ją­cej Marusz­ce.

*

A teraz pora na ćwi­cze­nie. Prze­czy­taj, prze­myśl i wybierz pra­wi­dło­wą odpo­wiedź: a) autor­ką pierw­sze­go frag­men­tu jest Łępic­ka, b) nie, jed­nak auto­rem jest Šala­mun, bowiem autor­stwa pol­skiej poet­ki jest dru­gi frag­ment, c) nie mam zamia­ru odpo­wia­dać, nie inte­re­su­ję się poezją, w któ­rej nie wia­do­mo, o co cho­dzi.

1)

zmę­czy­łeś mnie, ince­ście, języ­ku
tęsk­nię za słoń­cem, spo­koj­nym szep­tem ludzi
niech wię­zy świa­ta będą takie, jakie są
kochan­kiem jestem, nie żoł­nie­rzem

niech iskry w oczach zwie­rząt będą szczę­śli­we
kamie­nie przy drze­wach, musz­le na pia­sku
niech łodzie pły­ną­ce omi­ja­ją rafy
bądź nie­do­ty­kal­na, nie­win­no­ści
(…)

2)

gdy­byś wyję­ła dywiz z mojej twa­rzy
prze­my­tem, uboj­nią czy trój­ką­tem języ­ka,
skle­pi­ko­wą budą w par­ku, tuż za cemen­tow­nią,
gdzie dom zale­wa woda i cegły.
Zna­ki świe­cą doraź­nie – jak zakaz wjaz­du na rok.

To pasu­je. Są kobie­ty, pod­kła­da­ją do ognia
brzu­chy peł­ne roba­ków i coli.
(…)

*

Róż­ni­ce two­rzą się coraz szyb­ciej. Świat prze­mie­ścił się, pod­mie­nia­jąc figur­ki i wystrój sce­ny. W co inne­go się pogry­wa, co inne­go dźwię­czy za usza­mi. Na przy­kład kwe­stia płci i zamie­sza­nia wokół niej, „zmie­sza­nej” sek­su­al­no­ści, nie wybi­ja się u Mistrza tak moc­no, jak u jego Wybit­nej Uczen­ni­cy z Kra­ko­wa. A jest to kwe­stia w spo­sób istot­ny prze­ła­mu­ją­ca w tej książ­ce momen­ty pew­no­ści. Z tą pew­no­ścią w ogó­le nale­ży dać sobie spo­kój. Łępic­ka pisze, żeby wybić nam z gło­wy jaką­kol­wiek pew­ność. Bo co tu jest tak napraw­dę pew­ne? Że to napi­sa­no w języ­ku pol­skim? Chwi­la­mi wąt­pi się i w to. A to naj­więk­szy suk­ces: tak roz­krę­cić rodzi­my język, tak użyć, że ten mie­ni się i zmie­nia nie do pozna­nia. Nic już nim poznać nie moż­na, ale za to on pozna­je po swo­je­mu. Może nawet do cze­goś zmie­rza… Na pew­no nie do poin­ty. Poin­ty celo­wo gubi się, roz­wad­nia do nie­moż­li­wo­ści. Coś jest zatrzy­my­wa­ne w momen­cie two­rze­nia się prze­sła­nia, rap­tow­nie uci­na się ale­go­rię bądź choć­by pre­tekst do jej zaist­nie­nia – poet­ka dba o kon­kret, o lokal­ność, o szorst­ką i zgrzy­tli­wą mate­rial­ność wier­sza, o coś jed­no­ra­zo­we­go, eks­plo­du­ją­ce­go tu i teraz; bez point, prze­słań, ale­go­rii, bez pre­ten­sji do uni­wer­sal­no­ści. Wiersz sta­je się i sta­cza, może nawet zaraz znik­nąć. Ale coś wyraź­nie zesta­wia się, wyli­cza, gro­ma­dzi, potem porzu­ca, jak­by nie­tknię­te arty­stycz­nym gestem. Rupie­ciar­nia – lecz inna niż u Bia­ło­szew­skie­go. Same zesta­wie­nia mają grać rolę arte­fak­tu, tro­chę jak u Ducham­pa. Z przy­pad­ko­wych przed­mio­tów (słów, zwro­tów) pra­wie nie­przy­pad­ko­we zesta­wie­nia. W tym kon­tek­ście na nie­wie­le przy­da­je się Pound, któ­re­go pro­si się o choć­by jed­ną lek­cję w tej szko­le, lecz ten, jak zro­zu­mia­łem, wyłgał się. Inni się przy­da­li. Powta­rzam: nie­wie­lu tych innych i, mój Boże, jak szyb­ko sta­ją się nie­waż­ni. Na głów­nej ścia­nie szko­ły koniecz­nie por­tret Rim­bau­da. Nie wiem, czym jest natu­ral­na wiel­kość, ale to chy­ba o nią cho­dzi, gdy patrzy­my na ów kon­ter­fekt.

Oto tomik, któ­ry wyła­nia, jeśli cho­dzi o przy­szłość poezji, coś zna­czą­ce­go. Stwo­rzo­ny przez kogoś, kto nie kry­gu­je się w kwe­stii zro­zu­mia­ło­ści i uży­tecz­no­ści współ­cze­snej poezji – bo jeśli jeste­śmy w get­cie, to zna­my się nawza­jem w ciem­no­ści i żad­na latar­ka już nie­po­trzeb­na (fili­stra i przy­pad­ko­we­go czy­tel­ni­ka dopiesz­czać nie trze­ba). Przez kogoś, komu nie zale­ży, żeby nazy­wać to poezją i usta­wiać w sze­re­gu. Przez kogoś wście­kle poza­sys­te­mo­we­go i bun­tow­ni­cze­go od nie­chce­nia. Gest Łępic­kiej już prze­cho­dzi do histo­rii lite­ra­tu­ry. Tyl­ko że histo­ria lite­ra­tu­ry jesz­cze o tym nie wie.

[frag­ment z Šala­mu­na w tłu­ma­cze­niu Kata­ri­ny Šala­mun-Bie­drzyc­kiej; zob. T. Šala­mun, Wier­sze, Kra­ków 1979, s. 23]